Ахмет Иассауи
“Диуани Хикмет” – имандылық жаршысы.
Иассауи хикметтерінің поэтикасы Дастандар
Иассауи хикметтерінің сопылық мәні.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Ахмет Иассауи
Ахмет Иассауи 11 ғасырдың соңғы ширегі
Ахмет Иассауидің туған жері – қазіргі
Иассауи өз заманының білікті Адамы, атақты
Иассауи халық жадында хикметтері арқылы жаңғырып
Ақынның “Диуани Хикметін” ғасырлар шаңынан арашалап,
1967 жылы ғалым Ханғали Сүйінішәлиев Иассауидің
Қожа Ахмет Иассауидің “Диуани Хикмет” мұрасын
Қожа Ахмет Иассауи 63 жасқа келгенде
Бұл 14 – хикметі қара өлеңмен
Ал 1902 жылғы Ташкент басылымындағы алғы
Құран – Алладан, “Диуани Хикмет” –
Менің хикметтерім Алладан пәрман,
Оқып ұққанға бақ мағынасы – Құран,
деп құранға қайта – қайта сілтеме
“Лаух – ул – Махфузды” әуелгі
Қ.А.Иассауи, Хикметтегі өз пікіріне қарағанда, 125
“Дәптәр сәни” хикметі екі ғаламның мән
Мұндай ойға келуімізге “Диуани Хикметтегі” мына
Құл Қожа Ахмет, мен Дәптәр сәниді
Екі әлемнің қазығын шарапқа саттым,
Дейді осындағы шарап сөзі Алла жолына
Қожа Ахмет Иассауи – заманның бар
Ақын баба өз хикметтерінде атын атап,
Сонан 78 шумақтан туратын тағы бір
Ақын хикметттерінің бірқатары ғашықтық жайында сөз
Қожа Ахметтің хикметтерінің көбінде ұстазы Арсыланбап
Иассауи базбір хикметтерінде надандарға сөзіңді қор
“Диуани Хикметінде” сюжетті аңыз - әңгімелер
Ал енді “Диуан” соңындағы “Мінәжаттар” жинақтын
Менің хикметтерімді дана естісін,
Сөзімді дос қылып, мақсатына жетсін...
Қияметте оған жетекші болармын,
Егер дертті болса, бәрі болармын.
Егер ол жүз жылдық ғұмыр тапса,
Егер ол жер астына кірсе, шірімес.
Иассауи хикметін дана естісін,
Естімегендердің бәрі қасіретте қалсын.
Құлаққа ілмес бұл сөзді надан,
Оны Адам деме, оның жынысы хайуан.
Менің хикметтерімді уайымсыздарға айтпаңыз,
Теңдесі жоқ гауһарымды наданға тек сатпаңыз,
Дейді ұлы кемеңгер.
Ақын 44 – хикметінен бастап Мұхаммед
Мұхаммед он жетіге толып, ат жалын
Қожа Ахмет пайғамбарымыздың әсіресе жетім –
“Миғраж хикаясы” атты хикметтері да қызық
Ақын хикметтерінде жоғарыда айтылғандай кейде Құрани
Ажал, Иассауи хикметтерінде, мәңгілік өмір мен
Неше жылдық мейірбаным жан айтар, ей
Бұл болмыс шаһарды фәни қылар, достарым.
Бұл қапастың тотысы піруәз етер ұшырсам,
Бір қараңғы шұғыласыз жерге барар, достарым.
Егер де Қорқыт: Қайда барсаң, Қорқыттың
Иассауи өз хикметтерінде өлім жайын сөз
Кемеңгер ғұламаның 87 – хикметіндегі “Шерменділік
Иассауидің өлім тақырыбына не бұл өмірді
Адам тірлікті ғанимет деп біліп, өмірдің
Құл Қожа Ахмет десең, тағат қыл,
Қияметтің келмегін жақын біл.
Хаққа жақын болайын десең, тағат қыл,
Тағат қылғандар Хаққа жақын болар болғай
Сонда тағат дегеніміз не?
Тағат дегеніміз, адамның өмір сүру амалы:
Бұл дүниені бізге берді тағат қыл
Хақ зікірін дәйім айтып, рахат қыл
Зікірін айтып, шайтан үйін қират деп,
Қайрат қылсам, “Файз уа футух” алармын
“Диуани Хикмет” – имандылық жаршысы.
Иассауи үшін Хақ жолы дегеніміз, адамның
Иман болды Хақ тағала тағатынан,
Кешпек керек бұ дүниенің рахатынан (169
Сондықтан да иман, Қожа Ахмет Иассауидің
Иман – Алла Тағала құдіретімен барлық
Хақ тағала адамға иманды сыйға тартардан
Адамдарда зәрре мағына болмас,
Сен оны Адам көріп, Адам деме.
