Мазмұны
Кіріспе
1 Контаминация құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
1.1 Контаминацияның қазақ тіл білімінде зерттелінуі
1.2 Контаминацияның ассимиляция, редукция, эллипсис және парцелляция құбылыстарынан айырмашылығы
2. Контаминациялану тәсілі арқылы пайда болған бірліктер
2.1 Контаминациялану жолымен қалыптасқан фразеологизмдер
2.2 Бірыңғай мүшелердің сыйысу ерекшеліктері
2.3 Тұрлаулы мүшелердің сыйысуы
2.4 Тұрлаусыз мүшелердің сыйысуы
Қорытынды 57-60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61-62
Кіріспе
Қазақ тіл біліміндегі синтаксистік құбылыстар (деривация, трансформация, контаминация және
Ықшамдаудың түрі көп және оның деңгейлік сипаты бар екендігін
Контаминация құбылысы валенттілік теориясымен тығыз байланысты. Олай дейтін себебіміз,
Демек, контаминация екі немесе бірнеше бірліктердің қандай да бір
Ықшамдау мәселесімен шұғылданған ғалымдар Г.Пауль, П.Пасси, А.Мартине, Л.Блумфилд, Е.Поливанов,
Контаминацияланған бірліктердің қайсысы болмасын құрамы, құрылымы жағынан ықшамдалады. Жалпы
Контаминация негізінде жаңа бірліктер пайда болады. Контаминация құбылысын жаңа
Қазақ тіл білімінде тілдік қолданыстағы бұндай заңдылықты алғаш байқаған
Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін Н.Сауранбаев,
Тақырыпты зерттеу барысында қазақ тіл білімінде сыйысудың синтаксистік түрімен
Диплом жұмысының өзектілігін контаминация құбылысының арнайы зерттеу нысанына айналғандығымен
Диплом жұмысының нысаны ретінде қазақ тіл жүйесіндегі контаминация құбылысы
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты
Осы мақсаттарға сай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
- контаминация құбылысының лингвистикалық анықтамаларын жинақтап, сараптама жасау;
- контаминация құбылысының тілдегі басқа заңдылықтардан (синкретизм, ассимиляция, эллипсис,
- контаминация жолымен қалыптасқан еркін және тұрақты тіркестерді тауып,
- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктерін көрсету;
- сыйысудың субъективтілік мәнін дәлелдеу және контаминация құбылысына әсер
- контаминацияланған сөйлемдердің коммуникативтік-экспрессивтік қызметін көрсету.
Диплом жұмысының ғылыми тұжырымы. Осы диплом жұмысында қазақ тілі
( Тілде контаминацияға ұқсас құбылыс көп. Контаминацияның олардан айырмасы
( Сыйысу құбылысы белгілі бір деңгейге ғана емес, жалпы
( Синонимдес, варианттас фразеологизмдердің сыйысуы арқылы жаңа фразалық бірліктер
( Жаңа еркін тіркестің жасалуына семантикалық және синтаксистік валенттілікпен
( Күрделі құрылымдар сыйыса және қиыса байланысады. Сыйысқан құрылымдар
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Зерттеуге теориялық негіз ретінде контаминация
Диплом жұмысының дереккөздері. Контаминациялану жолымен жасалған тіл бірліктері, синтаксистік
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды
1 Контаминация құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
Тіл біліміндегі контаминация құбылысын ықшамдаудың (үнемдеудің) бір тәсілі ретінде
А.Мартиненің ойынша, ықшамдаудың екі түрі болады: синтагммалық және
Э.Г.Ризельдің айтуынша, тілде ықшамдаудың үш түрі болады: окказионалды және
Узус дегеніміз (лат. usus) сөздердің әдеби тілдеріндегідей норма емес,
Ғ.Қалиев окказионал сөздерді тосын сөз деп аударған да, оған
Тілдегі деривация құбылысының бірнеше түрі бар: лексикалық, семантикалық және
Бүгінгі синтаксис мамандары синтаксистегі құрылымдардың ықшамдау құбылысын компрессия тәсілімен
Тілімізде екі немесе одан да көп сөйлемдердің бір сөйлемнің
Байқағанымыздай, жоғарыдағы мысалдардағы белгілі бір сөйлем мүшелері (бірінші сөйлемде
Контаминацияның тіл біліміне байланысты анықтамалары көп. Тіл білімі сөздігінде:
