КІРІСПЕ ------------------------------------------------------------------------------- 3
І. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПУШКИНТАНУ ІЛІМІНІҢ ТУУЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ АУДАРМА.
Көркем аударма бастаулары (А.С.Пушкиннің “ Капитан қызы ” повесінің
Абай және аударма өнеріндегі рухани үрдіс ( А.С.Пушкиннің “
Эпикалық шығарма және аударма ( А.С.Пушкиннің “ Евгений Онегин
ІІ. АУДАРМА ӨНЕРІ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК – ЭСТЕТИКАЛЫҚ, ШЕБЕРЛІК ПРОБЛЕМАЛАРЫ.
2.1. Аудармадағы ұлттық болмыс және шеберлік сипаттары
( А.С.Пушкиннің “ Дубровский ” повесінің қазақша нұсқасы )------------
2.2. А.С.Пушкиннің шағын эпикалық шығармалары және оның қазақша нұсқасы
ІІІ. ШӘКӘРІМ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ.
3.1. Көркем аударма және әдеби байланыстың кейбір мәселелері-------
3.2. “ Алты топтамаға ” енген аудармалар жайында------------------------- 117
ҚОРЫТЫНДЫ ---------------------------------------------------------------------- 132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------------------------- 142
К І Р І С П Е
Көркем әдебиет қоршаған ортаның шындығын бейнелеп қана қоймайды. Ол
Кез келген ұлт тарихтың қай кезеңінде болсын дүниежүзілік қоғамдық
Аудару іс - әрекетінің өмір сүруі ұлт тарихының көне
Қазақ тіліне, қазақ тілінен аудару заңдылықтары туралы жекелеген қарапайым
Сәкен Сейфуллин әріпқой аударудың кесірінен бұл аудармада қазақ тілінің,
Міржақып Дулатов бұл аударманың кемшіліктерін көрсете келіп, аударманың мақсатына
ХХ ғасырдың 20 жылдары жазылған аударма мәселесі жайлы еңбектер
Аударма зерттеушісі Ө.Айтбаевтың пікірі бойынша “отызыншы жылдардың орта шеніне
30 – жылдардағы аударматанудағы ең сүбелі үлес М.Әуезовке тиесілі.
“ Евгений Онегиннің қазақшасы туралы ”, “ Қазақ
30 – жылдары белгілі тілші – ғалымдар Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтың
Зерттеуші Ө.Айтбаевтың көрсетуінше, 40 – жылдардың еншісіне бір ғана
Байқап отырғанымыздай, 30 – 40 жылдары аударманың зерттелуі айтарлықтай
Аудармаға ғылыми мән беріліп, теориялық құнды пікірлер айтудың белең
Бұл кезеңдегі жарияланған М.Әуезовтің (12), М.Қаратаевтың (13), С.Талжановтың (14),
Бұл кезеңге дейін негізінен көркем аудармаға ден қойылса, 50
50 – жылдары жекелеген мақалалардан басқа арнайы ірі еңбектер
Бұл кезеңдегі аударма теориясына айырықша үлес қосқандар – С.Талжанов
50 – 60 жылдарда бой алған аударматану ілімі айырықша
Шындығына келгенде, аудармаға әдеби деңгейден қарайтын зерттеушілер тілге соқпай,
Осы кезге дейін бірталай жекелеген зерттеулер болғанымен қазақ тілін
Тәуелсіздік таңы атқан соң дербес Қазақстанда мемлекет тарапынан ғылыми
“ Именно с Абая начинается большая переводческая эпоха, проблема,
Сондықтан да, Пушкиннен, Толстойдан, шығыс әдебиеті үлгілерінен қазақ тіліне
Кейінгі жылдары өзіміз сөз етіп отырған аударма саласында да
Бір ғана аударма төңірегіндегі еңбектерді көктей шолып өткеннің өзінде
“ Евгений Онегин ” романын қазақ әдеби және фольклорлық
Еңбектің басты мақсаты – орыс әдебиетінің классик жазушысы А.С.Пушкиннен
А.С.Пушкиннің ақындық ерекшелігі мен тілдік кестелерін, сөз өрнектерін қазақ
қазақ аудармашылары жасаған тәржімалық еңбектердегі, әсіресе эпикалық шығармалардағы ұлттық
аударма барысында шығармашылық тұрғы мен ұлттық ойлау, бейнелеу даралығының
аудармада аудармашылардың лирикалық эәне эпикалық суреттеу тәсілдерінің көркемдік –
орыс ақынының көркемдік бейнелеу құралдарын , поэтикалық тілін аударудағы
мазмұн мен пішін арасындағы келісім мен бірліктің түпнұсқа табиғатына
ғылыми жұмыс барысында аударуға қойылатын талаптар мен міндеттерді бүгінгі
Зертттеудің теориялық және методологиялық өзегі Қазақстан және сырт
Зерттеудің материалы ретінде А.С.Пушкин шығармаларының түпнұсқадағы және қазақ тіліндегі
Қазақ әдебиеттануында бұрында азды – көпті сөз болған А.С.Пушкиннің
Зерттеудің нәтижелері мен қорытындылары ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің
І. Қазақстанда Пушкинтану ілімінің тууы,
қалыптасуы және аударма.
1.1. Көркем аударма бастаулары (А.С.Пушкиннің “ Капитан қызы ”
Әрбір ұлы ақын – қашанда мәңгілік және бүкіл адамзаттық
Пушкиннің ақындық данышпандығын табиғатта тек күнмен салыстыруға болады. Ақын
Өмірде де, өнерде де, қоғамнан тыс, оның өсіп, өркендеу
Данышпан Пушкиннің ақындық, азаматтық өмірі, міне, осы қоғамдық, саяси
Лицейдің соңғы жылдарында Пушкин әртүрлі әдеби ұйымдарға қатысады, гусар
Пушкин 1820 жылы азаттық жырлары үшін оңтүстікке жер аударылады.
Ұлы ақынның аз өмірі теңдесі жоқ шығармашылық ерлікке
Пушкин поэзиясы да аса принципті проблеманың бірі – халыққа,
Халық өмірінің тереңінде буырқанған алып күшпен тыныстаған ақын алғашқы
Тарих, заман, болашақ проблемаларды Пушкин поэзиясында органикалық бірлікте, диалектикалық
Оның осы тұстағы лирикаларының ішінде Анна Петровна Кернге арналған
Атақты «Болдино күзінде» топтамасында (1830) жазылған шығармаларының қайсысы да
Декабристер көтерілісі жеңілгеннен кейін Пушкинді көп толғантқан қоғамдық мәселелердің
«Мыс салт атты» - Пушкин поэзиясының асқар биігі. Поэмада
Адамзат мәдениетінің өткен ұзақ жолында Гомердің «Илиада» мен «Одессеясы»,
Орыс әдеби тілінің негізін салу Пушкиннің үлесіне тиді. Халықтың
Ұлы тұлға А.С.Пушкиннің орыс халқының перзенті ретінде сол халықты
Сондықтан да Пушкинді тек бір ұлттың перзенті ретінде қарастыру
Жалпы Пушкинтану іліміне азды-көпті қатысы бар еңбектердің дүниеге ертелі-кеш
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ тіліне
Ал хатқа түсіріліп, баспа бетінде жарияланғаны А.С.Пушкиннің «Капитан қызы»
М.Бекімов еңбегі зерттеулер мен мақалаларда, оқулықтар мен әдебиет тарихына
М.Бекімовтың шығармашылық қызметін төрт салаға бөліп қарауға болады:
Қазақ әдебитеті нұсқаларын жинауы;
Аудармашылығы;
Әдет-ғұрыпты зерттеуі;
Ағартушылық – методистік қызметі;
Қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларынан М.Бекімов жинап-жарияланған материалдар көптеп кездеседі.
Аударушы кітаптың сыртқы бетіне: «Шығарушы Россияның артық шешен поэті
М.Бекімов повесі бастан – аяқ толық дәл аудармай, көп
А.С.Пушкин творчествосы – ұлан байтақ Россия елінің понарамасы іспетті.
Зерттеуші М.И.Фетисов түрлі ұлттар әдебиетіндегі тығыз байланыс мәселесін сөз
Ақын Орынбор, Орал сапарынан кейін Болдинадо «Пугачев тарихын» тәмамдап,
Россия империясының басқа халықтарының, оның ішінде қазақтардың да Пугачев
«Бұл жері байтақ мол өлкені Россия патшалығына жақында ғана
Міне, «Капитан қызынан» келтірілген бұл мысалдардан қазақ даласы да
Ал, Молданияз Бекімов шығарманың негізгі идеясы Пугачев бастаған шаруалар
М.Бекімов бірінші бөлімнің өзінде-ақ Петр Гриневтің шыққан тегі, ата-анасы
Екінші бөлімде, Гринев пен Савеличтің татуласуы, күймедегі Гриневтің түсі,
Бұдан әрі түсіріліп қалған эпизодтарды тізе берудің қажеті жоқ
Бірақ аударманың сөз байламдарында да, тілінде де, мін жоқ
Бұл жерде айта кететін бір жай М.Бекімов «Капитан қызын»
Сөзіміз дәлелді болу үшін, Бекімов нұсқасынан мысалдар келтірейік. Аударманың
Өзіміз өмір сүріп отырған ғасырдың басында қазақ тілінде басылып
Бұл жөнінде З.Тұрарбеков: «Молданияз Бекімов А.С.Пушкиннің «Капитан қызын» өзгелерден
З.Тұрарбеков «Әдебиеттер достығының дәнекері» деген еңбегінде (1977) М.Бекімов аудармасының
Орысша мәтінде: «Отец мой андрей Петрович Гринев в молодости
М.Бекімов аудармасында: «Менің әкем Андрей Петрович Гринев солдат қызметінде
Ә.Тәжібаев аудармасында: «Андрей Петрович Гринев жасында граф Минихтың қарауында
Мұнда ескеретін жағдай: М.Бекімов ықшамданған мәтіннен, Ә.Тәжібаев толық нұсқасынан
Қазақша тәржіма тәжірибесі жоқ кездегі, жоғарыда айтқанымыздай, М.Бекімов аудармасында
«Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері» деген еңбегінде С.Талжанов: «Капитан
Қалай болғанда да аудармашы М.Бекімовтың тәржіма ісіне сіңірген еңбегін
Молданияз Бекімовтан кейін ұлы жазушының жоғарыда сөз болған туындысын
Әрине кейінгі аударманың, сонау төл әдебиетіміздң ертеректе М.Бекімов аударған
Сонымен аударманың сапасына байланысты «аударма дәл емес», «аударма мен
Міне, осындай талапқа жауап беретін аударма Әбділдә Тәжібаевтың бүгінде
Аудама 1949 жылы жасалған. Түпнұсқа мен қазақ ақынының туындысын
Осы жерде айта кететін бір жай, идиомалардың, мақал-мәтелдердің және
Осы тұста аударма теориясына біраз көңіл бөлер болсақ, аударма
А.А.Смирнов «Литературная энциклопедияға» жазған «Перевод» деген мақаласында толыққандылықты былай
Аударылымпаздық принципі мен толыққандылық ұғымына жоғарыда айтылып отырған тұрғыдан
Қорыта келгенде тіл-тілдің аударылымпаздығы, аударманың толыққанды, бара-бар болуы деген
Мысалы мына бір жолдарда түпнұсқада: «Бопре в смятений хотел
Яғни, сөйлемін дәл беру жазушының стилін дәл беруге тікелей
Сөзіміз дәлелді болу үшін тағы да мысалдар келтірейік. Аудармашы
Сторона ль моя сторонушка,
Стороно незнакомая!