Ал бір топ хикметтері құдайға сөз
Рахметіңнен үмітсіз қылма мен ғәріпті,
Арам алмай, жылап дұға қылайын саған.
Кештерде таң атқанша зар қағып,
Көзде жасым тынбай жылап дұға қылайын
Яғни, Иассауи хикметтерін жылаудың түрлі варианттары
Жалпы Иассауи сопылық әдебиетке тән биік
Иассауиді терең ойларын өрнектеген хикметтер әсерін
Иассауи хикметтерінің поэтикасы Дастандар
Иассауи шығармалары негізінен зікір, жад, уағыз,
Бұл 14 – хикметі қара өлеңмен
Ақын 14 – хикметінің бірінші шумағын
Ей, достар, құлақ салыңдар, айтам көпке,
Не себептен алпыс үште кірдім жерге?
Миғраж үстінде Хақ Мұстафа рухым көрді,
Ол себепті алпыс үште кірдім жерге.
Ақын осы сауал арқылы хикмет мақсатын,
15 – хикмет “Ғұмырнаманың” екінші бөлімі,
“Ғұмырнама” дастаны бірнеше хикметтер басын құраған
“Ғұмырнама” дастаны – толғау жекек дара
Иассауидің тармақ құрылысына тоқталар болсақ, бәрәншә
Құл һуа Алла, Сұбхан Алла дұға
Бір уа барым, дидарыңды кқрермін бе?
Қасіретіңді бастан аяқ дерттік етсем,
Бір уа барым, дидарыңды кқрермін бе?
Елу бірде шөлдер кезіп, қия жедім,
Таулар шығып, тағат қылып көзімді ойдым,
Дидарыңды көре алмадым жаннан тойдым.
Бір уа барым, дидарыңды кқрермін бе?
Мұндай тармақ құрылысы Иассауи хикметтерінің барлығына
Ішкі мазмұн табиғатының өлең құрылысымен үндестікте
Иассауидің аңыз сюжетіне негізделген екінші бір
Иассауи 119 – хикметінде нәпсі құлшынындағы
Иассауи хикметтерінің сопылық мәні.
Иассауи хикметтері – Иассауи дүниетанымының
Иассауи мұрасын жете түсіну үшін
Қожа Ахмет Иассауидің сопылық мазмұнындағы
Иассауи хикметтер арқылы өзі салған
Адамзат санасын сарсаң қылған «Тіршілікті жаратушы
Қадір бізді жаратты құдіретпенен,
Мағрифат жар қадірін білдім міне.
Иассауи хикметтері бойынша ғаламат ғарышты, шексіз
Ал, адамның Хақ сауалына Қалу: бәлә
«Ә - Ләсту би – раббикум?»
«Қалу: бәлә» деумен рухтарымыз қылды сада.
Сөйтіп, Адам мәні рух- аманатты Хаққа
Мағрифаттың мінбесіне мінбегенше,
Шариғат істерін білсе болмас,
Тариқатта түрлі әдеп білмегенше,
Нәпсіменен шайқас-ұрыс қылмағанша,
Ғашық жолына өзін лайық
Хақиқат сырларын білсе болмас (99
Сонда таным мақсат болса, оған
Осы жерде Ахмет Иассауи шығармашылығының образдарды
Сонымен; ”Хал ілімін болмаса, қал ілімнен
Бұл сұрақтарға жауап беруде Ахмет
Көзі жасты, халқына басшы, тұлғасы
Тәнге кірсе,захир болар барша кемел,
Кемелділікті белгілеген Хақ Зу-л-Жәләл.
Бұл жауаптан біз рух тәнге
Керуендер көшер болса, азық алар,
Азықсыз керуендер жолда қалар,
Керуендер сауда үшін сапар қылар,
Жүгін жүктеп, керуен жолда қалғаны
Яғни, өмір-керуеннің мақсаты-жан саудасы болса,азығы-бәтиннің
Сөйтіп, жан жананға қосылғанда, Адам
Сонымен Адам үшін жан орнын белгілеудің
Сонымен, Иассауидің хикметтері әлі толығымен зерттеліп,
Менің ұғымымда Хикметтер – Алланың
Жүйнекейдің «Ақиқат сыйы» ойға түседі…
Ұлы баба Сен іздеген, сен мезгеген
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Яссауи К.А. Хикмет жинақ. Алматы: Жалын,
Иассауи Қожа Ахмет. Хикметтер. Алматы, 2000.
Иассауи Қожа Ахмет. Хикметтер жинағы. Алматы,1998.
Иассауи хикметтрі. «Ақиқат», №8