Шет тілдер сөздігінде контаминация: 1. Бір шығарманың әртүрлі редакциялық
О.С.Ахманова тіл білімі терминдері сөздігінде: «Контаминация … бірігу нәтижесінде
Н.И.Кондаковтың логикалық сөздігінде екі немесе бірнеше құбылыстың араласуы, тоғысуы
Кейінгі 2005 жылы шыққан Ғ.Қалиевтің сөздігінде контаминация тіл білімі
Бұл келтірілген сілтемелерден бірақ нәрсені байқауға болады. Ол контаминация
А.Салқынбай мен Е.Абақан шығарған лингвистикалық түсіндірме сөздікте контаминация –
Фонетикалық деңгейдегі ықшамдалуды А.Қалыбаева былайша негіздейді: «Бірнеше формадан тұратын
Ықшамдау мәселесімен шұғылданған ғалымдар Г.Пауль, П.Пасси, А.Мартине, Л.Блумфилд, Е.Поливанов,
Контаминацияланған бірліктердің қайсысы болмасын құрамы, құрылымы жағынан ықшамдалады. Жалпы
Контаминация негізінде жаңа бірліктер пайда болады. Контаминация құбылысын жаңа
Контаминация құбылысына берілген анықтамаларға келетін болсақ, оның шеңбері сыйысқан
1.1. Контаминация құбылысының қазақ тіл білімінде зерттелінуі
Біздің ойымызша, тілде бір-біріне қарама-қарсы антогенистік сипаттағы екі үлкен
Ықшамдалудың да түрі көп. Біздің тақырыбымызға өзек болып отырған
1-інші мысалда «түсі қандай болса» деген бағыныңқы сөйлем жоғалып,
Синтаксис саласы тіл жүйесіндегі құралдардың барлығының жұмсалу ортасы болып
Ықшамдау жалпы тіл жүйесіне тән заңдылық болса, контаминация, парцелляция
Қазақ тіл білімінде тілдік қолданыстағы бұндай заңдылықты алғаш байқаған
Ғұлама ғалым сыйысудың заңдылықтарын «Сыйысулы сөйлемдердің белгісі – бірнеше
Бұл жерде тағы бір мәселені айта кету керек, ғалым
Шынында да, А.Байтұрсынұлының «сыйысу» сөзі шет тіл термині (латын)
А.Байтұрсынұлы сыйысулы құрмаластың екі түрлі 1) шұбалаң түрде, 2)
Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін Н.Сауранбаев,
Жоғарыда аталған ғалымдар өз еңбектерінде А.Байтұрсынұлының ізімен сыйысқан деген
С.Аманжолов «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» атты еңбегінде:
С.Аманжолов осы еңбегінде сыйысқан сөйлемдер кезінде құрмалас сөйлем болып
Ойдың ықшамдалып айтылуы ойдың көркем берілуіне негізделетіндігін А.Байтұрсынұлы себеп
С.Аманжоловтың келтірген Өткен түнде қар жауып еді, бүгін жаңбыр
Құрмалас сөйлем, жалпы күрделі құрылымдар жөнінде көлемді еңбек қалдырған
Бағыныңқы сөйлем әрқашан дербес сөйлемдерден ғана болмайды. Кейде сыйыспалы
Сонымен Н.Сауранбаевтың пікірінше, бағыныңқы сөйлемдер жай сөйлем мүшелерінің қызметін
Тілдегі сыйысқан сөйлемдер бірыңғай мүшелі сөйлемдер бойынан көрініс табатыны
Р.Әмір келтірген сөйлемдерді бір ұғымды берудегі синоним құрылымдар ретінде
Сыйыса жұмсалатын құрылымдар жөнінде синтаксистің үлкен маманы Қ.Есенов те
Байқап отырғанымыздай, қазақ тіл білімінде контаминация құбылысы негізінен
Осы орайда, ойын жалғастыра отырып ғалым мынадай пікір қосады:
1. Алдымда асқар тау боп сен тұрсаң (М.Ш.). 2
З.Ахметжанованың көрсеткен сөйлемдерінде амалдық мағына мен салыстырмалық мағына қатар
Мұндағы алдыңғы сөйлем себеп бағыныңқы. Ал оның себеп бағыныңқы
Бір құрылымнық бойында екі мағыналық қатынастың көрініс беруін З.Ахметжанова
Сонда қазақ тіл білімінде сыйысудың синтаксистік түрімен қоса, семантикалық
Көсемшелердің қолданылу
жиілігі
Сабақтастың
Түрлері 1. -а, ма-й, 2. -п, 3. -ғалы,
4. -ғанша
5. -ғандай, 6. -мастан,
7. -ысымен, 8. -майынша
Амал бағыныңқылы сабақтас 2, 1, 5
Себеп бағыныңқылы сабақтас 2, 1
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас 2, 1, 4, 7, 3
Мақсат бағыныңқылы сабақтас 2
Үлестес бағыныңқылы сабақтас 2
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас 2, 1, 4, 6
Шартты бағыныңқылы сабақтас 1,8
[19, 129 б.].
