Мазмұны
Кіріспе.....………………………………………………………………………………. 3
І. Баға белгілеудің теориясы және әдістемелік ерекшеліктері. ұйымның
Баға экономикалық категория ретінде және оның түсінігі.……………………. 4
1.2 Бағаның экономикалық қызметтері...................…………………………………. 6
1.3 Бағаның жіктемесі мен түрлері.......................................................………....…… 12
1.4 Кәсіпорынның бағалық саясатының мәні мен міндеттері.................................... 16
ІІ. Экономикадағы баға жүйесі.……………………….....................….…. 22
2.1 Бағаның деңгейі, құрылымы және динамикасы.................................................... 22
2.2 Баға деңгейін анықтаушы факторлар.…………………..................................….. 23
2.3 Нарықтық экономика жағдайында бағаны реттеу.………………………...….... 26
Қортынды………………………………………...……………………………………. 29
Қолданылған әдебиеттер тізімі………………………..........………………………... 30
Кіріспе.
Баға теориясы мен оларды қалыптастыру тәжірибесі кез-келген шаруашылық
Бағаны анықтау әдістері нарықтың табиғатын және тұтастай экономикалық
Баға белгілеу процессіне үкіметпен қатар әр түрлі қаржылық
Баға саясаты нарықтық экономика жағдайында экономикалық тұрғыдан басқарудың
Баға белгілеу жүйесі ғылыми-техникалық прогресті ынталандыруы тиіс әрі
Нарықтық экономика жағдайында баға белгіленген кезде меншік түрлерінде
Курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның баға белгілеу саясатының теориясы
І. Баға белгілеудің теориясы және әдістемелік ерекшеліктері. ұйымның
1.1 Баға экономикалық категория ретінде және оның түсінігі.
Баға – күрделі экономикалық категория. Ол арқылы қоғамдық
Баға тетігі, баға белгілеу, баға саясаты – өте
Экономика ғылымында бағаның екі теориясы кеңінен мәлім.
Біріншісі – бағаның негізіне құнды жатқызатын маркстік теория,
Баға құралудың оқыту құралы-баға теориясы мен оның тәжірибеде
Баға механизімі, баға құралуы, баға саясаты нарықтың өте
Шығындық баға теориясы бойынша тауар құны тауар өндірушілер
Пайдалылық категориясы қандай да бір нақты тауарды тұтынушының
А.Маршалдың пікірінше тұтынушы төлеуі тиіс баға тауардың қаншалықты
Баға құралу ғылымы – баға қозғалысы мен оны
Құн екі жақты сипатталады: сандық, сапалық.
Сандық сипаттамада тауардың тұтынылуы құндылығын құратын сол тауарға
Сапалық сипаттамада, адамдар арасындағы тауар алмасуда өндірістік қатынастар
Егер баға теориясын тереңінен қарастыратын болсақ, онда бұл
Нарықтық экономикада бағаның құрылуы тек қоғамдық қажетті еңбек
Сұраныс және ұсыныс қатынасы (бұл
Әлеуметтік факторлар (бұл поблемаларды баға жүйесі арқылы шешу
Мода және тауар болашағы факторлары, (көбіне бұл жайлар
Ұлттық және климаттық ерекшеліктер факторлары (кейбір ұлттардың тағамдық
Бұданда басқа, солтүстіктегі суық климат оңтүстіктегі өндірістерден қарағанда
Бағаның құрылуы факторлары, көріп отырғанымыздай, әр түрлі және
Баға туралы толық түсінікті алу үшін оның мағынасын
1.2 Бағаның экономикалық қызметтері.
Бағаның мағынасын, оның функциясы ашып көрсетде -мынадай жайды
бағаның есептік қызметі;
бағаның ынталандырушы қызметі;
бағаның бөлу қызметі;
сұраныс пен ұсынысты теңестіру қызметі;
бағаның өндірісті оңтайлы орналастыру қызметі.