Что не сам ли я на тебя зашел,
Что не добрый ли да меня конь завез:
Завезла меня, доброго молодца,
Прытость, бодрость молодецкая
И хмелинушка кабацкая,- дегенді адармашы:
Өз жерім бе апырым-ау,
Таныс емес, бұл қай жақ,
Атым ба екен әкелген,
Мұнда қалай болдым тап?
Әлде еріксіз әкелген
Қызуы ма жастықтың,
Лаңы ма мастықтың, - деп аударған.
Бұл жерде қазақ аудамашысының қол жеткізген тағы бір табысына
Мысль любовную истребляя,
Тащусь прекрасную забыть,
И ах, Машу избегая,
Мыслю волность получить,
Но глаза что мои пленили,
Всаминутно предо мной;
Они двух во мне смутили,
Сукрушили мой покой.
Ты, узнав мои напасти,
Сжалься, Маша, нада мной,
Зря меня в сей лютой части,
И что я пленен тобой, – деп берілсе, ал
Махаббат дертін жасырып,
Көрінбес үшін сәулеме,
Машадан бойды қашырып,
Түсіп бір жүрмін әуреге.
Шұғылалы жарық көздер
Есімнен әсте кетпейді,
Жүрегіме өрт салды,
Шыдауға сабырым жетпейді.
Күйімді Маша түсініп,
Рақымына жаным ала көр.
Ғашығымын күйікті,
Көз қырыңды сала көр, деген жолдармен өрнектеген. Мұнда да
Тұрақты сөз тіркестерін, мақал-мәтлдерді де, идиомаларда да дәл аударған.
Осы сияқты сегізінші тараудағы «Незваннай гость хуже татарина» деген
Бұл келтірілген мысалдарымыздың алғашқысында, жоғарыда айтып өткеніміздей, орыс тіліндегі
Мысалы Пушкиндегі «Берегите платье снову, а честь смолоду», Ә.Тәжібаев
Аудармшының түпнұсқадағы кездесетін кейбір сөздер, сөз тіркестерін, мысалы, «шақырылмай
Өзіміз сөз етіп отырған Пушкин шығармалары тек ғана көркемдігі,
Пушкин, Толстой, Тургенев, Чеховтар жасаған тілдің өте бай екендігі
Пушкин шығармаларының осындай толып жатқан ерекшеліктерін сақтай отырып, аударғанда
Жоғарыда біз аудармадағы тұрақты сөз тіркестері, мақал–мәтелдер, идиомалардың қалай
Мәселен, тоғызыншы тараудың соңындағы: «Вот видишь ли, сударь, -
Міне, бұл тұста аудармашы түпнұсқадағы сөйлемдердің тек формасын немесе
Мына бір тұста да аудармашының ана тілімізден орыс тіліндегі
«Батюшка сказал мне: «Прощай, Петр. Служи верно, кому присягнешь,
Бұл үзіндіде де Ә.Тәжібаевтың түпнұсқадан алшақтамай, бастапқы нұсқаны тура
Біріншіден, қазақ әдебиетінің аударма саласында алғаш жасалған Молданияз Бекімовтың
Екіншіден, М.Бекімов еңбегі қалай десек те жалпы көркем аударманың
Ал, кейінде жасалған Әбділдә Тәжібаев туындысы, біріншіден, аударманың қандай
Екіншіден, бұл жерде айта кететін бір жай: аударманың соңғы
Үшіншіден, бұл аударманың отандастарымыздың ортасынан өз оқырмандарын тауып, төл
1.2. Абай және аударма өнеріндегі рухани үрдіс (А.С.Пушкиннің
“ Евгений Онегин” романының Абай аударған
Абай заманындағы қазақ арасында аударма өнері жеткілікті мөлшерде
Ал, Абайдың өз басы аудармамен шұғылданған шағында бұл салада
Ақын шығармашылығында осы аударманың да алар орны мен төл
Бұл жайында ғалым Н.Ғабдуллин: “ Абай – қазақ поэзиясында
Осы тұста Шығыс әдебиетінде кеңінен тараған “ нәзира ”
Нәзира дәстүрін кезінде ұлы Абайдың өзі де терең меңгеріп,
Сонымен, Шығыстың классикалық поэзиясындағы нәзира дәстүрінің тарихына көңіл аударар
Сөйтіп, нәзира дәстүрін қоданған кезде шығарманың жанрлық формасы мен
Нәзира дәстүрін жете меңгеріп, кезінде көптеген қолтума шығармалар жазған
Қазақ әдебиетінде нәзира дәстүрі жайында өзіндік пікір айтып, ғылыми
... Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен.
Сонымен, нәзира дәстүрі сан ғасырлар бойы өмір сүріп келе
Бұл туралы белгілі ғалым Н.И.Конрад “ әдеби байланыстар –
Ал, біздің төл әдебиетіміздегі нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктері бар
Нәзира дәстүрін зерттеп, ол жайында құнды пікірлер айтып жүрген
“ Біріншіден, Шығыстың есімдері әлемге мәшһүр ұлы шайырлары жырлаған
Екіншіден, нәзира дәстүрін зерттеу арқылы жоғарыда сан ғасырлық байланыстың
Үшіншіден, нәзира дәстүріндегі қазақ ақындарының көркем сөз өнеріне қосқан
Сонымен, еліміз егемендігін алып, ұлттық тарихымыздың жаңа беттері жазылып
Бұл тұста Абай кімге де болсын, түсінікті жайды ғана
Ал, орыстың классикалық әдебиетінің атасы, ұлы ақын А.С.Пушкин жайында
А.С.Пушкин – көркем сөздің ұлы суретшілерінің бірі. Өнерге көзқарасы
Пушкин ХХ ғасыр әдебиетіндегі реализмнің негізін салушы ақын. Ол
М.Горькийдің сөзімен айтқанда: “ Пушкин халық творчествосына көңіл бөлген
Пушкин “ орыс әдебиетінің ұлы реформаторы ”, - дейді
Пушкин орыс әдебиетінің негізін салушы ғана емес, ол –
“ жай халықтың тілін ” білімді, оқыған қауымның тіліне
Басқа халықтардың өкілдері шығармашылығына да Пушкиннің әсері өте зор
Абайға Ресейдің қандай әлеуметтік – саяси идеялары әсер етті,
Абай орыстан білім – тәрбие алуға, орыс халқының алдыңғы
Шындықты сүю, көңіл, сезім дүниесіндегі неше алуан құбылыстарды дәл
Абай “ Евгений Онегинді ” аударды. Бірақ, ол оны
Сонымен бірге Абай Пушкиннің сүйіспеншілік лирикасын, көңіл – күй,
Қазақ поэзиясында Пушкин, Лермонтов дәстүріндегі лирикалар мен поэмалар, аудармалар
Абай қалдырған үлгі бойынша, Абай шәкірттерінің бірі - Әсет
Пушкиннің осы ұлы шығармасында әр тарапынан, кеңінен көрсетілетін орыс
Сондай-ақ “ Евгений Онегинді” қазақша сөйлеткен тек жоғарыда аталған
Бұл роман жайлы ғалым Ш.Сәтбаева “ Орыстың ұлы ақынының
Орыс ақынының қыруар әдеби мұрасының ішінен Абай Құнанбаев “
Енді осы өзіміз сөзімізге арқау етіп отырған, бізге дейін
М.Әуезов өзінің Абайға арнаған белгілі еңбегінде( 73) ақынның осы
Қайсібір зерттеушілер Абайдың тым қазақшалап жіберген немесе аз да
Бұл жайында М.Әуезовтің “ Пушкиннің үлкен шығармасына қазақ ақыны
“ Ескендір” поэмасының тақырып желісін Низамиден алып, көп өзгертіп
Ал, жиырмасыншы ғасырдың екінші және үшінші онжылдығында ұлт руханиятына
...1884 жылдардан бастап, Пушкинді Абай аудара бастаған көрінеді ”(авт.
Пушкин аудармасы әдіс жағынан да, тақырып жағынан да басынан
«Дубровскийде» Пушкин: « ...несколько лет тому назад в онном
«Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер – кетер адамзат із қалдымай
Сол кеткеннен көп заманның бір кезінде
Болыпты Троекуров деген бір бай» деп пәлсапасын араластыра
«Евгений Онегин» романынан жасалған жеті аударманың біріншісі «Онегиннің сипаты»
Қазақ ақынының хас суреткер, асқан сөз шеберлігін Татьянаны суреттеген
Талапсыз, бақсыз мен сорлы
Еріксіз аттап ұяттан
Қорлыққа көндім бұл құрлы,
Байқалар халім бұл хатта.
Әлімше мен де ұялып,
Білдірмен дедім өлсем де.
