Мазмұны
Кіріспе...................................................................
1-тарау. Б.Момышұлы - заманының заңғар тұлғасы.................................
1.1. Б.Момышұлы қанатты сөздерінің әдеби тілге қосқан үлесі.................
1.2. Қанатты сөздедің өзіндік стилі және тілдік-композициялық
құрылысы.....................................................
1.3. Қанатты сөздердегі лексикалық тіркестер ........................................
2-тарау. Б.Момышұлы қанатты сөздерінің грамматикалық сипаты............
2.1. Б.Момышұлы қанатты сөздеріндегі грамматикалық тұлғалар мен категориялар..............................................................
2.2. Б.Момышұлының тіл, ой тазалығына қосқан үлесі..................................
Қорытынды.................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................................................
Жұмысқа жалпы сипаттама
Зерттеудің өзектілігі. Жиырма жылдық өмірін әскер қатарында өткізген
Зерттеудің нысаны. Диплом жұмысының басты нысаны етіп,
Диплом жұмысының алға қойған мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың
- сөз құбылту тәсілдерінің құрамдық, құрылымдық,
- қанатты сөздер мәтініне тілдік құрылымдарды кіріктіру
- қанатты ойларды, мақал сөздерді жасаудағы қаламгердің өзіндік даралығын,
- қанатты сөздерді лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тұрғыдан саралап, талдаулар
- Б.Момышұлы қанатты жолдарындағы поэтикалық тілдік құралдардың қолданылу жүйесін,
- ақын мәтіндерінің синтаксистік ерекшеліктерін байқату үшін синтаксистік айшықтаулардың
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Б.Момышұлы сияқты қаламгер қанатты ойларының,
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Бауыржан Момышұлы
Зерттеудің нысанына Бауыржан Момышұлы қанатты ойларындағы қазақ әдеби тілінің
Зерттеудің әдістері. Ғылыми жұмыста тарихи-салыстырмалы, салғастырмалы
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімдегі 2 тарау мен
1-тарау. Б.Момышұлы – заманының заңғар тұлғасы
Адамзат тарихынан өзіндік орын алып, кейінгі ұрпағының
Мен де адаммын жаралған сүйек, еттен,
Менде де жан бар, менде де ар бар жан
Халқымның қарапайым бір ұлымын,
Жанымды арым үшін құрбан еткен. – деген жолдар арқылы
Бауыржан Момышұлы – соғыс тақырыбын таңдап алған қазақ жазушыларының
Бауыржан Момышұлы туралы жазылған шығармалар көп-ақ. Соның ішінде
Бауыржан Момышұлы есімі аталғанда, екі бірдей бейне көз алдымызға
Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, Халық қаһарманы, қазақтың көрнекті
1932 жылы кезекті әскери міндетін өтеуге шақырылып, онда бір
1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталысымен, Бауыржан Момышұлы даңқты
Ол Ұлы Отан соғысынан кейін Кеңес Армиясы Бас штабының
Тумысынан асқан дарынды Б.Момышұлы 46 жасында қалыптасқан
1990 жылдың 11 желтоқсанында 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан
Соғыс кезінде Бауыржан Момышұлы офицерлік жазба күнделігіне
Б.Момышұлы тудырған әрбір қанатты, нақыл сөздердің өзіндік тарихы бар.
Мысалы мына нақыл сөздері «Намысты нанға сатпа», «Жанын аяған
Б.Момышұлының нақыл сөздері құнарлы ойдың құнды қазынасы екендігі даусыз.
