Кіріспе....................................................................................................3
Негізгі бөлім
І – тарау. ҚР – ның даму стратегиясында
1.1. Экономикалық тұрғыдан алғанда аумақтың рөлі.............................5
1.2.Аумақтарда жергілікті өзін- өзі басқару механизімін
1.3. Жергілікті өзін - өзі басқарудың принциптері мен
ІІ-тарау. Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуы мен
2.1. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қысқаша экономикалық тарих......................................................................................................................22
2.2.Қазіргі билікті орталықсыздандыру мен шоғырландырмаудың құрылымдық моделдері........................................................................................26
2.3.Жергілікті өзін- өзі басқарудың шетелдік моделі............................29
Қорытынды..........................................................................................33
Пайдаланған әдебиеттер....................................................................34
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру ұлттық деңгейде басқару
Демократиялық мемлекетті құру және қызметтестіру үшін, орталық билік
Жоғарғы дамыған елдерде басқарудың орталықтандырылған және орталықсыздандырылған функциясы
Жоғарыда келтірілген негізде мемлекеттің құрылу бағытын талқылай отырып,
Сондықтан Қазақстан республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың; «Енді жергілікті жерге
Бұл принципиалды жағдай «Қазақстан-2030ң даму стратегиясында айқын бейнеленген
Елдің саяси жүйесін демократияландыру бағдарламасында Президент өзінің Қазақстан
І – тарау. ҚР – ның даму стратегиясында
1.1. Экономикалық тұрғыдан алғанда аумақтың рөлі
Мемлекеттің даму барысында аумақтық және олардың билік ететін
1. Өңірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым
2. Аймақтардың өзара байланыстарының едәуір ұлғаюы;
3. Еңбек ресурсының қозғалысының күшеюі;
4. Аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфрақұрылымының күрделене түсуі
Аумақ дегеніміз бірнеше елді - мекеннен тұратын мемлекет
Аумақтық экономика – экономиканың өндіріс салаларымен кәсіпорындарды ел
Өзін-өзі басқару.
Серіктестік таңдаудағы бостандық.
Өндірісі құрал-жабдықтар нарығы.
Валюталық қаражат және басқа да элементтер.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құралдар бар:
Аралық территориялық құралдар және соған сәйкес билік ететін
Ең төмендегі әкімшілік территориялық құралдар және жергілікті басқару
Аралық органдар дегеніміз аймақтағы облыстарда басқаратын органдар. Олар
Аумақтық және жергілікті билік органдары қаражаттың негізгі 3
Салықтар;
Салықтық емес табыстар;
Пайызсыз беретін ақшалай жәрдемнің түрі.
Мемлекеттік аумақтық саясаттың мақсаттары күрделі әрі көп қырлы
1. Қазақстандық мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық негіздерін нығайту мен оның
2. Жеке әлеуметтік топтардың өмір сүру деңгейінде әлеуметтік
3. Аймақтарда әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканың тұрғындарды әлеуметтік
4. Қазақстанның түрлі аймақтағы тұрғындардың өмір сүру деңгейін
5. Қазақстан Республикасының барлық халықтарының толыққанды ұлттық мәдени
Мемлекеттік аумақтық саясаттың негізгі мәні орталық билік органының
Кедейшілікті жоғалту;
Жұмысбастылықты;
Әлеуметтік интеграцияны жүзеге асыру.