Шыдар ем күйіп мен жанып,
Айында бірер көрсем де, - немесе:
Асау жүрек қайнамай,
Жуасыр ма еді кезінде?
Елден бір жақсы сыйламай,
Бармас па едім ерге өзім де.
Бұл аудармдан қазақ ақынының тілдік ерекшелігін, сөз қолда-нысындағы тапқырлықты,
Минуты две они молчали,
Но к ней Онегин подошел
И молвил: «Вы ко мне писали,
Не отпирайтесь. Я прочел
Души доверчивой признанья,
Любви невинной изменья,
Мне ваша искренность мила;
Она в вполненье привела
Давно умолкнувшие чувства;
Но вас хвалить я не хочу;
Я за нее вам отплачу
Примите исповедь мою;
Себя на судь вам отдаю» деген шумақ қазақша нұсқада
Мен сынық жан, жалмағанмен
Түзем аман түрленіп,
Теңіз емес, біл, саған мен,
Не қыласың кірленіп?!
Осы жерде айта кететін бір жай, Абай Онегинді сөйлете
А будет лишь бесить его
Судите ж вы, какие розы.
Нам загатовит Гименей,
И может быть на много дней - деген өлең
Ол жас ағасы бір қызыл гүл
Жапырағы жаңғырар.
Сорлы Онегин, жолды өзің біл,
Қай тарапқа қаңғырар, – деп аударады.
Мұндағы соңғы екі жол Абайдың өзінің жанынан қосқаны. Бұл
«Онегиннің сөзі» деп берілген аударма еркін аударылған. Бұл үзінді
Как рано он мог лицемерить,
Таить надежду, ревновать,
Разуверять, заставить верить,
Казаться мрачным, изнывать, - деп басталады.
Абай он бір буынды өлеңмен жазса да Пушкин мәтініне
Жасынан түсін билеп, сыр бермеген,
Дәмеленсе, күндесе, білдірмеген.
Нанасың не айтсаң да амалың жоқ,
Түсінде бір кәдік жоқ «алдар» деген.
Осы өлең жолдарынан Абайдың Онегиннің мінезіне тән қасиет сипаттарды
Ғашық құмар ақылмен бойыңды алып,
Жылы жауып есітер не қылсаң да.
Емінер, «әй» дегізер, дайын қылар,
Жүрегің қалай соқса пайым қылар.
Жылы ізін суытпас, дамыл көрмес,
Бір оңаша жолығар, жел айтқызар.
Ел аулақта оңаша қолына алып,
Көңіліңдегі сабағын айтып тынар, - деген мінездеуге сай Онегин
Ал, Онегинге Татьянаның махаббат сезімін білдіріп хат жазатыны –
Осы аударма жөнінде зерттеуші - ғалым Ж.Ысмағұлов мынадай
Абай Онегиннің Татьянамен бақшада кездескендегі айтқан қыздың хатына жауап
Жас қыз бен жас бәйтерек бәрі бірдей,
Жапырағы тұра ма жылда өзгермей?, – деп келтіреді.
Ал кейін Татьяна ерге шығып, басқа адаммен тұрмыс құрғаннан
«Онегиннің Татьянаға жазған хаты» (Хұп білемін, сізге жақпас) Онегин
Онегиннің орыс хатындаТатьянаның екеуі кездескенде айтқан жауап сөзін Абай
Татьянаның сөзін қазақыландырып, өз оқырмандарына мынадай өлең жолдарымен өрнектей
Сен жаралы жолбарыс ең,
Мен киіктің лағы ем,
Тірі қалдым өлмей әрең,
Қатты батты тырнағың,
Қаймақ еді көңілімде
Бізге қаспақ болды жем.
Екі сөз жоқ өмірімде,
Мен – де сорлы бақытты кем.
Осы жерде айта кететін бір жай, қазақ ақыны романды
Пушкиннің шығармасын оқығанда және аударғанда Абай Татьяна образынан тек
Бұл ән Абайдың өзі «Осы әнді орындаса Әлмағамбет ғана
«Ленский сөзінен» (Барасың қайда, қайда болмай маған), үзіндіден Абай
Куда, куда вы удалились,
Весны моей златые дни?
Что день грядущий мне готовит?
Его мой взор напрасно ловит,
В глубокой мгле таится он.
Блеснет, заутра луч денницы,
И заиграет яркий день;
А я, быть может я горбницы
Сойду в таинственную сень - деген жолдарды:
Барасың қайда, қайда болмай маған,
Жас өмір алтын күміс жарқылдаған.
Келер күн келеді екен не дайындап,
Қараңғы, қарағанмен болжай алман?
Мінеки, келіп қалдық атар таңға,
Жарқырап күн де шығар тірі жанға.
Табытқа салып алып әлде мені
Апарар сырын білмес бір далаңға, - деп аударады тәржімашы.
Қазақ ақынының аударма жасау барысындағы шеберлігі жайында ғалым жазушы
Ал аудармадаңы соңғы үзіндіні ақын “Онегиннің өлердегі сөзі” (Жарым
Сонымен, біздің жасаған тұжырымымыз, біріншіден, Абайдың “Евгений Онегин” сарынымен
Екіншіден Пушкинді дәл аударушылар бола берер, бірақ жаңағы айтылғандай,
Үшіншіден қазақ халқының ірі ойшылы, ұлы ақыны, қоғам қайраткері
Төртіншіден, Абай орыс әдебитетінің классиктерінің шығармала-рымен танысып, болмаса оларды
Бесіншіден, Абай өз шәкірттерін, өмір сүріп отырған, қоршаған ортасын
Алтыншыдан, өзінің сүйікті әндерінің қатарына жаңа түрдегі, жаңа ырғақты
Сонымен бірге адамзаттың жасаған руханияттық мол мұралары ішінде айрықша
1.3. Эпикалық шығарма және аударма ( А.С.Пушкиннің “ Евгений
Онегин ” романының екінші қазақша нұсқасы ).
Адамзат дамуы тарихында үлкен маңызға ие болған тарихи құбылыс-оқиғаларды,
Қазақ әдебиетінде Шоқан, Ыбырай Алтынсарин, Абайлардан бастау алған аударма
«Пушкинді ұстаз тұтып, оған әрдайым өлең арнамаған ақын жоқтың
Орыстың ұлы ақынының мұрасы Қазақстанда ертеден-ақ игеріле бастауы, аударылуы
І.Жансүгіров – Пушкин есімін қазақ кеңес поэзиясына алғаш
Қазақ ақынын тағдырлас екі ақынның өмірі мен шығармашылықтарындағы ұқсастықтар,
Таба алмай тыныштықты туған елде.
Кете алмай біржолата бөтен жерге.
Тартқанда жалғыздықтан жаны қорлық
Төсеген талай ерлер оққа кеуде.
Жақсы боп езден өлім талай ерге
Аз ба екен оққа ұшқандар дуэльдерде?
Өлімді жан қорлықтан жақсы көрген
Не дейміз Лермонтов пен Пушкиндерге?
Өмірде солардайын қорлық тартқан,
Сұм заман өткір жанды қор қып баққан,
Жаралап ер жүрегін жау қанжары
Ысқырып жылан өмір жанын шаққан!
Бұл өлең жолдары сонау Пушкин көз жұмған азалы сәтте
Әдебиетші-ғалым С.Қирабаев бұл жайында: «Әдебиетіміздің рухани баюы мен идеялық-көркемдік
Сонымен бірге, І.Жансүгіров өзінің жоғарыда келтірілген шумақтарында орыс ақындарының
Лермонтов болмағанмен біздің Ақан,
Кісі ме еді ақындықтан құралақан?
Ортасын олқы көрген бұл да дара,
Имеген иттерге бас сер, дарқан.
Еріксіз ерте туған ел еркесі
Жетпестен қиылатын ер желкесі.
Лермонтов, Пушкин көктен атылған құс
Түскен бе Көкшетауға көлеңкесі?
Осылай орыс әдебиетінің озық үлгілерінен сусындап, оларға өзінің шығармаларында
Міне осындай мақсат қоя отырып, І.Жансүгіров А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин»
Жалпы, аудармалары арқылы І.Жансүгіров қазақ әдебиетінде Абайдан кейін жаңа
«Не спится няня: здесь так душно!
Открой окно да сядь ко мне».
- Что, Таня, что с тобой? – «Мне скучно,
Поговорим о старине»,
- О чем же Таня? Я бывало,
Хранила в памяти немало
Старинных былей, небылиц
Про злых духов и про девиц;
А нынче все мне темно, Таня:
Что знала, то забыла. Да,
Пришла худая череда!
Зашибло – «Расскажи мне, няня,
Про вашей старые года:
Была ты влюблена тогда?
Аудармасы:
- Няня, ұйқым жоқ, үйде тым бүк!
Терезені аш, отыр жақын.
- Не бар, Таня? – Көңілім жоқ,
Сөйле ескінің өткен салтын.
- Не жайынан, Таня, бұрын
Есте сақтап жүретінмін
Болмағанды, болғандарды,
Жын туралы, қыз туралы:
Қазір бұлдыр маған, Таня,
Білгенімді ұмыттым, және
Кәрілік те келді, міне!
Естен шыққан – Айтшы, няня,
Өтті өмірің қалай сенің:
Сонда ғашық болып па едің?
Соңғы өлең жолдарындағы екпін өлшеуі, түпнұсқаның ырғақ, тыныс, буын
Ал, аударма барысында кездесетін кейбір шет тілінен (орыс тілінен)
Және бұл жерде айта кететін бір жай, бұл романның
Әрине, роман, қазіргі өскелең талғам деңгейінде алсақ, күрделі жанр.
Орыс ақынының бұған дейінгі де, бұдан кейінгі де шығармаларында
Пришла, рассыпалась; клоками
Повисла на суках дубов;
Легла волнистыми коврами
Среди полей, вокруг холмов;
Брега с недвижною рекою
Сравняла пухлой пеленою;
Блеснул мороз. И рады мы
Проказам матушки зимы.
Не радо ей лишь сердце Тани.
