ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
С. СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
«Қаржы» кафедрасы
К У Р С Т Ы Қ
Тақырыбы : Қазақстандағы ақша реформасы
Орындаған: Серкебаев Ә.
Тексерген:
Курстық жұмыс қорғауға жіберілді ______________
Астана, 2009ж
С. СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра: «Қаржы»
Бекітемін
Кафедра меңгеруші
Д. Т. Жұманова ___________
«___»_____________ 200__ж.
пәні бойынша курстық жұмыстың
№__ ТАПСЫРМАСЫ
Студент _______________________ТОП ___________________
Курстық жұмыстың тақырыбы: ________________________________________________________________
________________________________________________________________
Бастапқы мәліметтер: ________________________________________________________________
№ Түсініктеменің мазмұны Орындалу мерзімі Мөлшерлі көлемі
1
2
3
4
5
№ Графикалық бөлімнің мазмұны Орындалу мерзімі Бет саны
Әдебиеттер: 1_________________________________________________________________
2_______________________________________________________________
3_______________________________________________________________
Тапсырманы беру күні, жұмысты қорғау күн__________________________
Жұмыстың жетекшісі_____________________________________________
Тапсырманы орындауғақабылдады_________________________________
Студенттің қолы, күні
Мазмұны:
Кіріспе
I. Ақшаның мәні мен қызметтері
1.1 Ақшаның пайда болуы мен қажеттілігі-----------------------------------------5-8
1.2 Ақша түрлері------------------------------------------------------------------------8-13
1.3 Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі
II. Ақша айналысы
2.1 Ақша айналысы мен заң---------------------------------------------------------18-20
2.2 Қазақстандағы ақша реформалары--------------------------------------------20-23
III. Шетелдік тәжірибе
3.1 Әлемдік ақшалар------------------------------------------------------------------24-25
3.2 Экономикасы дамыған елдердің акша реформасы-------------------------25-27
Кіріспе
“Қазақстандағы ақша реформасы” атты осы курстық жұмыста ақшаның
Ақша ертеден адамзат пайда болуымен қатар өмір сүріп
Экономикалық категория ретінде ақшалар өндіріс және бөлу процесінде
Ал екінші бөлімде қарастырылып отыған ақшаның айналысына бет
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы
Ал ақырғы бөлімде шетелдік тәжірибеге тоқтай кеттім. Әлемдік
I.Ақшаның мәні және қызметтері
1.1. Ақшаның пайда болуы
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының бір шама
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі процесінде
Айырбас құны – бұл тауардың басқа да бір
Натурал шаруашылық тұсында өнім тек өндірушінің және оның
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айрбасталатын тауар
Сонымен қатар ақша ретінде сонау Ежелгі Спарта кезеңдерінде
Металл ақшалардың артықшылығы, олар – біркелкі, төзімді, ұсақталынады
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен
Құнның жалпы балама формасының дамуы нәтижесінде барлық тауарларға
Бірақ б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар
Ақша объективті қажетті тауарлар өндірісі және айналысының болуына
Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де ол, ерекше тауар
Сонымен қатар, ақша өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар
Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш
жалпыға тікелей айырбасталу формасысы;
айырбас құнның дербес формасы;
еңбек өлшемінің сыртқы заттай (материалдану) формасы.
Ақшаның жалпыға тікелей айырбасталу формасы ретіндегі қасиетті, ақшаның
Ақшаның айырбас құнның дербес формасыретінде пайдалану тауарларды
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауар өндіруге жұмсалатын еңбектің
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі ролі туралы
Жекелеген елдердің ішінде алтынның айналысы жоқ. Төлем айналысы
1.2. Ақшаның түрлері
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: нағыз
Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады.