Мемлекеттік аймақтық саясаттың міндеттері алдын-ала қойылған мақсаттармен шартталады
Аумақтың бюджеттік дербестігінің заңды негізін қамтамасыз ететін
саяси, экономикалық және құқықтықсипаттағы шараларды өңдеу;
Шаруашылық, қаржы, әлеуметтік, мәдени, ұлттық саясатта
орталық билік органдары мен жергілікті органдардың пропорционалды және
Мемлекеттің барлық аумағына әрбір Қазақстанның азаматына
конституциялық құқықтары мен бостандықты нақты қамтамасыз ету;
Экономиканың рационалды кеңістіктегі құрылымын қалыптастыру,
аумақтық еңбек бөлінісін жетілдіру, Қазақстанның аймақтық экономикалық байланыстары
Институционалды және нарықтық инфрақұрылымның тауар, еңбек,
капиталдың аймақтық және республикалық нарықтың қалыптасуы;
Едәуір күрделі әлеуметтік-экономикалық, этно - саяси,
демографиялық және экологиялық жағдайдағы аймақтағы мемлекеттік қолдау көрсету;
Өнеркәсіптік және қазба өндірісі жанындағы тұрғындар
пунктерінде, депрессивті аудандарда ірі және кіші қалаларға тән
Мемлекеттік аймақтық бағдарламалар әлеуметтік экономикалық (табыстар деңгейінің төмендігі,
Қазіргі таңда Қазақстан Рсепубликасы орталық органдардан аумақтар мен
Жергілікті өзін-өзі басқару – қызметтер кешенін ұсыну жолы
Жергілікті өзін-өзі басқару моделі ең алдымен территориялық жағынан
Жоғарда айтылған мәселелерге байланысты жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
1.2.Аумақтарда жергілікті өзін- өзі басқару механизімін
Кез-келген мемлекетте ЖӨӨБ үш негізгі мақсатта іске асады:
"ЖӨӨБ" түсінігі мемлекет пен қоғамның тіршілігіндегі ұйымдасу жөніндегі
а)елдің конституциялық құрылымының негізі;
б)халықтың жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешудегі құқығы;
в)халық билігінің формасы.
ҚР-ның Конституциясы демократиялық қоғам мен құқықтык мемлекетті құруда,
Конституция-мемлекеттік саяси-құқықтық әрексті негізінде, терриоториялық-әкімшілік бірліктің үйлесімді дамуына
Кесте 1. Жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару бойынша
Жылдар Халықаралық келісімдер мен конвен
циялар Кодекс Заңдар Жарлық Қаулы
1990
1
1
1 3
1991
2
3
5
1992
1
1
2
1993
3
1
4
1994
1
1
1995
2 1
3
1996
6
4 10
1997
7 1 2
3 13
1998
4 1 3
10 18
1999
2 1 13
16 32
2000
1 2 3 4 3 7 20
2001
1 5 3 10
7 26
2002
6 7 12 3 6 34
2003
5 5 6 12 1 15 44
2004
7 9 16 1 5 38
2005
3 2 16 2 11 34
2006
2 8 19
32 61
2007
1 1 3 18 1 20 44
барлығы
8 54 45 137 11 137 392
Жергілікті референдум — жергілікті аса маңызды мәселелерді шешуде
Жергілікті референдумның маңыздылығы халықтың еркіндігінін жоғарғы көрінісі Қазақстандағы
Одан басқа Қазақстанда ЖӨӨБ жүзеге асыру үшін аймақтық
Әлі күнге дейін мемлекеттік биліктің аймақтық деңгейіндегі атқарушы
Елдегі барлық ұйымдасуды жүзеге асыруда, ең алдымен заң
Өткен уақыттағы елдегі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың бір себебі, тұтас
Заңдар жинағын қарау мен қабылдау аймақтардағы және жергілікті
-бастапқы кезенде аймақтық деңгейде ЖӨӨБ органдарының басшылары мен
- ҚР аймақтарының дамуына қатысты заң концепциясын өңдеу;
- базалық нормативтік актілермен айналысатын,
-қоғамдық-психологиялық әсер ету институтын құруды белсендіру, осы сфераға
Жалпы міндетті оқу моделінің мақсаттылығы, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын
Қоғамның тұрақты даму схемасы үшін Қазақстандағы билікті орталықсыздандыру
ЖӨӨБ-дың ұйымдық моделін қ
Жергілікті өзін-өзі басқаруды аумақтар бойынша ұйымдастыру мемлекеттік
Муниципалды құрылымдардың аумақтарын қалалар, селолар, аудандар, сондай-ақ жалпы
Қала ішіндегі муниципалды құрылымның қалыптасуы, бірігуі,қайта құрылуы, және
Шекараларын, атауларын өзгерту тарихи және басқада жергілікті
дәстүрлерді есепке ала отырып іске асырылады.