Неидет она зиму встречать,
Морозной пылбю подышать
И первым снегом с кровли бани
Умыть лицо, плеча и грудь:
Татьяне страшен зимний путь
Ал, қазақ аудармашысы осы өлең жолдарын бейне бір өзінің
Қыс келді де, салды көміп,
Майыстырды қар бұтақты.
Қырға, дөңге тегіс төгіп,
Толқынды аппақ кілем жапты.
Тас қатырып өзен суды,
Жағасын ақ құндақ қылды.
Шытынады аяз. Шатыр бізде
Қыс шешейдің мінезіне.
Тек қуанбайды Татьяна,
Аяз шаңын жұту үшін,
Жуып бетін, иық, төсін,
Монша үстіне жауған қарға,
Қарсы алмайды келген қысты,
Тек қысқы жол қорқынышты.
Ал Татьянаның жан күйзелісі мен көңіл-күйін жырлаған тұстарда екі
Тоска любви Татьяну гонит,
И всад идет она грустить,
И вдруг недвижны очи клонит,
И лень ей далее ступить.
Приподнялася грудь, ланиты
Мгновенным пламенем покрыты,
Дыханье замерло в устах,
И в слухе шум, и блеск в очах
Настанет ночь; луна обходит
Дозором дальный свод небес,
И соловей во мгле древес
Напевы звучные заводит.
Татьяна в темноте не спит,
И тихо с няней говорит, - десе,
ал, осы жолдардың қазақшасы:
Асық шері айдайды өзін,
Бақша барар қайғыруға,
Төмендетер талған көзін,
Еріншектік алар тура.
Күрсінер де, қызарып бет,
Қас-қаққанша жалындар от.
Дем алғызбай тыныс байлап,
Құлақта шу көзі жайнап
Болады түн; ай жүреді
Алыс аспан күзетінде,
Қараңғы орман бір шетінде
Бұлбұл әні күңіренеді.
Татьяна көз ілмейді,
Нянясына күбірлейді, - деп әр сөйлемді, әрбір тыныс белгісінің
Сонымен І.Жансүгіров аудармасы өзіне дейінгі жасалған Абай аудармасынан, басқа
шеберлік проблемалары.
2.1. Аудармадағы ұлттық болмыс және шеберлік сипаттары
( А. С. Пушкиннің “ Дубровский ” повесінің қазақша
Шәкәрім Құдайбердіұлының Пушкиннен жасаған аудармасы - әйгілі
“ Дубровский ” повесі. Аудармада түпнұсқа авторының қол таңбасы
Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін,
Қазақтың шағылдырар надан көзін.
Ғылымнан көзілдірік кимеген ел.
Туралап көре алмас күннің көзін.
Сүйтсе де кете қойман шетке басып,
Айтармын алыстамай шын жанасып.
Әншейін ертек айтып отыр демей,
Жүрекке тыңдағайсың ақылдасып, - деген жолдар соның дәлелі.
Бәрімізге мәлім замана сырын жан-жақты әрі тереңінен қамтуда прозаның
Пушкинде романның сюжеті бірден: «несколько лет тому назад в
Жазған жоқ Пушкин мұны ермек үшін,
Мақсұты: бізге ғибрат бермек үшін,
Қиянатшыл, зорлықшыл, парақордың,
Мінезінің суретін көрмек үшін.
Шын махаббат не екенін білдірмекке,
Уағдашыл әділетті сүйдірмекке,
Жақсы мінезді айтқанда жан ерітіп,
Зұлымдықтан жиреніп күйдірмекке.
Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,
Сырты – адам, іші – шошқа, сұм екенін,
Алла сүймек, ар сүймек, адам сүймек,
Ұқтырар адамдықтың шын екенін.
Содан кейін барып, жоғарыда Пушкиннің өзінен алған жолдардың қазақшасын
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай.
Келтірілген шумақтың бастапқы екі тармағы жоғарыда Пушкиннен алынған үзіндіде
Пушкиндегі Тимошканың жарамсық сөзіне қатал тойтарыс берудің орнына, дарақылана
Андрейдің егінін таптап-таптап,
Кешке келді үйіне қайта салып, - деп тәржімеленген.
Бұл ауытқуда үлкен мән бар. Айталық, ол кездегі өлшеніп,
Түп нұсқада Троекуровтың әскер қатарында біраз жыл қызмет атқарып,
Пушкиндегі Троекуров пен Дубровскийдің ара қатынасы бара-бара қатты шиеленісіп,
Уақытымен жатқызар төсек салып,
Стаканмен шай берер қолына алып.
«Тамақ ішер мезгілің болды ғой, деп
Нан салады аузына майға малып» - болып өзгеріп шыққан.
Бұл – аудармашының жағдаятты дала оқырмандарына толығырақ, толымдырақ жеткізу
Пушкиннің қолынан шыққан нұсқадан Троекуров пен Дубровскийдің тартысқа түскен
Пушкиннің “ Дубровскийінде ” Егоровнаның хатынан бірсыпыра жайдан
Пушкинде жас Дубровскийдің жәмшік Антоннан біраз жайттың сырын аңғарғаннан
Шал Антон бишік бұлғап божы қақты,
Сар желді күрмедегі ат, шеткі ат шапты
Өткенін қанша уақыт пайым етпей,
Владимир тым терең ой ойлапты.
Ат пыр-пыр, арба күр-күр, қоңырау шылдыр,
Тау, ағаш кейін қалып, қақты бұлдыр.
Бұлардан Владимир түк сезбейді.
Әкетпес әлде қайда көңіл құрғыр.
Түпсіз ой, түпсіз қиял неше мыңдап,
Бірі бүйт, бірі сүйт деп тұрады ымдап.
Тұңғиық тұманданған алдыңғы өмір,
Тұрғынын біліп болмас не дайындап.
Қайрайды, кейде ыза боп, жауға тісің,
Ойлайды кейде реттеп, қылмақ ісін.
Ашық көзі жұмулы есепті боп,
Көрсе де көрмегендей түктің түсін.
Осындай ұйқылы-ояу бір ой басты,
Қайғы, үміт, қайрат ыза араласты.
“ Әнекей, “ Покровский ” қышылақ ” деген,
Антонның дауысымен көзін ашты.
Осы келтірілген үзінді аудармашының сөзбен келісті өрнек сала білетін
Пушкинде кәрі Дубровскийдің ауыр сырқаттан дүние салған сәті: «он
Өлмей, өшпей тұра ма сол көрініс:
Мұзға айналып қалыпты ыстық тәні.
Басы иіліп кетіпті кеудесіне.
Ашулы оң қолының алақаны.
Басын имек тағдырға көндім демек,
«Фәрмәнына мойнымды бердім» - демек
Алақаны ашылған ишараты –
«Несін алдым, мен ақтан өлдім» деген өлең тармақтарымен бейнеленген.
Жиған-тергеннің қадір-қасиетін, береке-бұйыруын бас аман деп сауда бағалай біл,
Шәкәрім жасаған нұсқада Владимирдің Дефорж деген жалған есіммен Троекуровтың
Білмейді французша байдың өзі,
Наданның тіпті топас келер сөзі.
Марияны тілмаш қылып жігітке айтты:
«Жүрмесін қыдымда боп екі көзі»
Аталмыш деталь Пушкинде бұдан біраз өзге. Онда Троекуровтың французша
Екіншіден, мол байлықтың арқасында кердеңдей басып, кесірлене сөйлеуді әдетке
Владимир Дубровский бастаған кекшілдердің үлкен жолмен әрлі-берлі өткен жүргіншілерді
«Он (Пафнутьич)» чувствовал свкозь сон, что кто-то тихонько дергел
Көзін ашса шошынып бір мезгілде
Француз кеудесіне мінген мүлде.
Бір қолында алтыатар ақшаны алған,
Қорыққаннан бай айтты: «тақсыр бұл не» деген өлең тармақтарымен
Тағы бір салыстырма. Зер сала қарасақ, Мария Кириловна мен
Тұрады да Владимир аң-таң қалып,
Естімей сөз аяғын кетті талып,
Қансырап жарасынан талды ғой деп
Әкетті жолдастары сүйреп алып.
«Қош» деді біраз ғана есін жиып,
Ауыздан айрыларда бір-ақ сүйіп.
Қарасы үзілгенше қарап тұрып,
Ап, деді Мария талды жанып, күйіп, деген шумақтармен берілген.
Залым кім, парақор кім, жазықсыз кім,
Қайсысы ақ жүректі, қайсысы сұм?
Кекті кім, кекті жеңіп кешірген кім?
Білдің бе күшті екенін махаббаттың? деген риторикалық сұрақтармен аяқталуы
Тереңірек пайымдасақ, ақынның дүниетаным ұғымы мен гуманистік идея тарапындағы
Шәкәрім Құдайбердіұлы жасаған «Дубровский» повесі – қазақ ортасына лайықталып,
Екіншіден, “ Дубровский ” туындысының қазақ поэзиясын, оның ішінде
Үшіншіден, Пушкин поэзиясының, прозасының қазақ ақындарының қайта жырлауы арқылы
2.2. А.С. Пушкиннің шағын эпикалық шығармалары және
оның қазақша нұсқасы ( “ Боран
Шәкәрім қажының Пушкиннен өлеңмен жасаған екінші аудармасы – белгілі
Шәкәрім қажы «Боранды» қолынан келгенінше, өз замандастарына мейлінше жатық
Повесть Пушкинде «В конце 1811 году, в эпоху нам
Мың сегіз жүз он бір шамасында
Он екінші жылменен арасында,
Саврило Сагролович дейтұғын бай
Отырған Нинандырып қаласында.
Оншалық зор қала емес, отар екен.
Зор салты ғой ондайды қала деген.
Қарыз бергіш, ашық жүз, қонақшыл бай
Сол жерді иемденіп қылған мекен.
Прасковья Петровна – бәйбішесі
Оның да түгел еді әр немесі.
Сонда келіп карта ойнап, сауық салып,
Қызық күндер өткізген көршілесі.
Қызы Мария бек сұлу, пәм әдепті,
Сол жылы он жетіге жасы кепті.
Оны көрген боз бала ынтық болып
Дариға-ай, осы қызды алсақ депті.
