ҚР Білім және Ғылым Министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Экономика факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
Макроэкономика пәні
Курстық жұмыс
«Көлеңкелі экономика және оның ел экономикасына әсері»
Орындаған: .
Қабылдаған: .
АСТАНА -2010ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.........................................................................................................................3
1. Көлеңкелі экономика, түрлері және пайда болуы.....................................4
1.1. Көлеңкелі экономика түсінігі және оның түрлері........................................4
1.2. Көлеңкелі экономиканың пайда болу себептері және салдары..................6
1.3. Көлеңкелі экономиканың қызмет ету механизмі.........................................9
2. Көлеңкелі экономиканың экономикаға әсері...........................................16
2.1. Көлеңкелі экономиканың жағымды және жағымсыз әсерлері.................16
2.2. Көлеңкелі экономиканың әлемдік экономикаға әсеріне талдау...............19
2.3. Көлеңкелі экономиканың ҚР экономикасына әсері...................................23
3.Көлеңкелі экономикамен күресу жолдары................................................27
3.1.Көлеңкелі экономикамен күресу әдістері....................................................27
3.2. Қазақстан Республикасындағы көлеңкелі экономикаға қарсы шаралар..................................................................................................................28
Қорытынды..............................................................................................................33
Пайдаланған әдебиеттер........................................................................................35
Қосымша
Кіріспе
Экономика өте кең түсінік болғандықтан, оның құрамы да
Көлеңкелі экономика мәселесі аса қызық. Бір қарағанда бұл
Тақырыбымның өзектілігі. Менің курстық жұмысым «Көлеңкелі экономика және
Курстық жұмыстың мақсаты: көлеңкелі экономика тақырыбын терең зерттеу,
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші теориялық бөлімде
Екінші бөлімінде бірінші тарауында көлеңкелі экономиканың жағымды және
Үшінші бөлім толығымен көлеңкелі экономикамен және оның жағымсыз
Курстық жұмыстың қайнар көздері: Қазақстан Республикасы Президенті Н.
1. Көлеңкелі экономика, түрлері және пайда болуы, қызмет
Көлеңкелі экономика – ауқымды түсінік және оның бірнеше
Көлеңкелі экономика деген не және оның түрлері.
Экономика ғылымында зерттелмеген нәрселер көп, бірақ олардың ешқайсысының
Көлеңкелі экономика бірнеше онжылдықтан бері зерттеліп келе жатқанымен,
Көлеңкелі экономиканы мынадай үлкен үш блокқа бөлуге болады:
Ресми емес экономика («екінші» немесе «ақ жағалы» көлеңкелі
Фиктивті экономика («сұр» көлеңкелі экономика). Заңмен рұқсат етілген,
Қылмыстық экономика («қара» көлеңкелі экономика). Бұл заңмен шектелген,
Көлеңкелі экономиканың көрсетілген түрлері арасында анық шекара жоқ.
Көлеңкелі экономика зерттеу үшін қиындық туғызатын ұғым,
Көлеңкелі экономиканы есептеудің түрлі тәсілдері бар. Бұл көлеңкелі
Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономиканың көлемі мен динамикасын анықтау
1.2. Көлеңкелі экономиканың пайда болу себептері және салдары
Көлеңкелі экономиканың пайда болуы мен дамуы, біріншіден, мемлекеттік
Қалыптасқан жағдайда сол мөлшерде дәл сондай пайда табатындай
Табысқа салынатын салық (табыстың 20%-ы);
ҚҚС (пайданың 20%-ы)
Бағалы қағаздар операциясына байланысты салық (бағалы қағаздар операциясынан
Автожолдарды пайдаланғаны үшін салық (пайданың 2,5%-ы);
Кәсіпорын мүлкіне салық (негізгі қордың 20%-ы);
Көлік құралдарын алуға байланысты салық (сату бағасының
Әлеуметтік сақтандыру қорына салым (еңбекті төлеу шығындарының 36%-ы);
Зейнетақы қорына сақтандыру салымдары (еңбекті төлеу шығындарының
Мемлекеттік жұмысбастылық қорына салым (еңбекті төлеу шығындарының 15%-ы);
Міндетті медициналық сақтандыру қорына салым (еңбекті төлеу шығындарының
Жарнама салығы (жарнама шығындарының 5%-ы);
Автокөлік құралдарының иелерне салық ( 80 коп л.с.)