Әрбір муниципалды құрылымда негізгі салалар бөліп
Муниципалды құрылымдардағы басқару сферасы болып көптеген
жағдайда әлеуметтік сфера, экономикалық объектілер және олардың өндірістік
Муниципалды құрылымдарды дамытуда аудандық жоспарлау ҚР аумақтарын ұйымдастыру
Аудандық жобалау географиялық, инженерлі-техникалық, архитектура-құрылыстық факторлар мен жағдайларды
Аудандық жобалау муниципалды құрылым аумағында басқару органдары әзірлеген
Аудандық жобалау келесі мәселелерді шешуге септігін тигізеді :
-муниципалды құрылым аумағы шеңберінде өнеркәсіпті тиімді орналастыру ;
-табиғи, еңбек, материалды-техникалық ресурстарды кешенді пайдалануды қамтамасыз ету
-таранспорт, энергиямен және сумен қамтамасыз ету жүйелерінің мәселелерін
-муниципалды құрылым шеңберінде демалу орындары мен табиғатты қорғауды
Аудандық жобалауда муниципалды құрылым объектілерінің негізгі типтерін бөліп
1) қалалық агломерация – келесілермен мінезделінеді :a) халықтың
2) Өнеркәсіптік ресурстардың шоғырланған жерінде пайда болған қалалар
3) Ауыл шаруашылық аудандары
4) Демалуға болатын аудандар – Мерке, Қаратау –
1.3. Жергілікті өзін - өзі басқарудың принциптері мен
ЖӨӨБ-дың формалары мен типтерінің көптігіне карамастан ЖӨӨБ жүйесін
Демократизм принципі - аймақтық масштабтағы мәслелерді шешуде халықтың
Субсидиярлы принципі - басқарудың түрлі деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді
Бұл принципке басқару деңгейлері арасындағы басқару қызметін тиімді
Комплементарлы принцип — тік басқаруды бөлу арқылы билік
Депортаментализаций принципі — ЖӨӨБ органдарының функционалды және терриоториолды
Орталықсыздандыру принципі — жекелеген аймақтарға басқару функциясын осы
Орталықсыздандыру механизмі мемлекеттік және муниципалдық органдар пәнін енгізудің
Орталықсыздандыру механизмі құру реттілігі келесі пунктерді қамтиды.
Әрбір муниципалды бірлестіктерде мемлекет өкілеттігінің құрылуы;
Олардың орындалуына бағытталған
Заңға сәйкес мемлекеттің іске асырылып жатқап өкілеттігін
беруді құжаттау;
Өкілеттікті беру механизмінің
ЖӨӨБ белгіленген ұлттық заң шеңберіндегі мемлекеттік міндеттср аясындағы
ЖӨӨБ-дың басты принциптері арасынан мыналарды айрықша көрсетуге болады.
Жергілікті билік органдарының сайланбалылығы;
Коммуналдық меншіктің болуы;
Жергілікті билік пен халық арасындағы
Өзіндік кіріс ағымы себінен территориялық кажеттіліктерді қанағаттандыру;
Әлеуметтік сферада ЖӨӨБ-дың жетік мамандануы:
Муниципалды қызметкерлердің лауазымды қызметке конкурстық жүйе арқалы
Берілген терриоториядағы тұрғылықты халыққа есеп беру:
Шешім қабылдау еркіндігі;
Құқықпен қорғалуы.