Бағаның есептік қызметі немесе қоғамдық еңбектің шығынын өлшеу
Сол себептен түпкілікті баға тауар дайындаушының өзі белгілегісі
Тауар өндіруші бәсекелестерге төтеп беру үшін өзінің шығынын
Баға аталмыш функцияда өндіріс тиімділігінің басты көрсеткіштерінің бірі
Есепетеу және шығындарды өлшеу функциясын баға, әр түрлі
Бағаның ынталандыру функциясының мәндік сипаттамасын төмендегідей сипаттауға болады:
Бағаның көмегімен мыналарды ынталандыруға болады:
ғылыми-техникалық прогресс;
ресурстық шығынды үнемдеу;
өнім сапасын өзгерту;
өндіріс құрылымын және тұтынуды өзгерту.
Ынталандыру бағадағы пайданың жоғары деңгейі, негізгі бағадағы үстеме
Ынталандырушы қызмет өндірушіге өз өнімін тиімді өткізуіне мүмкіндік
Ғылыми-техникалық прогресті баға арқылы ынталандырудың маңызы зор. Бұл
Яғни оның өндіріске әсер етуі және әр
Бағаның көмегі арқылы, ғылыми техникалық прогресті, шығын үнемділігін
Ынталандыру функциясы, бағадағы пайда деңгейін теңестіру жолымен бағаға
Бағаның бөлу қызметі көптеген нарықтық факторлардың әсері арқылы
Бағаның бөлу қызметі жалпы мемелекеттік мұқтаждарға арналған әр
Сұраныс пен ұсынысты теңестіру қызметі мыналардан көрінеді: баға
Баға өндіріс пен айналыс салаларында сәйкестенбеушіліктің пайда болғаны
Баға өндірушіні сұранысқа ие болған тауар нарығын қажетті
Баға сұраныс пен ұсыныстың арасында теңдестіру, сондай-ақ тауар
Баға көмегімен өндіруші мен тұтынушы арасында, халықтың жекелеген
Баға механизімінің көмегімен экономика секторындағы пайда мөлшері жоғары
Сұраныс пен ұсынысты теңестіру функциясы (баланыстық), өндірістегі және
Баға қызметі өндірісті оңтайлы орналастырудың өлшемі ретінде елдің
Бағаның үлестіру және қайта үлестіру функциясы да негізгі
Баға үлестіру құралы ретінде активті түрде қолданылады. Көбіне
Бағаның әр түрлі функцияларының арасында тығыз байланыс бар.
Бағаның үлестіру функциясы өндірісті оңтайлы орналастыру функциясымен бірге
Есептік-өлшемдік баға сферасы көп жағдайларда өзінің басқа функцияларымен
Бағаның жіктемесі мен түрлері.
Баға жүйесінің маңызды және негізгі блоктары төмендегідей:
көтерме сауда бағасы;
сатып алу бағасы;
бөлшек сауда бағасы;
жүк көлік қызмет көрсету тарифі;
Бағаның негізгі блоктары бірнеше блокасты бөліктерден тұрады. Мысалы
Барлық бағалар жүйелерінде анықтаушы және негіздеуші роль атқаратын,
Жоғарыда аталып өткендей баға жүйесіндегі барлық бағалар бір-бірімен
Құн заңы, сұраным мен ұсыныс және де басқа
Бағаның әсерінен өндірістік кәсіпорындар мен салалардың шаруашылық қызметінің
Бұл байланыспен тәуелділікті агроөнеркәсіптік, орман және басқа да
Баға байланысы тек қана кәсіпорындар арасындағы технологиялық байланыс
Жеткілікті түрде күрделі баға жүйесінде бағыт-бағдарды таңдау үшін
Айналымды қамтамасыз ету сипаттамасы бойынша:
Көтерме сауда бағасы –кәсіпорынның өндірген тауарын басқа кәсіпорынға
Бөлшек сауда бағасы - сауда - саттық ұйымының
Сатып алу бағасы - ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер өз