Міне, екі нұсқадан алынған осы жолдарды, шамамызға орай өзара
Жоғарыда келтірілген үзіндідегі «в конце 1811 года» деген жинақы
Повестегі орталық тұлға – Мария Гавриловна ақыл-парасат, түр-тұлға жағынан
Сонда келіп карта ойнап, сауық салып,
Қызық күндер өткізген көршілесі түрінде тәржімеленген.
Егер Пушкинде маңайдағы көршілестер Гаврила Гавриловичтің жарқын, қолы ашық,
Пушкинде Гаврила Гавриловичтің тағдыр өзіне оңдап кезіктірген жұбайы Прасковья
Түпнұсқадағы: «Предмет, избранный ею (Мария Гаврилова) бедный армейский праворщик,
Марияға болса-дағы әркім құмар,
Байға батып айта алмай жүрген шығар.
Сол кезде өтпеске алып қайтқан екен,
Владимир дейтұғын жас офицер.
Ол – дағы осы баймен араласып,
Мариямен бір-біріне болған асық.
Күндіз-түні сол үйге келе берді,
Кете алмай қыз қасынан онша қашық.
Бұл сырды бәйбіше мен бай да білді
Екеуін жолықтырмас айла қылды.
Владимир келгенде кекеп-мұқап
Мысқылдап айта берді қайдағыны.
Жарқыным, сирек келіп әңгімелес,
Бұл қора солдаттардың лагері емес
Ертеңгі-кеш есікті босатпайсың
Сандалғанды еш адам мақұл демес.
Бей уақытта қақпаны тарсылдатып,
Эполетін, медалін жылтылдатып,
Осындайлар тыныштық бермеді ғой
Етегінен қылышын қылтылдатып.
Қалтасының бостығын ұмытып кетіп
Әскерімсіп төбесі көкке жетіп,
Мұны неге соғысқа жібермеген.
Әр қақпада қойғанша тентіретіп?
Міне, әдейі ұзақ келтірілген осы үзінділерді өзара салыстырып қарасақ,
Түпнұсқадағы Гаврила Гаврилович пен Прасковья Петровнаның пейілі теріс бағытқа
Шын махаббат жетелеп екі жасты,
Күн сайын асықтықтың қызуы асты.
Ата-анасы ұнамай жүрсе дағы
Некесін қиғызуға сөз байлапты.
Қосылыспай жалынды жасырғанша,
Көнбейтін сабырлығы бас ұрғанша,
Тасалап өзге орында тұрмақ болды,
Әкесінің ашуы басылғанша.
Екі автордан келтірілген осы эпизодтың ою-өрнегін өзара салғастыру үстінде
Әйтсе де, Шәкәрімнен алынған жаңағы үзіндінің тұтас кескіні Пушкиндегіге
Пушкиндегі Мария Гаврилованың жүректің әміріне көніп, көрші Жадрино (Шәкәрімде
Түн болған соң Мария дайындалды,
Бірге өскен малай қызын қасына алды.
Шкаф, айна, столға амандасып,
Шамаданға киімін түгел салды.
Хат жазып ата-анадан кешу сұрап,
Асықтық әкеткенін айтты жылап.
Конверке екі жүрек сурет салды.
Сыртынан тұрғандай ғып от шашырап.
Хат тастап, иесіз үйге амандасып.
Жөнелді бақша жақтан есік ашып
Қараса, алай-түлей қатты боран,
Қалың қар жердің бәрін қалған басып.
Келтірілген шумақтың өзін оңаша бөлек оқығанда майталман зергердің қолынан
Мария Гавриловна Жадрино селосына бірден аттанып кетпейді. Керек-жарақ дүниелерін
Орысшасындағы «она в тайне прощалась со всеми особами со
Пушкинде одан әрмен ел-жұрттың бәрі ұйықтады-ау деген шақта Мария
Малтығып жүре алмады қарға батып,
Ысқырған бір дыбысқа келе жатып,
Шанаға екі қызды отырғызып,
Көшір де жүріп кетті сырылдатып.
Күшейді соққан боран барған сайын
Сүйтсе де көшір білді жүру жайын.
Бұл қыздар сол берімен бара тұрсын.
Владимир қайткенін баяндайын.
Орысшасындағы: «поручив барышню попечению судьбы и искусству Терешки кучера,
Түп нұсқада Владимирдің күні бұрын Жадринадағы шіркеудің священигіне жолығып,
Шадрин деген қышлақта он шақырым
Білуші еді бір кәрі поптың барын.
Соған неке қиғызбақ болды екеуі
Жалынып берседағы біраз ырым.
Шадринге Владимир күндіз барған,
Попы да куәсі де дайындалған.
Пар атын Марияға жіберген соң
Өзінің жегуіне бір ат алған – деген қысқаша хабарлама
Байқап қарағанда, ол да Владимирдің сүйіктісімен ортақ шаңырақ көтеріп,
Сол боранды түні Мария Гавриловнаның Владимирмен жолығысу мұүмкіндігі болмай,
«Что твоя голова, Маша?» - спросил Гаврила Гаврилович. «Лучше,
Әкесі айтты: «Қарағым өңің жаман,
Иіс тиіп қалған ба бүгін саған?» түрінде берілген.
«Никто в доме не знал о предположенном побера. Письма,
Аудармадағы біздің байқауымызша, сәтті шыққан деп Мария Гавриловнаның қызуы
Сондай-ақ қазақ ақыны жан-жағын түгел аяусыз жалмаған 1812 жылғы
Повестің финалы – Владимирдің француздардан қаза табуы, оның артынан
Боранды түннің бірсыпыра шырғалаңының сыр-сипаты, соған орай басты тұлғалардың
Сөз соңында «Боран» тәрізді бұрын қанша парақтасаң да назарыңа
Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін,
Қазақтың шағылдырар надан көзін.
Ғылымнан көзілдірік кимеген ел,
Туралап көре алмас күннің көзін
Сөйтсе де кете қойман шетке басып,
Айтармын алыстамай шын жанасып.
Әншейін ертек айтып отыр демей
Жүрекке тыңдағайсың ақылдасып, - деп ескерткенін жадымыздан шығармағанымыз абзал.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, ең соңғы тоқталған тобықтай түйініміз:
ІІІ. ШӘКӘРІМ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ
3.1. Көркем аударма және әдеби байланыстың кейбір мәселелері.
Қай халық болмасын басқа халықтардың әдебиетімен, мәдениетімен қарым-қатынаста
Иран-түркі халықтарының мәдени-әдеби қарым-қатынасы өте көне дәуірлерден басталады.
Фердоусидің «Шаһнамасы», Низамидің, Сағдидің дастандары қазақ жұртына етене
Абай:
«Физули, Шәмси, Сәйхали
Науаи, Сағди, Фердоуси,
Қожа Хафиз – бу һәммасы
Мәдет бер шағири фердияд», - деп шығыс ақындарын пір
«Науаи, Сағди, Шәмси, Физули бар,
Сәйхарли, Қожа Хафиз, Фердоусилер…
Бәйітші елден асқан шешен болып,
Әлемге сөздің нұрын жайған солар», - деп парсы ақындарының
Алайда қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен астасқан қырлары толық ғылыми
Ал енді Кеңес үкіметі тұсында шығыстың классикалық жәуһар туындыларын
Бір халықтың әдебиетін жұртқа танытатын дәнекер, рухани көпір
Сол себепті шығыс шайырларының софылық діни түсініктен нәр алатын
Данышпан жазушы М.Әуезов Абай жайында жазған зерттеулерінде ақынның
Бұрынғы Кеңес Одағында Хафиз жырлары орыс тілінде бірнеше мәрте
Қазіргі кезде ұлы шайырдың туындылары әлемнің отыздан аса
Шәкәрімнің өлеңдерін баспаға дайындаған жазушы М.Мағауин Хафиз бен
Аударма арқылы біз әлем әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныса
Шығыс және қазақ әдебиеті ежелден-ақ тығыз байланыста екені белгілі.
Қазақ әдебиетінде зор мұра қалдырған ақындардың бірі – Шәкәрім.
Жазушы М.Мағауин Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығына шолу жасай келе,
Шәкәрім «Көрініске шоқынған», «Кел, аяқшы, қымыз құй», «Ей, жарымыз,
Шәкәрімді Хафиздегі терең философиялық ой, астарлы меңзеулері қызықтырғаны болса
Аударма теориясын зерттеп жүрген ғалымдар көркем аударманың негізгі үш
Шәкәрім парсы тілін жетік білген. Соның нәтижесінде Хафиз
Мысалы, шығыс шайыры атанған парсы ақыны Хафиз өз отандастарын
Шәкәрімді Хафиздің терең философиялық ойлары мен астарлы меңзеулері қызықтырғандай
Біз Шәкәрім аудармаларын өзімізге таныс орыс тіліндегі аудармаларымен салыстыра
Вчера из мечети вышел наш шейх
и попал в погребок.
Друзья мои, суфии !
Нам-то какой же в этом урок?
Лицом повернуться ль к Каабе,
нам, мюридам простым,
Когда наш почтенный учитель
прямо глядит в кабачок? – деп берілген өлең жолдарын
Кешегі басшы піріміз,
Мешіттен кетті қабаққа.
Муридтер, қалай жүреміз,
Түсеміз қандай сабаққа?
Пірдің беті қарайды
Есек қора жағына.
Біздікі неге жарайды.
Құбылаға бақсақ тағы да – деп аударады.
Немесе:
Раскрыл мне твой лик благодатный,
как милости чудо понять,
И вот – кроме «благо» и «милость» -
в Писанье не вижу я стох
Из камня пускай твое сердце –
Неужто не вспыхнет оно.
Огнем непелящим стенании
в которых мой сон изнемог, - деген өлең жолдарын
Нұрлы жүзін есіркеп,
Ашты бізге анық сыр.
Жазылмайды сол себеп,
Жазуымда – басқа жыр.
Тас көңілге берер ме,
Әсер атқан отымыз.
Ұйықтатпаған сөнер ме,
Жүректегі ыстық шоғымыз – депті.
Осы «Кешегі басшы піріміз» өлең шумақтарының ең сәтті шыққаны
Кудрей твоих ветер коснулся,
И мир почернел предо мной –
Вот прибыль одна, что из мрака
Кудрей я любимых извлек!