Байқап отырғанымыздай, көсемшенің -п тұлғасы шартты бағыныңқылы сабақтастан
Б.Шалабаев «Құрмалас сөйлем құрылымына бірер сөз» атты мақаласында атаулы
Атаулы сөйлемдердің өзі ықшамдалған сөйлемдерге жатады. Бұнда сөйлеуші мақсаты
Қазақ тіл білімі тарихында құрмалас сөйлемдердегі сыйысу құбылысын сөз
Тағы да баса айтарымыз сол, екі есім сөзден болған
Ғалым әрі қарай құрмалас сөйлемдердің сыйысулы жолмен берілуі С.Аманжолов
Е.Қ.Жұбанов эпос тілінің қызықты құбылыстарының бірі, біздің байқауымызша, фразалық
Б.Қапалбеков қазақ тіліндегі бірыңғай мүшелердің сыйысу ерекшеліктеріне арнап мақала
Яғни құрмалас сөйлемдер де, сыйысқан сөйлемдер де бүгін тілімізде
Бұл сөйлемдерді құрмалас сөйлемдердің функциялас сыңарына жатқызу қиын. Себебі,
Контаминациялану жолымен қазақ тілінде бір қатар тілдік бірліктер пайда
1.2 Контаминацияның тілдегі ассимиляция, эллипсис, парцелляция және редукция құбылыстарынан
Сөйлеуші сөз қолданысы кезінде өзінің жеткізер ойын өз мақсатына
Ассимиляция құбылысының контаминация құбылысынан айырмашылығы . Ассимиляция ағылшын тіліндегі
«А. п о с п о с о
Каждый язык обладает своим набором правил А. напр., глухой
Қазақ тіліндегі ассимиляция құбылысы «Қазақ грамматикасында» «ұқсастық» деп беріліп,
1. Прогрессивті ассимиляция.
2. Регрессивті ассимиляция.
3. Тоғыспалы ассимиляция. Осылардың қай-қайсысы да тілдің үнемдеу заңынан
2. Ассимиляция құбылысы кезінде ешқандай тұлғалық ықшамдалу жүзеге аспайды.
Редукция құбылысының контаминация құбылысынан айырмашылығы. Редукция латын тіліндегі redustio
Редукция англ. reduction, фр. reduction, нем. Reduktion, исп. reduccion.
2. Сведение конкретных предложений к некоторым основным (ядерным) структурам
Редукция (от лат. reductio – отодвигание назад; ср. -лат.
Акустически качеств. Р. связана с более близким положением первых
Р. безударных – существенный признак для опознания места ударения
Качеств. Р. характерна для языков с более «вялой», напряженной
Бұл тіл білімі сөздіктерінен келтірілген сілтемелерден байқағанымыздай, редукция да
Тіл білімінде сөйлеуді жеңілдету мақсатында үнемдеу заңдылығының кең таралған
Как уже нами отмечено, специфичность звукового строя каждого языка
Бұл құбылыстың да контаминациядан айырмашылығы ассимиляция құбылысы сияқты 1.
2. Редукция құбылысы кезінде сөз құрамындағы кейбір бір немесе
Парцелляция құбылысының контаминация құбылысынан айырмашылығы. Парцелляция құбылысы мен контаминация
Парцелляция құбылысын синтаксистік құрал ретінде де қарауға болады. Оны
«Парцелляция» терминінің енуінен бұрын тілдегі бұл фактілер «присоединение-тіркесу» терминімен
Ғылыми синтаксистік қолданыста «қосымша тіркес» ұғымының кең таралуына Л.В.Щерба,
Қазақ тіліндегі парцелляция құбылысына алғашқылардың бірі болып көңіл аударып,
Қазақ әдеби тіліндегі парцелляция құбылысына стильдік тәсіл ретінде назар
Эллипсис құбылысының контаминация құбылысынан айырмашылығы. Эллипсис құбылысына сөздіктерде мынандай
Эллипсис (грек. elleipsis – сөз тастау, қысқарту, кеміту) –
Қазақ тілінде эллипсис құбылысы кең тараған құбылыс болып табылады.
1. - Асқарлар келді ме?
- Келді.
2. - Не жұмыс істейді?- деді қыз еркіне көнген
- Осында… қызыл отауда…;
3. - Суық?- деді ашулы кейіппен.
- Иә.
4. - Сонда не үйге қарай тұра қашты ма?
- Тұра қашты.
5. – Жылқыларды суғардыңдар ма?
- Суғардық
Осы берілген мысалдарды эллипсис құбылысына ұшыратпай толық түрде айтсақ,
1. - Асқарлар келді ме?