Сметалық құн - құрылыс өнімдеріне (ғимараттар мен құрылғылар,)
Халыққа қызмет көрсету бағалары мен тарифтері - бөлшек
Мемлекет тарапынан реттелу әсерлері, нарықтық бәсекелестікке байланысты:
Еркін нарықтағы баға - нарық коньюнктурасына сәйкес сұраным
Реттелуші баға - арнайы басқару органдарының қойған бағасы,
Париттетік баға - бағаның бұл түрі АҚШда мемлекеттік
3) Бағаның қойылу әдісі бойынша:
Қатаң (тұрақты) баға - келісім шарттарда қолданылады
Ағымдағы баға - әрбір кезеңдегі баға деңгейі. Олар
Қозғалмалы баға - келісімде белгіленген баға, екі жақтың
Сырғымалы баға - бағаның бұл түрі ұзақ
4) Уақыт әсерлерін есепке алу бойынша: тұрақты, маусымдық,
5) Баға деңгейі туралы мәліметтерді алу әдісі бойынша:
6) Нарық түрлеріне байланысты:
- аукциондық;
- биржалық котировка - биржа арқылы сатылатын стандартталған
- сауда бағасы - мамандандырылған сауда бағасының негізгі
7) Фирма ішінде қолданылатын баға түрлері:
- трансферттік баға - бір фирма бөлімшелерінің арасында
8) Жеткізіп беру және сату жайғдайы бойынша:
- баға нетто-сатып алу-сату орнындағы баға;
- баға брутто - сатып алу - сату
Баға құралу үрдісі өте күрделі және бірнеше бөлімнен
Бірінші мақсат - нарықта ұқсас тауар өндірушілер көп
Тұтынушылардың бағалық сұранымы икемді;
Фирма, бір тауарға шығындарды төмендету жолымен, пайданың жалпы
Тұтынушылар нарығының кең көлемде болуы.
Бұл мақсатқа жету үшін, яғни сатуды қамтамасыз ету
Екінші мақсатқа - оның бірнеше вариантары бар:
фирманың бірнеше жылғы бірқалыпты жоғарғы деңгейлі пайдаға жетуіне
пайданың орташа нормасы негізінде бірқалыпты түсімді бекіту. Бұл,
Күрделі жұмсалымның өсуіне байланысты бағаның өсуі, яғни, жаңашылдық
Баға, бәсекелестік жағдайында ғана жоғары іс-әрекетке ие бола
1.4 Кәсіпорынның бағалық саясатының мәні мен міндеттері.
Баға қалыптастыру негізінің нарықтық экономика жағдайында маңызы зор
Нарықтық жағдайда орталықтандырылмаған баға қалыптастыру басым. Нарықтық жүйеге
Баға қалыптастыру өнімді дайындаушы-кәсіпорын (фирма) деңгейінде жүзеге асырылады,
Өндірушінің монополизмі жағдайында баға еркін баға қалыптастыпу процессіне
Фирманың бағалық саясаты кәсіпорынның жалпы және нарықтық
Баға қалыптастыру барысында маркетингтің де маңызыжоғары. Нарықтық сұранысты
Маркетинг тауар өткізу нарығын талдау, тұтынушылардың сандық және
Бағалық саясаттың стратегиялық аспектілері бағаны қалыптастыру мен өзгертудің
Бағалық саясаттың тактикалық ағымдық аспектері қысқа мерзімдік және
Нарықтық экономика жағдайында фирманың сәтті, дұрыс бағалық саясатын
жалпы экономика деңгейіндегі талдау;
сала деңгейінде;
кәсіпорындар (фирмалар) деңгейінде.
Баға қалыптастыру процессі алты кезеңнен тұрады:
баға қалыптастырудың мақсаттары мен міндеттерін анықтау, бекіту;
сұранысты анықтау;
шығындарды бағалау;
бәсекелестердің тауарлары мен бағаларын талдау;
баға қалыптастыру әдіс-амалдарын анықтау, белгілеу, бекіту;
соңғы бағаларды бекіту.