Білім беру орындарының қажеттіліктері үшін жиналатын салық (еңбекті
Енді салыстырып қаралық: заңды тұлға болып саналмайтын кәсіпкерге
Э. де Сото «Заңға бағынудың құны» деп атап
Заң аясына кіру (заңды тіркелген тұлға болу үшін,
Заң аясында қызметін жалғастыру (салық төлеу, қызметтік қатынастарға
Кәсіпкерлердің кездесетін осындай қиындықтарынан соң олар көлеңкелі экономика
Заңды санкциялардан жалтаруға байланысты қиындықтар (жарнама жасай алмау,
Табыстар трансфертімен байланысты қиындықтар (кредит алуға қатысты қиындықтар,
Жалақыдан есептелетін салықтардан жалтаруға байланысты қиындықтар («арзан еңбек»
Заңды дәледенген меншік құқығының болмауына байланысты қиындықтар (Э.
Келісім-шарт жүйесін қолдану мүмкіндігінің болмауына байланысты қиындықтар: (инвесторлар
Келісім-шарттардың тек екі жақты жүретіндігіне байланысты қиындықтар;
Заңнан тыс процедураларға енуге байланысты қыншылықтар.
Жоғарыдағыларды қорытындылай келе, көлеңкелі экономиканың пайда болуының себептері
Осы себептерден пайда болған көлеңкелі экономиканың салдарлары көп
Мұндай кландардың құрылуының бір салдары: қаржы нарығындағы,
Бұл жүйе бүгінгі күні тұрақты түрде жұмыс істеп
1.3. Көлеңкелі экономиканың қызмет ету механизмі
Көлеңкелі экономиканың қызмет ету механизмін үлкен екі класқа
Қызмет ету механизмінің бұл түрінің схемасы симметриялы, екі
Екінші: Бір коммерциялық құрылым базалық кәсіпорыннан өндіріс қуатын
Үшінші, базалық кәсіпорын ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін
Көрсетілген үш жағдай алынған табысты мемлекеттік салық төлеуден
Қзазіргі тіркелген қызмет белсенділігі көп өндіріс, құрылыс, тасымалдау
Кез келген көлеңкелі қызмет жүргізетін қаржылық шаруашылық топтың
Аралық және өндірістік операциялар жүргізетін кәсіпорын;
Банк;
«Қауіпсіздік қызметі»;
Байланыстар;
Бұл элементтер қандай қызмет атқарады? Жалпы, Қазақстан
Банк басқа операцияларды қоспағанда, нақты емес ақшаларды нақтыға
«Қауіпсіздік қызметі» түрлі формада болуы мүмкін: бұл жай
Байланыстар да әртүрлі болуы мүмкін: жақын не алыс
Көлеңкелі экономиканың құрылымы толығымен экономикалық принципке, яғни өндірушінің
Көлеңкелі экономиканың үш түрінің дамуы мен қызмет етуінің
«Екінші» КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКА, заңды экономиканың «тыс» жағы болып
Формалсыз дәстүрдегі экономика – нормативтік құжаттарда белгіленбеген, бірақ
Артық қосып жазу экономикасы (жалған экономика) – төменгі
Жеке қиянаттық экономикасы (пәре экономикасы) – сирек қорларды
«Социалистік» мемлекеттерде «екінші» экономиканың 1970-1980ж. терең де, жан-жақты
«Социализмде» (әрбір кеңестік кәсіпорын белгілі бір дәрежеде заңсыз
1949ж. американдық криминолог Эдвин Сатерленд, жасырын, құқыққа қарсы
Бәсекелестік ережелерін бұзушылық – коммерциялық пәрелер, монополияға қарсы
Тұтынушылардың құқығын бұзу – жалған жарнама, сапасыз тауарларды
Жалданған жұмысшылардың құқығын бұзу – еңбек контрактілерін орындамау,