- Асқарлар келді.
2. - Не жұмыс істейді?- деді қыз еркіне көнген
- Осында жұмыс істейді. Қызыл отауда жұмыс істейді.
3. - Суық?- деді ашулы кейіппен.
- Иә суық.
4. - Сонда не үйге қарай тұра қашты ма?
- Үйге қарай тұра қашты.
5. – Жылқыларды суғардыңдар ма?
- Жылқыларды суғардық.
Бірінші мысалда бастауыш (Асқар), екінші мысалда баяндауыш (жұмыс істейді),
2 Контаминациялану тәсілі арқылы пайда болған бірліктер
Контаминация құбылысы бүкіл тіл жүйесіне тән. Солай болғандықтан оның
Ғылымның (тіл ғылымының) тарихында сөздің 70 ортақ анықтамасы бар.
Грамматикалық тұлғалар арқылы сөзден сөзтұлға жасалады. Сөзтұлға сөз тіркесінің
Сөздің (сөзтұлғаның) өзіне контаминация құбылысының әсері бар ма, сыйысу
Күрделі сөздер кемінде екі не одан да көп толық
Сөздің күрделену процесі бірден туа салатын және тез қалыптаса
Күрделі сөздердің қалыптасуына әсер ететін үш (фонетикалық, лексика-семантикалық, грамматикалық)
Бір есте болатын жайт, күрделі сөздердің қай-қайсысы болса да
Философияда бірігу үшін бөліну, бөліну үшін бірігу дейтін қағида
күрделену ықшамдалу
Сөз тіркестерінің өзі құрылысына қарай қарапайым, күрделі және аралас
Контаминация құбылысы кемінде екі тілдік бірліктің сыйысуынан пайда болатындықтан
Контаминация құбылысы осы сөз тіркесі деңгейінен басталып, күрделі құрылымдар
а) синтаксистік қатынасты білдіретін бірліктен коммуникативтік бірлікке өту
ә) тұрақты тіркестердің сыйыса жұмсалуының нәтижесінде жаңа фразеологизмдердің туындауы
Байқап отырғанымыздай, тұлғадағы контаминациялану тәсілі күрделі сөздердегіден өзгешелеу болғанымен
2) екі бірліктің де соңғы нәтижесі коммуникативтік, яғни сөз
3) екеуінің де қалыптасуы екі кезеңнен тұрады. Бірақ күрделі
Контаминация құбылысы арқылы пайда болатын келесі бірлік – сыйысқан
Сөйлеу дегеніміз – әрекет. Ал әрекет – белгілі бір
Сөйлеушінің айтылатын пікірге қатысын, сол туралы сөйлеуінен аңғаруға болады.
Контаминациялану жолымен қалыптасқан бірліктерді талдауды біз фразеологизмдерден бастаймыз.
2.1 Контаминациялану жолымен қалыптасқан фразеологизмдер
Фразеология термині негізінен екі түрлі мағынада қолданылатыны белгілі. Бірінші
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдер осы кезге дейін көбіне белгілі
Фразалық бірліктердің пайда болуында белгілі бір заңдылықтар әсер ететіндігі
Тілде фразеологизмдер құрамынан мынадай құбылыстар көрініс тауып жатады: мағынасы
Л.М.Болдырева, А.И.Молотковтың фразеологиялық контаминацияға берген анықтамаларында елеулі ерекшеліктер байқалады.
Е.Қ.Жұбановтың еңбегінде
Еркектей, қыз да болса, сұлу Баян,
Өлтіріп Қодар құлды намыс алды.
(Дербісалин, 50-б.)
Осындағы «намыс алды» деген тіркестіліміздегі «кек алу» және «намысты
Сол секілді, Березин нұсқасындағы «қадам қойды» деген тіркес бар:
Екі бай бір-біріне қадам қойды. (56-б.)
Біздіңше, бұл «ат қою» және «қадам басу» болып келетін
Осы нұсқадағы тағы да «жарыс қойды» түріндегі тіркесуді кездестіреміз:
Екі мырза елге таман жарыс қойды.
Бұны да біз «жарыс салу» және «ат қою» секілді
Астын-үстін боран қыл ойран-топыр
(Березин, 84-б).
Демек, бұнда екі қос сөздердің бір-бір сыңарлары өз ара
Байқап отырғанымыздай, ғалым контаминаияланудың жаңа бір қырын, яғни қос
С.М.Исаев «қандай да сөздің болмасын тіркесу қабілеті қанша кең
Осыған қарамастан тілдің даму барысында жаңа ұғымды, ойды білдіру
Н.Уәлиұлы тіл біліміндегі контаминация құбылысын фразеологиялық нормамен байланысты қарастырады.