Фирма шығыстық бағаны бекіткеннен кейін, нарықтық ортада әрекет
Бағаны бекіту барысында фирма үш мәселені шешеді: «Не
Нарықтық экономика жағдайында кең қолданылатын баға қалыптастырудың екі
толық шығындар әдісі, шығындарды толық бөлу арқылы калькуляциялау
тікелей шығындар әдісі, өзгермелі шығындарды ескеру арқылы калькуляциялау
Баға белгілеу әдістері. Фирма баға белгілеуде келесі әдістерге
1 Өзіндік құнға негізделіп құрылған баға тауардың өзіндік
2. Шығынсыз принципіне жүгінетін баға белгілеу- тауарды өткізу
Тұрақты шығындар
Шығынсыз көлем = ----------------------------------------;
Баға – Айнымалы шығындар
Егер компания мақсатты пайдаға қол жеткізгісі келсе, оның
3. Тауар құндылығы негізінде баға белгілеу. Баға белгілеудің
Тауар құндылығы негізінде баға белгілеу өзіндік құнға негізделген
Сурет 1. Өзіндік құнға негізделген баға белгілеу.
Құндылықтар негізінде баға белгілеу
4. Бәсекелестердің тәртіптеріне негізделген баға белгілеу. Әдетте тұтынушылардың
Ағымдағы баға деңгейлері негізіндегі баға белгілеу әдісінде компания
Жабық сауда негізінде баға белгілеу барысында компания қандай
1. Баға белгілеу стратегиясының жіктелуі. Баға белгілеу құрылымы
Жаңа тауарларға баға белгілеу стратегиялары. Әдетте иммитатор-тауарға, аналогы
Жаңа иммитатор-тауар шығарып отырған фирманың басты проблемасы оны
премиялы үстеме стратегиясында компания сапасы өте жоғары тауарына
үнемдеу стратегиясында сапасы төменірек және бағасы да арзан
жоғары құндылықты стратегияны қолдануда компания премиялы үстемені қолданып
қымбат баға белгілеу стратегиясында компания тауардың сапсына қарай
Нарыққа патентпен қорғалған абсолютті жаңа тауар алып шыққан
Қаймағын алу стратегиясын қолдануда нарықтың барлық сегменттерінен максималды
Нарыққа ену стратегиясын қодануда нарыққа алғаш шығарылып отырған
Комплектілі тауарларға баға белгілеу – бірнеше тауарларды бірге
2. Бағаның нарықты түзетуі, психологиялық баға белгілеу, бағадан
Кесте 1. Бағаны түзету стратегиялары.
Стратегия Сипаттамасы
Шегерімді және зачетты бағалар Бағаны тауардың ақысын алдын
Дискриминациялы баға белгілеу Тұтынушылардың әртүрлі сипаттамалрына және олардың
Тұтынушылардың психологияларын ескере отырып құрылған баға белгілеу Сатып
Тұтыну құндылықтарына бағытталған баға белгілеу Тұтынушыларға жақсы сапалы
Өтімді ынталандыруға бағытталған баға белгілеу Өтімді қысқа мерзім
Бағаны географиялық принципке сай белгілеу. Бағаларға тұтынушылардың орналасқан
Халық аралық нарықтарға бағытталған баға белгілеу Бағаларды халық
ІІ. Экономикадағы баға жүйесі.
2.1 Бағаның деңгейі, құрылымы және динамикасы.
Экономикадағы іс-әрекет жасаушы барлық бағалар бір-бірімен байланысты және
Баға жүйесі төмендегідей параметрлермен сипатталады:
баға даңгейі;
баға құрылымы;
баға динамикасы.