Стрелою стенаний пронзаю,
Я небо – замолкни, Хафиз!
Щади и свою бедную душу:
Убьет тебя этот стрелок! – деген өлең жолдарын Шәкәрім:
Кекіліңді жел қозғап,
Жарық күнім болды түн.
Зарлағанда сені ойлап, -
Бар пайдам сол сезім шын.
Біздің ұлы оқ, біліңіз
Көкті көктеп өтпесін,
Жаныңа рақым қылыңыз,
Сізге тиіп кетпесін, - деп дәлме-дәл аударған.
Шәкәрім бұл жерде де алдыңғы өзінің аударма тәжірибесінде жиі
Шәкәрім өлеңдерінде азды-көпті ауытқулар жасап, біраз сөздерді ауыспалы
Келші, аяқшы, қымыз құй,
Көпке бер де, маған бер.
Уақыт салды ауыр күй,
Жан қысылып, ақты тер.
Жаз таңының нұр желі
Жар кекілін жайқалтып,
Көңілге толып қан селі,
Жүректі тұр шайқалтып.
Жаралыс қонақ үйінде
Тыныштық қайда, тың қайда.
Қоңыраулатып күн, түнде
Деп тұр: «айда, жүк байла».
Қараңғы толқын, қанды оқпын,
Қорқынышты қатты, жүк ауыр.
Біздің жайды не білсін,
Жағада жүксіз жат бауыр.
Пайда, мақтан, айла, күш
Жаман атқа ұшыратты.
Сауық, думан, көрнеу іс
Жасырын қашан тек жатты.
Жайнамазыңды арақпен
Боя десе мұңғыл пір,
Таза жүрек жол білген,
Болса айтқаны істе, жүр.
Ақ тілегін іздесең,
Ақ жолыңнан айырылма,
Ақ жүрекке кез келсең,
Өзге адамға қайырылма!
Ал, осы өлеңнің Липскеров жасаған орысша нұсқасын қарастырар болсақ,
Чашу полную, о кравчий,
ты вручи мне, как бывало.
Мне любовь казалась легкой,
да беда все прибывала.
Скоро ль мускусным дыханьем
о кудрях мне скажет ветер?
Ведь от мускусных сплетений
кровь мне сердце заливала.
Я дремал в приюте милой,
тихо звякнул колокольчик:
«В путь увязывай поклажу!»
Я внимал: судьба взвала.
На молитвенный свой коврик лей вино,
как-то позволил Старый маг,
обретший опыт переправы и привала
Ночь безлунна, гулки волны.
Ужас нас постичь не сможет,
Без поклаж идущих брегом
над игрой седого вала.
Пламя страстных помышлений.
завлекло меня в бесславье:
Где ж на говор злоречивый
ниспадают покрывала?
Вот Хафиза откровенье:
если страсти ты предашься,
Все отринь –
иного мира хоть бы не существовало.
Бұл жолы да қазақ аудармашысы орысша нұсқадан алшақ кетпеген.
Чашу полную, о кравчии,
ты вручи мне, как бывало.
ал Шәкәрімдікі:
Кел, аяқшы, қымыз құй,
Көп бер де, маған бер.
Егер орысша өлең жолдарын сөзбе-сөз аударар болсақ, оның жобасы
Ал, үшінші шумақта, орысша нұсқасында парсы ақыны өзінің қонақ
Шәкәрім мен Хафиздің туындыларын салыстыра отырып филология ғылымдарының докторы
Сондай-ақ, Шәкәрім шығармашылығын зерттеуде біраз еңбек сіңірген ғалым Ш.Сәтбаева
Орыс тілінде:
Пламя страстных помышлений
завлекло меня в бесславье:
Где же на говор злоречивый
ниспадают покрывала?
ал, қазақшасында мынадай:
Пайда, мақтан, айла, күш.
Жаманатқа ұшыратты.
Сауық, думан, кернеу іс
Жасырын қашан тек жапшы.
Келесі шумақтарда азды-көпті ауытқулар болғанымен, екеуінің де берер мағынасы
Вот Хафиза откровенье.
если страсти ты предашься,
Все отринь –
иного мира хоть бы не существовало,
осы жолдар Шәкәрімде:
Ақ тілегін іздесең,
Ақ жолыңнан айырылма.
Ақ жүрекке кез-келсең,
Өзге адамға қайырылма! – болып берілген.
Мұнда орыс тіліндегі нұсқада «егер сен шынайы қатты сезімге
Ал, Шәкәрімнің «Кел, аяқшы, қымыз құй» деп атаған аудармасында
Кел, аяқшы, қымыз құй,
Кесемізді нұрландыр.
Домбырашы, тартшы күй,
Бізге уақыт берді қыр – деген өлең жолдарындағы «домбырашы,
Осы аудармасының соңғы шумақтарында:
Сырт көрініс, қылған еп
Бұза ма екен қорқамын.
Арақпен тең болар деп
Жалған сопы тұз-нанын, - деп аударып, еркін тәржімалайды.
Шәкәрім өзінің қай туындысында болсын, ұлттық таным-түсінікке қабысатындай
Хафиз шығармаларының көпшілігі махаббат тақырыбына жазылған. Махаббат – ұлы
Хафиз өзінің сүйіктісі шарап, ринди туралы жиі ауызға алып,
Хафиз ғазалдарын орыс тіліне әр жылдары бірнеше ақындар
Ей, жарымыз, ай нұры –
Сіздің нұрдан шыққан бу.
Сұлулардың бет суы,
Иегінен тамған су.
Бар ма арнаулы күн маған
Мақсұтыма қол жетер.
Жиюлы ойым тарқаған
Шашыңменен теңесер, десе, келесі бір аудармада бұл:
Бұл өмірде шын рахат
Екі-ақ сөздің мәнісі:
Досыңа қыл махаббат,
Жауға достық әдісі, - түрінде берілген. Қазақ
Шәкәрім аудармаларын оқи отырып, мұны әсте аударма деп ойлау
Шығыс әдебиетінен Шәкәрімнің өз қандастарына таныстырған тағы бір туындысы
Мәжнүннің Ләйліменен аз жұмысы,
Әне сол шын ғашықтың қылған ісі.
Бұлардың әпсәнәсін жазған адам –
Фзули Бағдади деген кісі.
Ондай ғып еш бәйітші жаза алмаған,
Нақысын шын келтіріп қаза алмаған.
Кітабын Физулидің іздеп тауып,
Кез болды былтырғы жыл азар маған.
Мен оның келтіре алман мыңнан бірін,
Айтуға тіл жетпейді тәтті жырын.
Мәжнүннің атын білер, жайын білмес,
Қазаққа ұқтырайын біраз сырын.
Ақынның «Ондай ғып еш бәйітші жаза алмаған» деуіне қарағанда,
Өйткені Физулиге дейін, бүкіл шығыс еліне мәшһүр «Ләйлі-Мәжнүн» сюжетін
«Ләйлі-Мәжнүн» поэмасы жарыққа шыққаннан бастап-ақ, ол Шәкәрімнің Физулиден аударған
Шәкәрімге дейін де қазақ топырағында неше алуан майталман жүйрік
В.Г.Белинскийдің айтуынша, «ақын өмір идеяларын терең танумен қатар, оларға
Ш.Құдайбердиевтің шығыс поэзиясымен етене байланыс жасап, оның көптеген туындылары
Енді, қазақ ақынының «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасын жазуына нендей себептер болды
Жігіттер, ендігі сөз менің сөзім;
Мәжнүннен аз-ақ кейін көрген күнім.
Мен ондай қызға ғашық болмасам да,
Ғарыппын дерті қалың, шын осыным.
Іздеген ғашық болып бес нәрсем бар,
Берейін атын атап, ұқсаңыздар:
Махаббат, ғаделет пен таза жүрек,
Бостандық, терең ғылым – міне осылар.
Шәкәрім өз аудармаларында да халқының бойына ізгіліктің, адамгершіліктің нәрін
Поэма ауыз әдебиеті үлгілеріндегідей, төрт құбыласы тең байдың
Қыз бен жігіт бойындағы махаббаттың басталуын, олардың бір-біріне
Аудармаға мейлінше ұлттық бояу, рең кіргізе отырып, Шәкәрім Ләйлі
Қайысты кемпір алып сүйіп еді,
Тал бойы жас балаға иіп еді.
Жіберді сүт сорғалап емшегінен,
Баланың қолы барып тиіп еді.
Аудармашы Қайысты емізерде шыққан сүттің Ләйліні емізерде қайтып
Шәкәрімнің тағы бір қол жеткізген табысы ауыз әдебиетіндегі эпикалық,
Поэмадағы негізгі кейіпкер, махаббат құрбаны болып Мәжнүн атанған
Елсізде аңмен бірге қаңғырыпты,
Тау мен тас дауысына жаңғырықты.
Жартаспен жаңғырыққан жауаптасып,
Лебізі тиген жерді жандырыпты.
«Әй, жартас, мен айтқанды сен де айтасың,
Дертімді мазақ қылып ұлғайтасың.
Ләйлінің менен өзге ғашығы жоқ,
Ұқтыршы, сен Ләйлі деп кімді айтасың?» – деп
Жалынып саятшыға жетіп барды:
«Ағатай, мен де осындай едім зарлы».
Оқалы алтындаған тонын беріп,
Өзімдей ғарып қой деп киікті алды.
Ұстаған бір көгершін және біреу,
Жолықты қарсы алдынан кездей келіп.
Қолынан алтын жүзік берді-дағы
Босатып қоя берді оны тағы.
Бұдан кейін Шәкәрім адамдар ортасынан таппаған түсінушілікті тағы
«Сендерге сыр айтуға ұяламын,
Адасқан ақылымнан диуанамын.
Залалсыз бір ғарыппын, менен қашпа,
Аңға ерсем, адамға ермей, уанамын»,
Дейді де екеуіне кетеді еріп,
Шөп жейді хайуанша бұ да теріп,
Мәжнүннің сырын біліп аң қашпайды,
Құдайым оларға да ақыл беріп.