Алғашқы монеталар VII ғасырда б.э.б. Ертедегі Қытайда және
Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ. екінші
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының
алтын өндірісін тауар өндірісі артынан ілесе алмағандықтан да
Жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет
Алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын
Сонымен, алтын айналдысы бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін ғана
Нағыз ақшаның орынбасарлары (құндық белгілері) – номиналдық құны
Оған мыналар жатады:
құнның металлдық белгілері – арзан бағалы металлдардан жасалған
құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері
металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде,
бағалы металлдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда өте
эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
қате бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда, 1690
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
Несиелік ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, чектер
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы
Вексельдің түрлері «ҚР-дағы вексель айналысы туралы» ҚР заңында
Жай вексель (соло) – вексельдің ұстаушыға вексельде көрсетілген
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі
Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор
Жай және аудармалы вексель – коммерциялық вексельдің түрлері
Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттердің вексельді мынадай түрлерге
Қаржылық (банктік) вексель – белгілі бір ақша сомасын
Қазыналық вексель – бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
Достық вексель – кейіннен банктен оларды есепке алу
Бронзалық вексель – нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені
Вексельдің мынадай өзіне тән қасиетттері бар:
дерексіздік, яғни вексельде мәмлені нақты түрінің көрсетілмеуі;
дауыссыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
айналымдылық, яғни баақа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданғанға дейін және одан
Вексель айналысын бірінші болып қолданушылардың қатарына Казкомерцбанк тәжірибесін
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде
Мұндағы «домицилиант» - вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын,
Банкнота (ағыл. сөзінде «bank-note» аударғанда «банк билеті») –
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
мерзімділігіне қарай, егерде вексель мерзімді қарыздық міндеттеме болса,
кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
Экономикалық әдебиетте банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:
жаратылысына қарай – қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы
эммисиалық әдісі бойынша – қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына
ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкноат алтынмен қамтамасыз
Жай банкнота – бұр қазіргі кездегі айналысқа шығарылған
Олар металлға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктің барлық
Қазіргі кезде ҚР Ұлттық банкісінің жай банкноталардың эмиссиялануының
шаруашылық несиелеу жолымен;
мемлекетті несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына банкроттардың
ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және еліміздің
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі
Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған
ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ
мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы
есеп айырылысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз
жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
Чектің экономикалық жаратылысы мынадай:
біріншіден, ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етеді;
екіншіден; ол айналыс және төлем құралы қызметін атқарады;
үшіншіден, ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырылысу құралы.
Электрондық ақшалар – компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде
Электронды аұшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты
Кредиттік карточка – оның эмитенті менкарточка иесі арасындағы
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және кредиттік
Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік карточкалар да
Несиелік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
1.3. Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негіщгі қызметтері арқылы
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мынаоар жатады:
Құн өлшемі және баға масштабы;
Айналыс (айырбас) құралы;
төлем құралы;
Қорлану және қор жинау құралы;
Дүниежүзілік ақша.
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама
Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы
Тауарлар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп
Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттік
Ямайка валюта реформасының (1976–1978 жж.) нәтижесінде арнайы алтын
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және олардың
Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық құнды емес және
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметінде
Ақша айналысының таур айналысынан айырмашылығы ақша тауарды
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мынала:
Тауар мен ақшаның қарама- қарсы қозғалысы;
Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
Бірақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен
Сонымен ақша, ақша айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да
Ақша қор жинау құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың
Ақша тәлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай түрде топтастыруға болады:
тауарлар және көрсетілген қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер,
банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
сақтандыру міндеттемелері;
әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар
Көсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (дипозиттік) шоттардағы,
Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану формасында.
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық
Алтын монеат стандарты тұсында дүниежүзілік ақша қызметін алтын
Қазіргі дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық
1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерінде
II. АҚША АЙНАЛЫСЫ
2.1.Ақша айналысының сипаттамасы
Қайта кезеңіне дейін “ақша айналымы” мен “ақша айналысы”үғымдары
Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен
Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдаым
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегімен тауар айналысы,
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз
Қолма-қол ақшалар айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәір бөлігін орталық
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар электрондық
Қолма-қол ақща мен қолма-қолсыз ақщалар арасында тығыз байланыс
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
өнімді өндіру және сату процесін, яғни таурлы сипаттағы
таурлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл,
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс
Ақша айналысы заңы – тауарлар айналысы үшін қажетті
Тауарлардың бағаларының сомасы
Ата =
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай бейнелеуге болады:
СТБ – НТБ + МТС - ӨТС
АҚ =
АОС
мұндағы А – айналысқа қажетті ақша саны;
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб – несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс – міндеттемеоер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос – айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
несиенің даму дәрежесіне, себебі қаншалықты тауарлардың басым бөлігі
қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
ақша айналысының жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай
2.2 Қазақстандағы ақша реформасы.