Баға деңгейі – бұл бағаның ақшадаға абсолютті сандық
Баға құрылымы – баға элементерінің пайыздық және үлестегі
Баға динамикасы – бұл баға деңгейінің уақытқа байланысты
Барлық қолланыстағы бағалар бір-бірнен элементердің құрылымы мен осы
Тауар бағасы үш құрамдас элементерден тұрады:
өндіріс пен айналыс шығындарынан (өзіндік құн);
салықтар, алымдар мен есептеулер;
пайдадан.
Нарық бағаның днңгейін және осыған орай пайда мен
Баға құрамына әлеуметтік салықтар, қосымша құн салығы, бағаның
Еркін-бөлшек сауда бағасы нарықтық конъюктурасына, тауардың тұтыну өзгешелігіне,
2 сурет. Еркін-бөлшек сауда бағасының құрылымы.
2.2 Баға деңгейін анықтаушы факторлар.
Баға микро және макроэкономикада белсенді рөл атқарады. Баңа
Баға нақты жағдайларда факторлардың ішкі және сыртұы екі
Кесте 2. Баға белгілеу факторлары.
Ішкі Сыртқы
Тауардың айрықша өзгешілігі.
Өндіріс тәсілі.
Нарықтық сегментке бағдарлануы.
Тауардың өмірлік циклі.
Фирманың беделі.
Жарнама. Саяси ахуал.
Негізгі ресурстармен қамтамасыз етілуі.
Нарықтық орта.
Тауар қозғалысы арналарының қатысушылары.
Бағаны мемлекеттік реттеу.
Салық заңнамасының жетілуі.
Сыртқы экономикалық саясат.
Сыртқы факторлар, яғни макроэкономикалық деңгейдегі факторлар кәсіпорын қызметіне
Баға белгілеуде тауар қозғалысына қатысушылар маңызды рөл атқарады,
Қатысушылардың өзара пайдасын қамтамасыз ету үшін төрт факторды
пайда үлесін;
баға кепілдігі;
ерекше келісімді;
баға көтерілуінің әсерінен.
Көтерме және бөлшек сауда шығынның орнын толтыру әрі
Өндірушілер көбінесе ерекше келісімді ұсынады. Ол шектеулі уақытқа
Баға белгілеудегі кәсіпорынның еркіндігін тұтыну сұранысы мен нарық
тауарға сұраныс артқанда тауар тапшылығы (дифицит) пайда болады;
баға дотациясын белгілеу практикасынан бағалардың үйлесімсіздігі пайда болады.
Баға белгілеудіңекінші тәсілі – бұл нарықтық бағаны белгілі
Ол үшін мынадай тәсілдер қолданылады:
жекелеген тауарлар бағасының шекті деңгейін белгілеу;
бағаның негізгі параметрлерін (пайданың шамасы, жеңілдіктер, жанама салықтар
нақты тауарлар бағасын бір жолғы арттырудың лимитін анықтау.
Нарықтық қатынаста мемлекеттің рөлі «ойын ережесін» белгілеумен ғана
бағаны деңгейлестіріп тіркеу – екі немесе одан да
бағаны сатылас тіркеу – өндірушілердің өз бағасын жеткізушілерге
бәсекелестерді шеттету мақсатында тауарды өзіндік құнынан төмен бағамен
Мұндай тыйымдар нарықтық экономикасы дамыған елдердің көбісінде бар.
Экономикалық (жанасу) реттеуге сұраныс пен ұсынысқа, бәсекелестік деңгейіне
антимонополиялық заңнаманы қабылдау және жетілдіру;
шағын кәсіпкерлікті ынталандыру;
орнықты салық саясаты (амортизациялық аударымдар мен салықтық жеңілдіктер
мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру;
бюджет тапшылығын азайту;
халықтың табысын бақылау әрі реттеу және макроэкономикалық теңдестірудің
Ішкі факторлар, яғни микроэкономикалық реттеу факторлары кәсіпорынның өз
2.3 Нарықтық экономика жағдайында бағаны реттеу.