Жапан далада жалғыз жүрген Қайыс бейнесін Шәкәрім қажы осылай
Ләйлі қыз үйде отырып, күйіп-жанды,
Айналды бір көбелек жаққан шамды.
Шам менен көбелекке мұңын айтып,
Өткізді кірпік қақпай ұзақ таңды:
Көбелек, сен де мендей шамға ғашық,
Боласың қайтіп ғашық менен асып.
Күйсең де өлмесеңші мен сықылды,
Өлесің екі айналмай мұнша сасып.
Жалындап сен жанасың жалғыз түнде,
Тұрасың жанбай аман ұзақ күнде.
Жанамын күндіз-түні мен қайғыдан
Рахаттан күдерімді үздім мүлде.
Бұл жерде махаббат дертіне күйіп отырған Ләйлінің өзі күйсе
Осындай ақын жеткен табыстарды ғылыми зерттеушілік тұрғыдан тізе беруге
Шәкәрім бұл поэмасы арқылы шығыс өмірі мен өз халқының
Сонымен, ғалым Ш.Сәтбаева және ақын Ә.Тәжібаев айтқандай: «Ләйлі-Мәжнүн» Шәкәрімнің
Бүгінде қазақ халқына да ортақ болып отырған осы дастанды
Ал, бұл дастанды Низами Ширбан шах Ахситан мен өз
Қазақ аудармашысы дастанның тамаша үлгісін жасап, екі жастың адал
Деме сен «өліп қалдым, сен менен қаш»,
Айтқаның рас болса, қабіріңді аш!
Жаталық бір орында құшақтасып,
Болсақ та сен киімшең мен жалаңаш.
Жіберді сол қабірді тәңірім жарып,
Ләйліні құшақтады Мәжнүн барып.
Қайтадан қалыбына түсті сандық,
Қосылды осылайша екі ғарып.
Сыртынан жаназа оқып халқы кетті,
Бұл өлім талай жанды еңіретті.
Аямай ажал шіркін кімді алмайды,
Ол түгіл пайғамбарға қаза жетті.
Қорыта келгенде айтарымыз, «Ләйлі-Мәжнүн» дастанын сөз ету барысында оның
3.2. «АЛТЫ ТОПТАМАҒА» ЕНГЕН АУДАРМАЛАРЫ
ЖАЙЫНДА.
Шәкәрімнің көркем аударма өнеріндегі атқарған ісі жөнінде бірталай еңбектер
Ұлы Абай: «Ғылымды іздеп, дүниені көздеп, - екі жаққа
Второй мой вопрос: я намеревался приступить к созданию крупных
Третий вопрос. Пистели, в том числе и я, не
На мой третий вопрос Толстой дал такой ответ: «Одним
Осы сұрақтарға Шәкәрім Толстой шығармашылығынан жауап іздеп табуға тырысады.
Бір сөзбен айтқанда Толстой мен Шәкәрім шығармашылықтарының философиялық үндестігі
Если разум не указывает тебе твоего места в мире
Шәкәрім Абайдың тағлымын дамыта отыра қазақ поэзиясын бір саты
Міне, Шәкәрімнің қоғамға, адамға деген философиялық көзқарасы осындай болған
Толстой сияқты «нұр жарықты» перзенттер бар халыққа ортақ, бүкіл
Танбаймын, шәкіртімін Толстойдың,
Алдампаз, арам сопы кәпір қойдың.
Жанымен сүйді әділет, ардың жолын,
Сондықтан ол иесі терең ойдың.
Көнбеймін дінді теріс бұрғанына,
Сопының бара қойман құрбанына.
Ақиқат сырымды айтсам, Толстойдың,
Мың сопыны алмаймын тырнағына.
Адаспайсың ақылды, арлыға ерсең,
Жолай көрме жылмайы сопы көрсең.
Тапқыр, адал, ақ ниет адамдардың
Алданбайсың артынан ере берсең, - деп жырлайды да, жазушыны
Міне, осы жерде айта кететін бір жай, қазақ жұртшылығы
Алдыңғы аудармаларындағы сияқты, бұл шығармаларды да аудара отырып,
Шәкәрімнің төл шығармасын алсақ та, аудармаларын алып қарайтын болсақ
Осының айғағы деп ақынның «Алты топтама» жинағына енген аудармаларын
«Алты топтамаға» енген алғашқы аудармасы Л.Н.Толстойдан жасалған «Асархидон -
АЛТЫ ӘҢГІМЕ
Алты әңгіме оқуға жайың бар ма?
Ұсындым жаңа өспірім ғалымдарға.
Әншейін бос сөз демей ғибрат ал,
Ой жібер ішкі сырын пайымдарға.
Алдыңғы біз ел жедік обал демей,
Зарлады талай момын, талай кедей.
Нәпсі, мақтанға алдан ба, қарақтарым,
Үміті кім бұл елдің сендер емей.
Орыс, қазақ – адамның бәрі бірдей,
Ешкімді алалама оны білмей.
Кем-кетікке болысу – ар міндеті,
Халқыңа пайда тигіз босқа жүрмей.
Жаныңды аяй көрме жардамынан
Сүйткенде арың шығар арманынан.
Әйтпесе бұл өмірің артық емес,
Тәніңді топырақ басып қалғанынан.
Бұл өлең жолдарында ақын өз отандастарына бос жүрмей қолыңнан
Ақын бұл шығармасын Л.Н.Толстойдың 1903 жылы жарық көрген «Три
Біз қашанда Шәкәрімді асқан талант иесі, хас суреткер, тамаша
Осы тұста орыс классигінің жоғарыда аталған ертегілері жөнінде
1904 жылы «Асархидон патша» ертегісі Л.Н.Толстойдың қайта қарап, ықшамдап
Бұл туралы: «Мысль сказки» Царь Асархадон, - писал Толстой,
Все три сказки впервые были опубликованы (в переводе на
Л.Н.Толстой тілінің, стилінің өте қарапайымдылығы мен анықтығы туралы вьетнам
Адамгершілік, адалдық, қанағат пен ынсап, ұждан жайында жазылған «Асархидон
«Асархидон - Лаэли» ертегісінің түпнұсқасы мен аудармасын салыстырар болсақ,
Лежа ночью на своей постели, царь Асархадон думал о
Бұдан кейінгі қарт пен Асархидон арасындағы диалогты да сол
Міне, осыны дұрыс түсінген Шәкәрім түпнұсқаны аударуда, өз жанынан
Түпнұсқаның соңы: «На другое утро царь Асархадон велел отпустить
Әрине, бұл үзінді де дәлме-дәл, тура бастапқы қалпында аударылған
Сонымен, екі туындыны салыстыру барысында түйген, түйсінгеніміз, біріншіден, аударма
Шәкәрім Құдайбердіұлының «Алты топтамаға» енген Л.Н.Толстойдан жасаған екінші аудармасы
Бұл ертегінің де ұсынар идеясы алдыңғы ертегінің идеясына ұқсас.
Адамшылық іздесең, бұл жолға түс,
Алдау қылма біреуге қиянат – күш!
Жетілсең де жемтік жеп, ел зарлатпа,
Ар-ынсаптың сүйгені – таза жұмыс!
«Үш сауалдың» түйіні ретінде берілген осы бір шумақ қорытындыда
Ал, «Алты топтамаға» енген «Криз патша» ертегісін Шәкәрімнің өзі
Шәкәрім бұл туындысын өлеңмен аударған. Тілі жатық, көркем. Бұл
Аударма барысында өзінің сұлулығы мен байлығына мас болған Криз
«Өлі түгіл тіріге мақтан теріс»,
Оны түзу дегенді жақтамаймын.
Салонның өзі өлсе де сөзі дұрыс,
Жастарды соны ұғуға қақпалаймын.
Адамның зор кеселі осы мақтан,
Бұл құрғырдан ешкімді ақтамаймын!
«Алты топтама» жинағына енген «Ұждан», «Қолшатыр бұйрығы», «Пан-Жи-Зан хан»
Бұл аудармалардың түпнұсқасы қолымызға түспегендіктен, тек аудармашының берер ғибраты
Негізінен, аудармаларда қытай халқының өмірі мен ондағы азулы, әділетсіз
«Алты топтама» жинағына енген аудармаларының бәрі дерлік еркін баяндалған,
Шәкәрімнің келесі аудармасы Американдық Гарриет Бичер Стоудың «Хижина дяди
Жасының жетпіс екіге қараған шағында Шәкәрім қажы алаңсыз еңбекпен
Серігім жалғыз Әупіш, қасымдағы,
Ертеден жолдасымның жасымдағы.
Таза жүрек, ойыңда арамдық жоқ,
Қайғыны сен ұғасың басымдағы, деп ақын өзінің өміріндегі қиын-қыстау
Көзіме елестейді құлдық дәуір,
Адамды «құл» деген сөз маған ауыр.
Шын ойласам екеуін салыстырып,
Том ағайдан Әупіштің несі тәуір?
Том ағайды сатады базарға айдап,
Көнбесе, басын алар, қылыш қайрап.
Еркін байлап отырмын мен де Әупіштің,
Босаттым оны елге осыны ойлап.
Осы жерде алыстағы американ жазушысы Гарриет Бичер Стоудың бұл
Өмірінің соңына дейін осы қайшылықтармен күрескен ақын отандастарын ерінбей
Тату тұрса, адамға дүние кең,
Еңбек ет, жер жеткілік береді кен.
Адамның адал ұлы болам десең,
Алдыменен өзіңнің нәпсіңді жең.
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
Адамзат баласының ғұмыр кешер Өмір атты көш – керуенінде
Қазақ әдебиеттану ғылымында аударма өнері жайлы ертелі – кеш
Жоғарыда айтқанымыздай, аударма өнеріне қатысты зерттеу еңбектері жариялана бастады.