Г.Қосымова фразеологиялық контаминация туралы былай дейді: Фразеологиялық контаминация (әлемдік
Контаминациялық жолмен жасалынған тіркестер жырда ұшырасады, олардың төмендегідей түрлері
1) мағыналары жуық және құрылысы бірдей тіркестерден ықшамдалып жасалынған
Қарашаш пен Сәулеге
Баласы тілек салыпты («Ақсауыт».)
Тілек салды – қолқа салды+тілек айтты.
2) мағыналары да, құрылымдары да әр басқа тіркестерден жасалған
Кеудеден жаның кеткенше
Қолдан берме арыңды. («Ақсауыт».)
Араз болып адассаң,
Дұшпанның қанар табысы. («Ақсауыт».)
Құлақ-мұрнын алдырып,
Жүзіне қара салдырып,
Қайдан жүрсің, пұшығым. («Ақсауыт».)
Осы келтірілген мысалда контаминация деп танығандарымыз: арыңды қолдан берме
3) мағыналары жуық, құрылымдары әр басқа фразеологизмдердің контаминациясы:
«Неге түсің қашты? » - деп,
Қызынан хан сұрады: -
«Ардақты қызым, базарым,
Неге кетті ажарың.
Біреу зәбір көрсетіп
Сынды ма сонан назарың?» («Ақсауыт».)
Қалмақша әзіл, білем сөз қатысты. («Ақсауыт».)
Назар сынды – сағы сынды+назары пәс болды; сөз қатысты
4) құрлымдары біртектес, мағыналары басқа-басқа фразеологизмдердің контаминациясы:
Адам болып ер жетсе,
Өзімнің соғар таяғым. («Қобыланды».)
Бай-бәйбіше қуанып,
Қапалы көңілі жұбанып,
Елге қойды қадамды. («Алпамыс».)
Ғалым әрі қарай контаминацияланған фразеологизмдердің өзіне тән ерекшеліктері болатыны
Ғалым С.М.Исаев контаминация құбылысын мынадай мағынада қарастырады: «Контаминация латын
АҚЫЛ ЕНДІ [КІРДІ] ● ЕСІ КІРДІ Естияр болды, ер
АЛА [АЛТЫ] АУЫЗ● АЛТЫ БАҚАН [АША], АЛА АУЫЗ 1.
Сонда жоғарыдағы фразеологиялық тіркестер мағыналас, синонимдес, варианттас мынадай екі
С.М.Исаев аталмыш (контаминация) құбылыстың тұрақты тіркестер бойынан көрініс табатынына
«Беті қайту» дегеннен де, «тауы қайту» тіркесі көнерек емес
Жоғарыдағы мысалдарда берілген тұрақты тіркестердің (Айтқаны көкірегіне қонбады, ақыл
Біздің шамалауымызша, жоғарыда келтірілген екі түрлі көзқарастардағы ғалымдардың пікірлерінде
Бұндағы жүйе (система) дегеніміз - тіл. Тіл мен сөйлеудің
Осы кезге дейін жазылған ғылыми еңбектерді саралай келе, контаминациялану
Тіл білімінде лексикалық бірліктер сияқты фразеологиялық бірліктер де көп
Синонимдес тіркестердің контаминациялануы арқылы қалыптасқан фразеологиялық бірліктер. Қазақ тілі
Ғ.Қалиұлы мен Ә.Болғанбаевтың «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»
Фразеологиялық синонимдердің контаминациялануы арқылы қалыптасқан фразеологиялық бірліктерге мынадай мысалдар
Варианттас тіркестердің контаминациялануы арқылы қалыптасқан фразеологиялық бірліктер. Еңбектерде фразеологиялық
Фразеологиялық варианттар екі түрлі болатыны белгілі. Олар: фонетикалық варианттар
Ғалымдар «Лексикалық варианттар фразеологизмдердің арасынан өте жиі ұшырасады. Мысалы
Осы оқулықта кей жағдайда фразеологизмнің құрамындағы әрбір сөзден әртүрлі
Мағынасы алшақ фразологиялық бірліктердің контаминациялануы арқылы пайда болған фразеологиялық
Біз қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерінен мүлдем мағынасы сәйкес келмейтін
Ұзын арқан, кең тұсауға салды; қысқа жіп күрмеуге келсе
Бұл мәселе тіліміздегі фразеологиялық қорды тереңірек, яғни тарихи тұрғыдан
Контаминация құбылысын сөйлеуге (речке) тән болғандықтан – тілдегі субъективтілікпен
Сонымен қорыта келе, мынадай мәселелерді айта кетуді жөн санадық.