Ақша реформасы валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және
Жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты акша реформасы -экономикалық
Сондықтан, Қазакстанда 1993 жылы жүргізілген ақша реформасы мемлекеттің
Әлемдік тәжірибеде ақша реформасы нуллификация, ревальвация, девальвация жэне
Латыниың «nullification» сөзінен нуллификация шығады және ол «жою»
Осы процедура есепке алуды жеңілдетеді, өйткені материалдык кұңдылықтардан
Қазакстанда акша реформасы нуллификация әдісімен жүргізілді, яғни ескі
Девальвация латынша «de» - төмендеу, «valko» - түрмын
Қазакстанда, 1999 ж. қыркүйегінде Оңтүстік-Шығыс Азия мен Ресейдегі
Ревальвация латынша «re» - жаңару және « valko»
Қазакстанда теңгенің ревальвациясы, мұнай мен металға әлем бағаларының
Латынның «denomination» сөзін аударғанда деноминация «қайта атау» дегенді
Деноминация тауарлар мен көрсетілетін кызметтердің, тарифтердің, жалақылардың, зейнетақы
Деноминация бүгінгі тандағы Қазақстанда өткізілмеген, бірақ Ресейде 1998
Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілігі біркатар ерекше себептермен
- көп жыл бойы әкімшіл-әміршіл және жоспарлы-орталық-тандырылған шаруашылық
бағалау көп жағдайда төмендеген немесе нақты орындалған деңгейден
орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік кұнынан көп артта
экономиканың шығындылығынан, үлкен өнімсіз ысыраптардан мемлекеттік бюджеттің тапшылығы
КСРО ыдырауы, экономика кұлдырауы, КСРО акша жүйесінің құлауы,
Қазакстанның тәуелсіздік алғанына байланысты ұлттык ақша жүйесін кұру
16-ға толган және одан ересек Қазақстан азаматтарының барлығы
ҚР Ұлттық банк теңгенің валюталық бағамын бекітті: 1
1994 ж. бастап 200, 500, 1000, 2000 теңге
Қазақстандык теңгенің өткен жолына ретроспекторлы сараптама жүргізетін болсак,
Себебі, ел нарык өзгерістеріне дайын емес еді. Іс
Бағаларды еркін жіберу мен катал акша-несие саясатының нәтижесінде
III. Шетелдік тәжірибе
3.1 Әлемдік ақшалар
Ақша формасының дамуындағы сапалы жаңа кезең әлемдік ақша
Ақшаның барлық қасиеттерін өзіне ықтималдыра отырып, ақша формасының
Егер ел ішінде ақша мемлекет тарапынан заңдастырылғап ұлттық
Алтын монометаллизмнің әрекет етуі кезеңінде, яғни алтын монета
Қазіргі таңда айналымда алтын монетаның жоқ болуына байланысты,
Әлемдік ақша қызметін валюталык-каржылык институттардың арнайы есептік бірліктері,
Жаппай сатып алушылық кұралы ретінде толықкұнды әлемдік ақшалар
Ақшаны қоғамдық байлықтын абстрактылық заттанған формасында пайдалану мына
Егер елдің төлем балансы активті болса, яғни экспорт
Біз қарастырған ақша кызметтері бір-бірімен өзара байланысқан, бір-бірін
3.2 Экономикасы дамыған елдердің ақша реформалары.
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтынкағаз
Сонымен катар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша
АҚШ-тын ақша жүйесі. АҚШ-тың ақша бірлігіне айналымға 1786
Ұлыбританияның ақша массасы. Акша бірлігі (өлшемі) фунт стерлинг.
Ақша жүйесі 1971 жылға дейін он екі еселік
Англия Банкі айналымдағы ақша массасын ашық нарыктағы операциялар,
«Евро» еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі танда Еуропалық Одакта
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде кабылданған
Акша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту максатында 1998
Қорытынды
1993 жылдың наурызында «Қазақстан РеспубликасыныңҰлттық Банкі туралы» жаңа
Мемлекеттің егемендігін және республика банк жүйесінің дербестігін нығайту
Ұлттық валютаны жасау еліміздің Президенті Нұрсылтан Әбішұлы Назарбаевтің
Дайындық жұмыстары бітер кезеңде сол кездегі Премьер-министр С.А.
Осылайша 1993 жылдың 15 қарашасы ұлттық валютаның туған
Бүгінгі күні, міне, Қазақстан өз егемендігінің 12 жылдық
Қолданылған әдебиеттер
Мақыш С. Б. Ақша айналысы және несие. –
Сейіткасымов Ғ. С. Ақша, несие, бакнтер. – Алматы:
Дробозино Л. А. Финансы. Денежное обращение.Кредит. – Москва:
Жукова Е. Ф. Общая теория денег и кредита.
5. Ақша несие банк.- Сейтқасымов 2005
26