Міне, күрмеуі мен шешілуі аса күрделі өмірдің заңдылықтары
Жасыратыны жоқ, кейде біз өткен дәуірдің ірі ақын –
Бұлардың барлығын айырықша тізіп, көрсетіп жатуымыздың себебі – қаншама
Екіншіден, жалпыға мәлім ғылыми – теориялық тұжырым бойынша стиль
Қазақ әдебиеттану ғылымының аударма саласы әдебиеттердің оң, прогресшіл идеялар
“ Капитан қызын ” аударған еңбегі аудармаға қойылатын талаптарға
Абай - өз халқының сұңғыла перзенті. Абай қамтымаған тақырып
Кеңестік дәуірде “ Евгений Онегинді ” қазақшалаған Ілияс Жансүгіровтің
Жұмыстың екінші тарауында А.С.Пушкиннің “ Дубровский ” шығармасын қазақшаға
“ Дубровскийді ” қазақ тіліне өлеңмен аударды. Ұлттық
“ Дубровский ” ұлы ақынды бұрыннан толғантып жүрген жайттарға
Шәкәрімдей ұлы ойшыл ақынның Пушкиннің “ Боран ” шығармасын
Осынау ойларды ғылыми тұрғыдан негіздей отырып, мәселенің екінші жағын
Жұмысымыздың екінші тарауындағы үшінші және төртінші тараушаларында жоғарыда айтылған
Барлығын тізбелеп, айтпай – ақ қояйық, жалпы адамзаттық құндылықтар
Аударма өнері - әдебиеттану ғылымындағы арналы өрістің бірі. Біз
Біздің халқымызда “ Өткенге – салауат, бүгінгіге -
Бұлайша пайымдау бүкіл адамзат тарихының аясында ғұмыр кешетін барша
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. – Алматы: Жазушы, 1987. –
Комиссаров В.Н. Теория перевода. - М: Высшая школа,
Федоров А.В. Основы общей теорий перевода. – М: Высшая
Айтбаев Ө.А. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы: Ғылым, 1975.-
Сейфуллин С. Ләйлә - Мәжнүн. – Алматы: ҚКӘБ, 1935.-75б.
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 325б.
Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
Кәкәшев Т. Қазақ әдебиеті/ 1990 2 наурыз, 6б.
Кенжебаев Б. Пушкин туралы бір – екі сөз.// Қазақ
Аманжолов С. О языке перевода классиков марксизма – ленинизма.//
Жиенбаев С. Аударманың тілі туралы. –Қазақ ССР Ғылым академиясы.
Әуезов М. Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы. Уақыт және
Қаратаев М. Пушкин қазақ әдебиетінде. // Әдебиет майданы, 1937,
Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. – Алматы:
Нұрышев С. “ Евгений Онегиннің ” аудармасы. // Әдебиет
Шарипова Г. Пушкин в переводах казахских поэтов. // Казахстанская
Жанғалин М. А.С.Пушкин. Алматы, 1950. –58б.
Ахметов З. Пушкин және қазақ әдебиеті.// Қазақ әдебиеті, 1957.
Ландау Е. Русские переводы песен Джамбула. – Автореф. дис...
Кереева – Канафиева К.Ш. Русско – казахские литературные отношения.
Куспанов С.К. Переводы поэзий Абая на русский язык. -
Садыков Х. Об основных принципах перевода казахской прозы на
Мұқанов С. Пушкин - қазақтың да ақыны. //
Қабдолов З.Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1992.
Сәтбаева Ш. Достық дастандары. – Алматы: Жазушы, 1983. –
Исмакова А.С. Казахская художественная проза. – Алматы: Ғылым, 1998.
Бисенғали З.К. Казахская проза начало ХХ века: Учебное пособие.
Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығың дәстүрлік және көркемдік негіздері. Монография.
Мамыраев Б. Основные тенденции развития казахской литературы первой четверти
Көпбасарова А.С. Абай өлеңдерінің образдылығы және оның орыс тіліндегі
Асаубаева Г.Б. Басенные традиции в казахской литературе и переводы
Атаханов Д.Т. Восточные мотивы в творчестве А.С.Пушкина. Автореф. дис...
Ізтілеуова С.Д. Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі. – Ғылым кандидаты
Абдрахманов С.Біздің Пушкин./ Зерттеу. – Астана: Елорда, 1999. –
Атығай Б. Абайдың ақындық мектебіндегі аудармалық дәстүрдің қалыптасуы. Ғылым
Луначарский А. А.С.Пушкин.// Әдебиет майданы, 1937,№2.- 30- 32 б.
Горкий М. История русской литературы. Москва, 1939.- 296 б.
Белинский В.Г. Сочинения Александра Пушкина. Москва, 1969.
Алексеев М.П. Пушкин. Сравнительно – исторические исследования.Ленинград, 1984.
Ахматова А. О Пушкине. М, 1989.
Челышев Е. Постижение русского национального таланта.// Книжное обозрение. 1999
Чуковский К. Онегин на чужбине.// Дружба народов. 1988, -
Эткинд. Е. Поэзия и перевод. М, 1963.
Гачечиладзе Г.Художественный перевод и литературные взаимосвязи. М, 1972.
Лотман Ю. Роман А.С.Пушкина “ Евгений Онегин ”. Коментарий.
Бөжеев М. “ Евгений Онегин ” Абай аудармасында./ Абай
Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. Алматы: Санат, 1997,
Қирабаев С. Революция және әдебиет. Екі томдық. Т.1. –
Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994,
Кекілбаев Ә.Заманмен сұхбат. Алматы, 1996.
Нұрғалиев Р. Сырлы сөз. Алматы: Жазушы, 2000. –400 б.
Ғабдуллин Н. Абай сөзді бұлай саптамаса керек. / Егеменді
Бекімов М. Капитан қызы. – Қазан: Харитоновтар баспасы, 1903.
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы, 1964.
Фетисов М. Общественно – культурное значение переводов произведений Пушкина
Абдрахманов Т. Бекет Өтетілеуовтің әдеби мұрасы жайында. // Қазақстан
Тұрарбеков З. Тұңғыш тәржімашы. // Жұлдыз, 1982, № 10.
Дербісалин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар. Алматы: Ғылым, 1990. –
Нұртазин Т. Абай және орыс классикалық әдебиеті. Алматы.
Мамыраев Б. Казахские литературные связи начало ХХ века.
Мүсірепов Ғ. Бес томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1992.
Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1977.Т. 11, - 632 б.
Аманшин Б. Жүректің әмірімен.// Қазақ әдебиеті. 1955 1 июль.
Брюсов В. Развитие русской литеаруры. Ленинград, 1973.
Фетисов М. Общественно – культурное значения переводов произведении Пушкина
Пушкин А.С. Шығармалар. 4 томдық. Т.1. Алматы: ҚМКӘБ, 1953.
Пушкин А. С. Дубровский. Капитанская дочка. М: Худ. Литература,
Фетисов М.Кенжебаев Б. Первый перевод “ Капитанской дочки ”
Гачев М. Россия и Украина – диалог культур. //
Смирнов С. Вступление на сьезде писателей Казахстана. В книге:
Тұрманжанов Ө. Менің Пушкинім. // Әдебиет майданы. 1937,
Модзалевский Л. Запись казахского предания в архиве Пушкина. Временник
Ысмайылов Е. Ақындар. Алматы, 1956.
Әуезов М. 20 томдығы. Т.17. Алматы, 1985.
Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
Абай Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Т.1. Алматы:
Пушкин А.С. Сочинения в трех томах. Т. 2. М:
Қабдолов З. Арна. Алматы: Жазушы, 1988. – 256 б.
Жансүгіров І. Шығармалар. Т.2. Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 587
Рахымжанов Т. Қазіргі қазақ романдарының поэтикасы. Докторлық дисс. Авторефераты.
Хамзин М.Х. Қазақ романы. Қарағанды. ҚарМУ баспасы, 2001.
Шәкәрім. Жолсыз жаза. Өлеңдер мен поэмалар. Алматы: Жалын, 1988.
Сатбаева Ш. Шакарим – истоки традиций. // Простор, 1991,
Пушкин А.С. Сочинения в трех томах. Т.1. М: Худ.
Мұхамедханов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы. // Семей таңы. 1988
Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. –Алматы: “ Білім ” қоғамы,
Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым, 1994. –
Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988. –
Жеменей И. Хафиз және қазақ әдебиеті. Алматы: Ыбырай Алтынсарин
Мир человека. М: Интерпракс, 1995. – 485 с.
Есімов Ғ. Абай дүниетанымындағы Алла мен адам болмысы
( герменевтикалық талдау). Философия ғылымдары докторы ғылыми дәрежесін
Толстой Л.Н. и современность. Сборник статей и материалов. М:
Толстой Л.Н. Собрание сочинений в двадцати двух томах. Т.
Сборник воспоминаний о Л.Н.Толстом. М: Златоцвет, 1911.- 299 с.
Толстой Л.Н. Собрание сочинений в двадцати двух томах. Т.14.
Опульская Л.Д. Лев Николаевич Толстой. Материалы к биографий с
Абай Құнанбаев. Шығармаларының толық жинағы. Т.1. Алматы: Жазушы, 1995.
Ізтілеуов Т. Рүстем – Дастан. Алматы, 1961.
Бекхожин Қ. Алты асқар. Таңдамалы. Т.1. Алматы, 1973.
100.Шаңғытбаев Қ. Жеңістеріміздің жалынды жаршысы. (туғанына 75 жыл)// Социалистік
101.Әлімбаев М. Жеміс бағы. Алматы, 1981. – 332 б.
102. Ерғалиев Х. Таңдамалы. Өлеңдер мен поэмалар. Алматы, 1959.
103. Қаратаев М. Жүз жылдан кейінгі Пушкин. Туған әдебиет
104. Жәмішев Ә. Көңілімнің іңкәрі. Алматы, 1998. – 238
105. Брагинский И. 12 миниатюр. М, 1976. – 303
106. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. Алматы, 1994. –
107. Күмісбаев Ө. Абай және Шығыс. Алматы, 1995.
108. Сейітов С. Жолдас уақыт. Алматы, 1977.
109. Бердібаев Р. Игі дәстүр. (Орыс – қазақ әдебиеттерінің
110. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы,
111. Дунаевский Е. Лирика Хафиза. М, 1931.
112. Липскеров Н. Лирика Хафиза. М, 1973. – 159
113. Байтанаев Б. Устно – поэтические традиций в художественной
114. Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. Т.1. Алматы: Жазушы,
115. Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы,
116. Әдеби мұра және оны зерттеу. - Алматы:
154
154
154