Сонымен бірге контаминациялану жолы арқылы қалыптасқан фразеологиялық бірліктің эмоционалды-экспрессивтік
Сондай-ақ фразеологиялық бірліктердің контаминациялануы негізінде тілімізде жаңа бір фразеологиялық
2.2 Бірыңғай мүшелердің сыйысуы ерекшеліктері
Қазақ тіл білімінде бұл заңдылықты алғаш байқаған Ахмет Байтұрсынұлы
Ақаң сыйысудың себептерін былайша түсіндіреді: “Сыйысулы сөйлемдердің белгісі –
Бұл құбылыс сөйлеушінің мақсатынан туындап тұрғандығы белгілі. Бірыңғай мүшелі
Беретін мағыналары ұқсас болып келетін синтаксистік бірліктердің жай және
Бұл екі құрылым арасында таксистік қатынас бар. Бұндағы қимыл-әрекет
Тіл жүйесіндегі мұндай заңдылыққа Ақаңнан басқа Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Р.Әміровтер
Байқап отырғанымыздай, бұл мысалда да жоғарыдағы Р.Әміровтің келтірген сөйлеміндегідей
Ахмет Байтұрсынұлының көрсетуінше, өзі келтірген сөйлемдердің әрбірі бірнеше сөйлем
Бұл сөйлемдердің бірыңғай мүше, арқылы айтылған сыйысқан құрылымдар екендігіне
Бұл сөйлемдерді құрмалас сөйлемдердің функциялас сыңарына жатқызу қиын. Біріншіден,
Айтушы бірде қар, бірде жаңбыр жауғандығын жеткізу үшін Өткен
Бірыңғай мүшелердің грамматикалық табиғатын жан-жақты қарастырған Р.Әмір бірыңғай мүшелерді
Ыңғайластық жалғаулықтар: мен, және, әрі, да, де, та,
Қарсылықтық жалғаулықтар: бірақ, сонда да, алайда
Талғаулықтық жалғаулықтар: не, немесе, болмаса, я біресе
Жалғаулықтар бірыңғай мүшелерді байланыстырғанда олардың арасындағы мағыналық қатынасқа сай
2.3 Тұрлаулы мүшелердің сыйысуы
Бастауыштар негізінен ыңғайластық жалғаулықтар және кейде талғаулықтық жалғаулықтар арқылы
Мен, және жалғаулары арқылы байланысатын бірыңғай бастауыштардың қазіргі қазақ
Біз бірыңғай бастауыштары бар құрылымдардың бойынан таксистік қатынасты іздегенде
Бірыңғай бастауыштар көбіне ыңғайластық және кейде талғаулықтық жалғаулықтар арқылы
Талғаулықтық шылаулар арқылы байланысқан бірыңғай бастауышы бар жай сөйлемдер
Талғаулықты салалас сөйлемдердің баяндауыштары негізінен келер шақта жұмсалады. Келер
Объективтік өмірде қатар орындала алмайтын екі әрекет бірінен кейін
Байқап отырғанымыздай, соңғы екі сөйлемнің де бірыңғай бастауыштарын салаластырып
Баяндауыштадың сыйысуы. Бірыңғай баяндауыштардың лингвистикалық табиғаты бастауышқа қарағанда өте
Дәстүрлі грамматикада сөйлем мүшелері тұрлаулы және тұрлаусыз деп бөлінетіндігі
Біздің ойымызша, әр баяндауыштың өз бастауышы болуы күрделенудің жолы
Ол туралы “Күрделенген сөйлемдердегі мезгілдестік қатынас” деген тараушада
Баяндауыштар бірыңғай болғанда, олардың бәрі бірдей бір бастауышқа бағынады.