Кредит берушінің құқығын бұзу – несиелік капиталға қиянат
Мемлекеттік құқықты бұзу – кіріс салығынан жасырыну, экологиялық
Аталмыш қылмыстардың көбі кәдімгідей болып кететіні соншалық, тіпті
«Сұр» экономикалық көлеңкелердің дамуы мен жұмыс істеуінің
Формалдық емес өндіріс капиталдық емес, еңбек технологиясын қолдануға
Формалдық емес секторға сипатты нәрсе – бытыраңқылық, бәсекенің
Формалдық емес бизнес, сонымен қатар, осалдық мөлшерінің жоғарылығымен
Жалпы сипаттамалармен бірге, әртүрлі қоғамға қатысты ерекшеліктерді де
Формалдыемес сектор көлеңкелі кәсіпкершілік (оның өсуі заңды кәсіпкершіліктен
Формалды емес сектордың «үшінші әлемде» дамуының себебі
«Қара» көлеңкелі экономиканың дамуы мен жұмыс істеуінің
Ашық қылмыс сияқты, мафиялық қылмыс та диверсификацияланған (көп
Ұйымдасқан қылмыстың экономикасының формасы олигополисті, ал маңызы
«Егер ұйымдасқан және ұйымдаспаған қылмысты салыстыратын болсақ, онда
Қорытындылай келсек, көлеңкелі экономика көлеңкелі экономика заңға қайшы
Көлеңкелі экономиканың пайда болуы мен дамуы, біріншіден, мемлекеттік
Көлеңкелі экономиканың қызмет ету механизмін үлкен екі класқа
Аралық және өндірістік операциялар жүргізетін кәсіпорын;
Банк;
«Қауіпсіздік қызметі»;
Байланыстар;
2. Көлеңкелі экономиканың экономикаға әсері
Келесі бөлімде көлеңкелі экономиканың әсері туралы айтылады. Себебі
Қазақстан экономикасындағы көлеңкелі экономикаға қатысты жағдай кеңінен талқыланатын
2.1. Көлеңкелі экономиканың жағымды және жағымсыз әсерлері
Көптеген мамандардың пікірінше, көлеңкелі экономиканың салдарын бір мәнде
Швейцар экономисі Дитер Кассел нарық шаруашылығында КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКА-ның
«экономикалық майлау» - экономиканың конъюнктурасында қорларды заңды және
«әлеуметтік амортизатор» - жағымсыз әлеуметтік қайшылықтарды жұмсарту
«қойылған стабилизатор» - көлеңкелі экономика өз қорымен заңды
Дегенмен, КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКАның қоғамға әсері жағымсыз. «Екінші» және
Оң әсер
Нәтижелі әсер
А
0
Көлеңкелі экономиканың қатысты шамасы
(ЖІӨ % мөлшерінде)
Теріс әсер
1 -сурет
КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКАның жағымды және жағымсыз жақтарының арақатынасы, оның
КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКАның жағымды эффектісі параболада көтеріледі, былайша айтқанда,
Бұл кестелік модель, көлеңкелі экономиканың масштабын бақылау өте
КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКАның масштабы, көбінесе, экономикалық системаның түріне байланысты,
«Есеп пен бақылаудан» қашып жүрген көлеңкелі экономиканың масштабын
2.2. Көлеңкелі экономиканың әлемдік жағдайына талдау
Әлемдік экономиканың өзгеріссіз қалып отырған атрибуты – оның
Көлеңкелі сектордың барынша жоғары үлесі Грекияда (ІЖӨ-нің 29%-ы),
Жартылай жария экономикада оффшорлық аумақтар айрықша орын алады.