Осығанан байланысты ЖӨӨБ жергілікті маңызмы мәселелерді шешудегі халықтық
ЖӨӨБ-дың келесі -
-жергілікті мемлекеттік басқару мен ЖӨӨБ органдарының өзара әрекеттестігі;
-мемлскеттің институционалдык параметрлеріндс ӨӨБ-дың дамуының көрінуі;
- ӨӨБ-да азаматтардың кең көлемде қатысу еркіндігі және
-бекітілген заң шеңберінде өздерінің жеке инициативасын жүзеге асыру
1. Қазақстанда жергілікті мемлекеттік басқару мен ӨӨБ органдарының
ҚР Конституциясы (89-бап) халықтың жергілікті ммаңызды мәселелерін
Қазақстан Үкіметі мен орталық атқару органдары басқаруың барлық
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдарды кайта құруды ұйымдастыру
Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы ӨӨБ-дың даму тәжірибесінің әр
Әлеуметтік құрылымның мұндай қалыптасуынының негізінде мемлекеттің жалпы билік
Мәселелерді шешу ізденістері қоғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық
Функционалды-догматикалық концепция берілген функцияны құжаттау құқығымен негізделеді, мәселен:
Гуманистік және функционалды-догматикалық тұлғалық концепциялардың бір-біріне қарсы келуі
2.ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілері "Жергілікті өзін-өзі басқарудың" Европалық Хартиясында
ЖӨӨБ-дың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар болуы тиіс:
а) ЖӨӨБ-дың ұйымдық қиғастығы,
б) ЖӨӨБ органдарының өзіндік
в) ЖӨӨБ органдарының басқа
г) ЖӨӨБ формаларының алуан түрлілігі, тарихи,
органдарының құзыретімен өлшенеді.
Осыған орай ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілерінің құжатталуы ҚР-ның Контситуциясымен
ІІ-тарау.Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару
2.1. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қысқаша экономикалық тарихы.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға бел
ЖӨӨБ мәселесі Қазақстан үшін, қазақ халқы үшін мүлдем
Ресей империясының қол астына түскеннен соң да жергілікті
Қазан төңкеріаі де жергілікті мәселелерді шешу жөнінде
- 1920 жылы “ Қырғыз (Қазақ ) АССР-і
-1926 жылы Қырғыз Советтік Социалистік Республикасының Конституциясында “Кеңестер
-1937 жылы Қазақ ССР-інің Конституциясында жергілікті жерлерде мемлекеттік
Осы жерде ЖӨӨБ жүйесінің халық депутаттары (немесе жергілікті
-1968 жылы “Қазақ ССР-інің халық депутаттары поселкелік, селолық
-1978 жылы Қазақ ССР Конституциясында да жергілікті ерікті
Дегенмен осы Конституцияның негізінде ЖӨӨБ жүйесінің екі түрлі
-1991 жылғы 15 ақпандағы “Қазақ ССР-і халық депутаттарының
13 қаңтар 1992 жылы аталған заңға өзгерістер енгізілді.
-1993 жылдың 28 қаңтардағы Жағарғы Кеңес Қазақстан Республикасының
10 желтоқсан 1993 жылы Жоғарғы Кеңес “Қазақстан Республикасының
1-ден, “ Мемлекеттік басқару органдары” және “Атқарушы кеңес
2-ден, өкілетті органдар (маслихат ) әлі жергілікті орган
3-ден, өкілетті органдар аудандық деңгейге дейін қалыптасып жергілікті
4-ден, Заңда “ЖӨӨБ” ұғымы болмады. Оның орнына “поселка,
-1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясы
Жергілікті мемлекеттік басқару объектісіне жергілікті өкілетті органдар облыс,
Маслихат депутаттары жасырын дауыспен 4 (төрт) жылға сайланады.