Мемлекеттің тарапынан шаруашылық қызметпен айналысушы кәсіпорындардың баға қалыптастыру
Қалыптасқан бағаларды мемлекеттік реттеу жүйесі салалардың басқа да
Баға деңгейін мемлекеттік реттеудің мақсаттары:
ақша қаражаттарының құнсыздану нәтижесіндегі инфляциялық өсімді тежеу;
бөлек тауар түрлері мен қызметтерге баға тұрақталығын ұстап
өндірістік дамудың қажетті ара-қатынасын қамтамасыз ету;
өндірістерге субсидиялар жасау, отандық тауар өндірушілердің шығарған өнімнің
Мемлекеттің баға белгілеу процессіне әсері елдің экономикалық саясатының
Бағаны мемлекеттік реттеудің қалыптасқан жүйесі салалық мемлекеттік саясаттың
Мемлекет жүзеге асырылған антимонополиялық саясат қолдан жасалған шектеулерді
Бағаны ырықтандыру тоқтамайды, керісінше, мемлекеттің баға белгілеу саясатын
Мемлекет өндірушілерге тікелей (баға белгілеудің белгілі бір ережесін
Бағаны нарық жағдайында тауар өндіруші үкімет қабылдаған заңдарды
Баға белгілеудің оңтайлыжолы – бағаны реттеудің тікелей әрі
Мемлекет белсенді баға саясатын жүргізе отырып таза нарықтық
Баға деңгейін мемлекеттік тікелей реттеудің әдістері:
баға деңгейін әкімшілдік түрде бекіту;
бағаларды нақты деңгейіде бекіту (бағаны қатырып қою);
баға деңгейінің шекті деңгейлерін анықтау;
рентабельділік (тиімділік) деңгейін бекіту;
баға деңгейін анықтау нормативтетін бекіту;
бағаларды декларациялау және т.б.
Баға деңгейін мемлекеттік жанама реттеу әдістері: салықтандыру; ақша
Қортынды.
Баға қалыптастыру негізінің нарықтық экономика жағдайында маңызы зор
Нарықтық экономика жағдайында баға қалыптастыру механизмі нарықтың барлық
Нарықтық шаруашылық баға жүйесін қалыптастыру барысына қатаң талаптар
Баға қалыптастыру нарықтық экономиканың түйінді элементтерінің бірі. Кез
Нарықтық жағдайда орталықтандырылмаған баға қалыптастыру басым. Нарықтық жүйеге
Баға – күрделі экономикалық категория. Ол арқылы қоғамдық
Пайдаланылған әдебиет тізімі.
Бегалиев Дидар. Баға, қайда барасың?: [Нарық пен халық]//
Қасен С.Д., Әсіл Б.Ґ., Бағалар және баға ќұралуы
Міржақыпова Седеп Тоќтамұратқызы. Банктегі бухгалтерлік есеп [Мәтін]: оќулық.-
Молдағалиева Р. Ш., Бағалауыштық етістіктердің коннотациялыќ сипаты /гендерлік
Сатыбалдыұлы Сейтжан. Маркетинг: оқу құралы.- Алматы: Білім, 2002.-
Табиғи монополиялар туралы [Мәтін]: ҚР Заңы.- Алматы: Юрист,
Тілемісов С., Баға-басты көрсеткіш.- Алматы: Қазақстан, 1989.- 64бет
Шаекина Жанат Михаилқызы, ж.б. Маркетинг негіздері
Шайынғазы Сейфолла, Коммуналдыќ ќызмет құнымен ќоса нан бағасы
Шамгонов А. Ш., Негізгі құралдар және материалдық
30
Тұтынушылар
Баға
Шығын-дар
Тауар
Құндылық
Тұтынушылар
Құндылық
Баға
Шығын-дар
Тауар
Өзіндік құн
Пайда
Жанама салықтар
Тауарлық үстемелер
көтерме сауда бөлшек сауда
Өндірушінің босату бағасы
Көтерме сатушының босату бағасы
Бөлшек сауда