Сарапшылардың мәліметтеріне қарағанда, британ қазынасы 1994-1999 жылдары британ
Контрафактілі өнімдер шығару, кейбір мәліметтер бойынша, әлемдегі ең
ЕО-ның кеден органдарының мәліметтері бойынша 1998-2000 жылдары ұсталған
АҚШ-та контрафактілі өнімдер сатудан келетін жыл сайынғы залал
Барлық дерлік өндірілетін тауарлар контрабандасының әлемдік көлемі өсіп
Қазақстан мен Орталық Азия елдерінен контрабанданың негізгі нысандары
Интерполдың мәліметтеріне қарағанда, ұрланған автомобильдерді сатудан түсетін жыл
Халықаралық адам саудасы етек жаюда, оның көлемі 12
Секс-индустрияның барынша ірі рыногы Германия болып табылады, мұнда
Халықаралық ұйымдар адам саудасына қарсы кең ауқымды науқандар
Есірткілердің заңсыз өндірісі, контрабандалық жеткізілуі және жасырын сатылуы
Есірткіге үйірсек 180 млн. адамның 144 миллионы каннабисті
Кейбір деректерге қарағанда Ауғанстаннан жыл сайын 4 мың
120 мемлекет өз аумақтарында сораның заңсыз өсірілетінін хабарлаған.
Жабайы сораның ең үлкен алқабы Ресейде (1 млн.
Түрлі бағалаулар бойынша жыл сайын есірткі бизнесінің нәтижесінде
БҰҰ БА-ның 1998 жылғы арнаулы сессиясы 2008 жылға
2.3. Көлеңкелі экономиканың ҚР экономикасына әсері
Еліміздегі жағдайды көрші елдегі жағдаймен салыстыра отырып талқылау
Кәсіпкерлік мәселелерді жүйелі зерттеу Ұлттық институтының экономистері
Зерттелініп жатқан кәсіпорындарда, былайша айтқанда, көлеңкелі экономикада, «қара»
Бұл ақшалар қайдан шықты? Олардың бірінші көзі –
Енді – бұл ақшалар қайда кетеді? Әрине, оларды
Ресейде көлеңкелі экономиканың түбірі жоспарлы экономикадан қалған. Онсыз
Басқа да мәселелерге келетін болсақ, бұл әрине, коррупция.
Ал енді өз еліміздегі көлеңкелі экономика мен
Қазақстанда көлеңкелі экономиканың тамырлары 80-жылдары дамыды. Көлеңкелі экономикаға
Қоғам соңғы жылдары қайта құрудың жаман жүріп жатқандығы
ҚР Ұлттық статистика агенттігінің есептеулері бойынша, Қазақстандағы көлеңкелі
Қазақстанда 2005 жылы тәркіленген героиннің мөлшері 300-400 келіге
БҰҰ жәрдемімен Алматы қаласында Орталық Азия өңірлік есірткі
Әлемдік адам саудасы саласына Қазақстан да тартылған. Халықаралық
Қорытындылай келсек, көлеңкелі экономиканың үш жағымды әсері бар:
«қойылған стабилизатор».
Көлеңкелі сектордың барынша жоғары үлесі Грекияда (ІЖӨ-нің 29%-ы),
ҚР Ұлттық статистика агенттігінің есептеулері бойынша, Қазақстандағы көлеңкелі
Көлеңкелі экономикамен күресу жолдары
Көлеңкелі экономиканы әлемдік экономиканың жетістігі деп айтуға
3.1.Көлеңкелі экономикамен күресу әдістері
КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКА күрестің қажет екендігін елдің бәрі мойындайды,
Көптеген зерттеушілер, КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКА тоқтатудың өте қажетті факторы
3.2. Қазақстан Республикасындағы көлеңкелі экономикаға қарсы шаралар.
Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономикамен күресу үшін олардың шығу
Бірақ салық ауыртпалығын төмендету әрдайым көлеңкелі экономика көлемін
Көлеңкелі экономиканың пайда болуының негізгі себебінің бірі мемлекеттік
Бизнестің қылмыспен байланысқа түсуі мемлекеттің көмегінсіз өткен жоқ.