2001 жылдың қаңтар айында «Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік
Жергілікті мемлекеттік басқару – заң және заң актілері
Жергілікті өкілетті органдар (маслихат) облыс пен аудандардың депутаттарынан
Сонымен қатар заң атқарушы және өкілетті органдардың негізгі
Ал ЖӨӨБ жүйесінің Конституциялық негіздерін қарамастан бұрын біздің
2.2. Қазіргі Қазақстандағы билікті орталықсыздандыру мен шоғырландырмаудын құрылымдық
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру ұзақ және күрделі процесс болып,
Қазіргі таңда посткеңестік елдерде билікті орталықтандыру проблемасын өңдеп
Билікті орталықсыздандыру ЖӨӨБ дамуымен байланысты мәселелер посткеңестік елдер
Осыған қарамай басқаруды орталықтандыру және орталықсыздандыру, жергілікті билік
Әлі күнге дейін Қазақстанның дамуында ЖӨӨБ түсінігі мен
Мемлекеттік басқарудың ұлттық және аймақтық деңгейінде жалпы экономикалық
Қазақстанда реформаны жүргізудің басты субъектісі – атқарушы орган
Бірақ жергілікті билік тек орталықтан бағытталған идеялық жүйені
Қазақстанның қазіргі сатыдағы дамуы реформа процестерінің арасалмағын орталықтан
Саяси орталықсыздандырудың табиғатын, оның қаншалықты таралғанын, жүзеге асыру
Орталықсыздандыру түсінігің көптеген анықтамалары бар. Соның түпкілікті ұғымына
1.Орталықсыздандыру –басқару функцияларын орталық органдардан жергілікті органдарға беру,
2.Орталықсыздандыру - орталықтандыруға қарама-қарсы басқару жүйесі, дәлірек,
Бірінші жағдай билік тепе-теңдігін сақтай отырып, өкілеттіктерін орталықтан
Екінші анықтама бойынша, мемлекеттік функциялардың бір бөлігін (меншік,
Бірақ жергілікті органдар белгілі өкілеттіктерді іске асытуда құқықпен
Сонымен қатар орталықсыздандырудың екі түрін ескергеніміз дұрыс: шоғырландырмау
Шоғырландырмаудың мемлекеттік басқару функцияларының мемлекеттік билік жүйесі иерархиясы
2.3.Жергілікті өзін- өзі басқарудың шетелдік моделі
Жергілікті өзін-өзі басқару моделі қазіргі кезде Қазақстан Рсепубликасындағы
Әлемдік тәжірибеде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысына жоғарыда
жергілікті қоғам мүшелері ретінде азаматтардың өз территориясында тұратын
өкіметтік басқарудың вертикалды жүйесінің қалыптасуы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың шетелдік үш моделі бар:
англосаксондық;
континенттік (француздық);
советтік (аралас).
Анлосаксондық модель Ұлыбританияда, АҚШ-та, Канадада және Британдық
Континеттік модель Еуропада, Африкада, Латын Америкасында, Таяу Шығыста
Жергілікті өзін-өзі басқарудың советтік моделін Кубада, Қытай Халық
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, муниципалитеттер ірі жұмыс берушілердің
Демек, Қазақстан Рсепубликасы үшін жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
Қорытынды
Қазақстан Республикасы қазіргі кезде өзінің мемлекеттік дамуында жаңа
Бірақ қазіргі кезде мемлекеттік құрылымда Бұл жүйенің қызметтері
Қазіргі кездегі жергілікті жерлердегі билік қазіргі кездегі талаптарға
Мүның басты себептері қолданыстағы заңдылықтардың, соның ішіндегі сайлау
Қазақстанның қазіргі сатыдағы дамуы реформа үрдістерінің арасалмағын орталықтан
Пайдаланған әдебиеттер
Танкиева: "Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары". "Саясат"
ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007
ОҚО 2005 – 2007 жылдарға арналған
П.В.Забелин, Н.К.Моисеева. Основы стратегической управления. Москва, 1998 г.
Баянов Е. ред. "Мемлекеттік және құқық негіздері", Оқулық,
"Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін,
Көшім Д., "Жергілікті өзін-өзі басқару - азаматтық қоғамның
Қазақстан Республикасының Конституциясы., Алматы, 1995 ж. 89, 95
Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. №23 желтоқсан,
"Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының
Мәдинов Р. "Сағым" идеядан сақтанған абзал немесе билікті
5