Бірыңғай баяндауыштардың барлығы бірдей бір бастауышқа бағынатындығы белгілі. Салаласа
Байқап отырғанымыздай, етістікті бірыңғай баяндауыштар көбіне көсемшенің –п тұлғасында
Белгісіз есімдіктерден тұратын жеке-жеке бастауыштары болғандықтан бұл сөйлем үлестес
Қазақ тіл білімінде көсемше тұлғасы арқылы байланысқан бірыңғай баяндауыштарды
Көсемше тұлғасы арқылы байланысқан сөйлемнің бірыңғай баяндауышын тұлғалық
Таксистік қатынастар әрекеттердің өту сипатына қарай бір мезгілде және
Бірыңғай баяндауыштар біресе, бір, сөздері арқылы салаласа байланысатын болса,
Кейде бірыңғай баяндауыштың алдыңғысы мүлде айтылмай, не жартылай
Айтушының мақсатына қарай сөйлемдер біресе жалғаулығы арқылы да сыйыса
Мұндай құрылымдардың арасындағы мезгілдестік қатынастар анық емес. Өйткені қимыл
Етістіктен болған бірыңғай баяндауыштардың біріншісі қимыл, істі атайды, екіншсі
Мүшелердің арасындағы қарсылық қатынасты эмоциялы етіп көрсету қажет болғанда
Сонымен бірыңғай тұрлаулы мүшелер арқылы сыйысқан құрылымдар арасында үнемі
- бірыңғай бастауыш арқылы сыйысқан құрылымдардың қазіргі қазақ тіл
- егер бірыңғай бастауыштардың басын жалпылауыш сөз біріктіріп тұрған
- таксистік қатынас орнау үшін бірыңғай мүшелер ыңғайластық, қарсылықты,
- ыңғайластық жалғаулықтардың ішінен да, де, та, те жалғаулығы
- бірыңғай бастауышты жай сөйлемдер құрмаластардың функциялас сыңары
- бірыңғай баяндауыштары екі және одан да көп етістіктерден
- айтушының мақсатына қарай бірыңғай баяндауыштың алдыңғысы мүлде айтылмай,
- егер бір етістіктің сыйыса айтылуы мезгілді білдіретін сөздердің
2.4 Тұрлаусыз мүшелердің сыйысуы
Бірыңғай тұрлаусыз мүшелер етістіктен де жасалатындығы белгілі. Етістіктен болған
Тұрлаусыз мүшелердің бірыңғай болып салаласу амалдары әртүрлі болып келеді.
Бірыңғай толықтауыштар заттық ұғымы бар сөздерден жасалатындықтан бірыңғай бастауыш
Бұл сөйлемдегі бірыңғай толықтауыштарды қазіргі тіл тұрғысынан алғанда, сыйысқан
Талғаулықты жалғаулықтар әсіресе, бір, біресе талғаулығы арқылы байланысқан бірыңғай
Байқап отырғанымыздай, қарайды етістігі бір рет қолданылса,
Жоғарыдағы сөйлемде қарау етістігінің күту, қамқор болу мен бағу
Көп мағыналы етістіктер өз мағыналарын синтагмаға түскенде нақтылайды. Бір
Бірыңғай анықтауыштар етістіктен жасалған болса, өзара көсемшелер арқылы сыйысып
Есімше формалары сын есім сияқты заттың белгісін аңғартып, сөйлемде
Есімшелер анықтауыштық қызметте тұрса да, бойында қимылдық мағына сақталады.
Анықтауыштар бір сөйлем ішінде байланысу ерекшеліктеріне қарай бірыңғай, күрделі
Бірыңғай пысықтауыштар қимылдың орындалу жағдайын әр қырынан жан-жақты, толымды
Бірыңғай пысықтауыштар көсемшеден жасалған кезде сол құрылымда таксистік қатынас
Біздің ойымызша, көсемшеден болған пысықтауыштардың кейде қимылдың өзін емес,
Қорытынды
Коммуникативтік синтаксис мәселесі тіл білімінде қазір өте актуалді болып
Тіл біліміндегі контаминация құбылысын ықшамдаудың (үнемдеудің) бір тәсілі ретінде
Ықшамдаудың түрі көп және оның деңгейлік сипаты бар екендігін
Контаминация құбылысы валенттілік теориясымен тығыз байланысты. Олай дейтін себебіміз,
Демек, контаминация екі немесе бірнеше бірліктердің қандай да бір
Ықшамдау мәселесімен шұғылданған ғалымдар Г.Пауль, П.Пасси, А.Мартине, Л.Блумфилд, Е.Поливанов,
Контаминацияланған бірліктердің қайсысы болмасын құрамы, құрылымы жағынан ықшамдалады. Жалпы
Контаминация негізінде жаңа бірліктер пайда болады. Контаминация құбылысын жаңа
Қазақ тіл білімінде тілдік қолданыстағы бұндай заңдылықты алғаш байқаған
Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін Н.Сауранбаев,
Тақырыпты зерттеу барысында қазақ тіл білімінде сыйысудың синтаксистік түрімен
Сөйлеуші сөз қолданысы кезінде өзінің жеткізер ойын қысқа әрі
Ассимиляцияның контаминациядан айырмашылығы ең алдымен контаминацияның синтаксис саласында, ассимиляцияның
Ассимиляция құбылысы кезінде ешқандай тұлғалық ықшамдалу жүзеге аспайды. Ал
Редукция құбылысы кезінде сөз құрамындағы кейбір бір немесе одан
Парцелляция дегеніміз – стильдік-экспрессивтік мақсатта сөйлемді ерекше интонация арқылы
Бұл құбылыстың контаминация құбылысымен ұштасып жатқан жері ықшамдау. Сөйлеу