1991 жылы-ақ экономиканың мемлекеттік және жеке секторға бөлінуінен
Экономиканың дамуына кері әсері күшті фактор - көлеңкелі
Сондықтан да, көлеңкелі секторды қысқартуға бағытталған, кешенді шаралар
«Біріншіден, Үкімет іскерлік инициативаның алдынан қайда және неге
Ресми статистиканың мәліметіне сүйенсек, көлеңкелі экономика жалпы экономиканың
ҚР Үкіметі жеке меншік бизнесті көлеңкеден бері қарай
2004 жылдың желтоқсанынан бастап, 2005 жылдың қаңтар айының
Нәтижесінде дайын болған бағдарламада көлеңкелі экономиканың проблемалары көрсетілудей
2008 еліміздегі көлеңкелі экономика үлесі Жалпы Ішкі Өнімнің
Мұндай айырмашылықтың туындауына елімізде көлеңкелі экономиканың түрлі көріністері
Сол себепті үкімет кәсіпорындарды ерікті тіркеуден өтуге итермелейтіндей
Заңнамадағы өзгерістер капиталды, өндіріс құралдары мен жылжымайтын мүлікті
Сонымен бірге жалақы қорының ашықтығын қамтамасыз етуге бағытталған
Осы үлкен мәселені шешуге бағытталған шара ретінде Үкіметте
Бірақ қазіргі күнде бұл проблеманы шешудегі тиімді шаралар
Отандық өндірістің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажетті
СЭӨ өз уақытында жасырын капиталдарды легализациялаған. Осы бағытта
Салық реформасының оппоненттері: «салықты төмендетсек – бюджетті құлатамыз»
Осыдан сәл-ақ бұрын жекешелендіруге көп үміт артылған еді.
Капиталды легализациялау – бұл, ең алдымен, саяси акция,
Қазақстанда капиталды легализациялау акциясы 20 күнге есептелді. Банк
Экономикалық салдарлар: 14 шілдеге шейін арнаулы шоттарға 70млрд.
Негізінде, ҚР Ұлттық банкінде легализациядан түскен қаражатты, қаржылай-кредиттік
Көптеген зерттеушілер, КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКА тоқтатудың өте қажетті факторы
ҚР Үкіметі жеке меншік бизнесті көлеңкеден бері қарай
Капиталды легализациялау – бұл, ең алдымен, саяси акция,
Қорытынды
Қорыта келсек, көлеңкелі экономика заңға қайшы келетін экономикалық
Көлеңкелі экономиканы мынадай үлкен үш блокқа бөлуге болады:
Ресми емес экономика
Фиктивті экономика
Қылмыстық экономика
КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКА пайда болуы мен дамуы, біріншіден, мемлекеттік
Көлеңкелі экономиканың қызмет ету механизмін үлкен екі класқа
Көлеңкелі экономика көптеген түрлері (әсіресе «сұр» көлеңкелі экономика)
Швейцар экономисі Дитер Кассел нарық шаруашылығында көлеңкелі экономиканың
«экономикалық майлау»
«әлеуметтік амортизатор»
«қойылған стабилизатор».
Көлеңкелі сектордың барынша жоғары үлесі Грекияда (ІЖӨ-нің 29%-ы),
ҚР Ұлттық статистика агенттігінің есептеулері бойынша, Қазақстандағы көлеңкелі
Көлеңкелі экономикамен күрестің қажет екендігін елдің бәрі мойындайды,
Отандық өндірістің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажетті
Қазақстанда капиталды легализациялау акциясы 20 күнге есептелді. Банк
Экономикалық салдарлар: 14 шілдеге шейін арнаулы шоттарға 70млрд.
Негізінде, ҚР Ұлттық банкінде легализациядан түскен қаражатты, қаржылай-кредиттік
Осы мағлұматтардың барлығын қарастыра келе, курстық жұмыста керекті
Пайдаланған әдебиеттер:
Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтын Қазақстан халқына
Олейник «Институциональная экономика». 2000 жыл
Закон Республики Казахстан «О легализации капиталов» от
Бунич А.П. , Гуров А.И. Теневая экономика М.
Яшин А. Противостояние Экономика и жизнь, №
Национальное статистическое агентство Республики Казахстан http://www.kazstat.asdc.kz/
Даримбетов, Спанов «Теневая экономика в Казахстане». «Вестник»-2001 жыл
2