Эллипсис (грек. elleipsis – сөз тастау, қысқарту, кеміту) –
Контаминация құбылысы бүкіл тіл жүйесіне тән. Солай болғандықтан оның
Сөздің (сөзтұлғаның) өзіне контаминация құбылысының әсері бар ма, сыйысу
Күрделі сөздер кемінде екі не одан да көп толық
Күрделі сөздердің қалыптасуына әсер ететін үш (фонетикалық, лексика-семантикалық, грамматикалық)
Контаминация құбылысы жүйенің бойындағы тілдің ішкі табиғатынан туындайтын құбылыс
Контаминация құбылысы кемінде екі тілдік бірліктің сыйысуынан пайда болатындықтан
Контаминация құбылысы осы сөз тіркесі деңгейінен басталып, күрделі құрылымдар
Контаминация құбылысы арқылы пайда болатын келесі бірлік – сыйысқан
Сыйысқан сөйлемдерді жеке тілдік жүйенің бірлігі ретінде қарау жеткіліксіз,
Сөйлеу актісі теориясында оның 3 деңгейінің (локутивті, иллокутивті, перлокутивті)
Тілімізде қолданылатын сыйысқан, ықшамдалған құрылымдар осы айтылғандардан туындайды. Тіл
Сөйлеуді ұйымдастыру кезінде сөйлеушінің коммуникативтік тактикасы тек сөйлеу жағдаятын
Сөйлеу актісінде сөйлеушінің мақсаты жасырын түрде де беріледі. Жасырын
Мәселеге мәтіндік тұрғыдан келудің өзі тіл білімінде сол мәтінді
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Мартине А. Принцип экономии в языке // Новое
2 Пауль Г. Принципы истории языка. –М., 1960. -356
3 Ризель Э.Г. Экономия выражения и устранение избыточных языковых
4 Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. –Алматы,
5 Сафиуллина Ф.С. О сегментации в татарском литературном языке
6 Тіл білімі сөздігі. – Алматы: «Ғылым», 1998. –
7 Мурзин Л.Н. Основы деривотологии. – Пермь, 1984. -585
8 Словарь иностранных слов. – Москва, 1988. -630 с.
9 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Москва: «Советская
10 Кондаков Н.И. Логический словарь-справочник. – Москва, 1974. –
11 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –
12 Қалыбай А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. –Алматы, 1971. -253
13 Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. – Алматы, 1992. –
14 Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы.
15 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. –
16 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. –
17 Есенов Қ. Компоненттері ықшамдала айтылған сабақтас құрмалас сөйлем
18 Ахметжанова З. Полипредикативные конструкции казахского языка, выражающие сравнения
19 Қапалбеков Б. Көсемшелердің жұмсалу өрісі. –Алматы. 2006. –158
20 Шалабаев Б. Құрмалас сөйлем құрылымына бірер сөз //
21 Сағындықұлы Б. Құрмалас сөйлем түрлерінің теориялық негіздері. –Павладар,
22 Исаев С.М. Қазақ тілі жайында ойлар. –
23 Қапалбеков Б. Бірыңғай бастауыштардың сыйысу ерекшеліктері // Тілтанудағы
24 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. –Астана, 2002.
25 Большой энциклопедический словарь. Языкознание. –Москва: Научное из-во «Большая
26 Қазақ тілі. Энциклопедия. –Алматы, 1998. –509 б.
27 Смаилов Т.Х. Фонетические процессы в казахском языке. Авторев.
28 Кайдаров А.Т. Случаи выпадения согласных в устной речи
29 Современный казахский язык. –Алма-ата, 1962. –231 с.
30 Адилова З.Ш. Экономия речи и способы ее реализации
31 Белошапкова В.А. Сложные предложение в современном русском языке.
32 Покусаенко В.К. К вопросу о парцелляции сложных бессоюзных
33 Балақаев М.Б., Сайрамбаев Т.С. Парцелляция және оны аудару
34 Балақаев М.Б., Сайрамбаев Т.С. Қазіргі қазақ тілі. –А.,
35 Сыздық Р. Сөз құдіреті. –А.: «Санат», 1997. -300
36 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1991. –381б.
37 Аблақов А. Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. –Алматы,
38 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. –Алматы, 2005 ж. –272
39 Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы
40 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы:
41 Смағұлова К.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Филол. ғылым.
42 Краснова Т.И. Субъективность-модальность (материалы активной грамматики). –Санктпетербург, 2002.
2
Күрделі түбір
біріккен, кіріккен
Күрделі ұғымды білдіретін жаңа сөз тіркесі
Жеке сөздер,
кемінде екеу
Фонетикалық фактор сыйысу, сіңісу, суысу және т.б.
Әсер етуші фактор семантикалық және синтаксистік валенттілік