Кезінде эпостолярлық жанрдың іргетасын қалаған Шоқан, Ыбырай, Әлихан, Ахмет
Диплом жұмысының келесі бөлімшелерінде аталмыш қанатты сөздердің тілдік
Б.Момышұлы қанатты сөздерінің әдеби тілге қосқан үлесі
Қазақ тілінде ғасырлар бойы қалыптасып, қауым жадында сақталып,
Алайда біз диплом жұмысында қанатты сөздердің тілдік
Б.Момышұлының қанатты сөздері ұлттық тілдің құдіретті күші арқылы қалыптасып,
Жалпы қанатты сөздер – афоризмнің бір түрі. Аталуына қарағанда,
Қай халықтың болмасын асыл қазыналарының қатарына мақал-мәтелдер, ойшылдарының қалдырған
Мақал – мәтелдерді, өсиет сөз бен қанатты сөздерді жан-жақты
Мақал-мәтелдер, қанатты сөздер тілдің басқа да бірліктері секілді
1. тіл байлығындағы басқа да элементтер қатарында қоғам мүшелері
2. халықтың өткен өмірі мен бүгінгі өмірін және оның
3. адамдардың өзара пікір алысуын көп сөзбен емес, әрі
4. жай сөзбен айтып жеткізе алмайтын ой-тұжырымды бейнелі де,
Б.Момышұлының қанатты сөздерінен аз сөзбен терең мағына беретінін немесе
„Мақал-мәтелдер өзінің бейнелі табиғатымен көркемсөз өнерінің көрікті де құнарлы
1.2. Қанатты сөздерінің өзіндік стилі және тілдік-композициялық құрылысы
Ә.Қайдар қазақ мақал – мәтелдерінің синтаксистік сипатын әр түрлі
1. Есім тұлғалы қанатты сөздері : баяндауыш қызметін атқарушы
а). зат есім: «Тәрбиелі - тәртіптің
ә) Сын есім - “Аяз әлін, құмырсқа жолын білгені
б) Модаль сөздің қолданысы: “Сақтықта қорлық жоқ”,«Қуыс кеуде болғаннан
Етістік тұлғалы қанатты сөздер:
а) – а-ды // е-ді тұлғасындағы етістік баяндауышты мақал
ә) - ар // - ер тұлғалы етістік баяндауышты
б) – ма-с // - ме-с, - па-с //
г) Ашық райлы етістіктің үшінші жақ нөлдік тұлғада қолданылуы:
ғ) Тұйық етістіктің қолданысы: «Адам өміріндегі ең үлкен қуаныш
Халық тілі «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» білдіретін, бейнелі
Орнын тауып қолдана білсе, қандай күрделі пікірлерді де әрі
Мысалы:
Намысты нанға сатпа. Бұл сөзде нан сөзінің астарында
Мейірім түсер мезгілде,
Ағарып атған таңдай бол.
Жауды бөгер кезінде
Көлденең жатқан ордай бол – деген өлең жолдарында
Мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады. Олардың кейбірі төмендегідей:
Жалғыз батыр – жалғыз жан,
Майданға тұтқа бола алмас.
Қол – ойдың құлы
Шегініп серке болғанша,
Секіріп теке бол, т.б.
Қанатты сөздердің ұйытқысы – оның тілі. Шыныда да, тіл
Мысалы, қара сөз түріндегі қанатты сөздерге мыналарды жатқызамыз: Отан
Б.Момышұлының қорында мұндай қанатты сөздер молынан кездеседі. Өйткені,
Керісінше, екі, үш, төрт немесе одан да көп
Мысалы;
Көп тұрған су сасиды,
Көп ойланған ми сасиды
Именіп жүріп кқрген игіліктен,
Қарсыласып жүріп алған қорлық артық,
Ақыл айтар мезгілде
Мың жасаған шалдай бол,
Қатал болар мезгілде,
Шытырлаған жайдай бол.
Мейірім түсер мезгілде,
Ағарып атқан таңдай бол,
Жауды бөгер кезінде,
Көлденең жатқан ордай бол.
Кім кетпес ажал жетіп тағдыр болса,
Өмірге ар мен намыс қолқа салса,
Мәңгілік өмір жасап өлмегені
Батырдың ел аузында аты қалса.
Жалғыз батыр жалғыз жан,
Майданға тұлға бола алмас.
Азынап жал,ыз арыстан,
Орманды билеп ала алмас.
Жалғыз батыр болғанша,
Жалпы батыр болсайшы.
Маған деген атақты,
Міндет етсең өзің ал,
Әділдңкті бас ұрып,
У берсең де, маған бал.
Өз қадірін білмеген,
Ер қадірін білмейді,
Ел қадірін білмеген,
Ер қадірін білмейді.
Көргеніңді көпірместен, шынын айт,
Сезгеніңді сезіміңмен сеніп айт.
Міне, осы секілді қанатты сөздердің ішкі ұйқасынан
Қанатты сөздердегі лексикалық тіркестер
Көркем шығармадағы тіл мәселесі ең күрделі мәселелердің бірі болмақ.
Ісің ақ болса, құдайың жақ болады.
Жалпы қолданыста Ісің ақ болса, құдайың жақ болады
Сақтықта қорлық жоқ,
Сәлемде зорлық жоқ.
Бұл қанатты сөз қазіргі таңда ел аузында кеңінен таралған
Ойды жеткізуде құрылымдық элементтерінің әрі алмастырыла, әрі құрылымы
Есің барда, елің (ді) тап, есер болмай, етек жап.
Есің барда етек жап,
Қайратың барда, мал тап.
Есің барда, елің (ді) тап, есер болмай, етек жап
Б.Момышұлы шығармаларынан көріп отырғанымыздай, ақыл-кеңес мағынасын білдіру үшін астарлы
Аяз әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл.
Аяз би, әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл < 1.
Мәтінде “аяз әлін, құмырсқа жолын білгені жақсы” деп авторлық
2-тарау. Б.Момышұлы қанатты сөздерінің грамматикалық сипаты
Аты бүкіл әлем халқына аңыз боп тараған қазақ елінің
Найзағайдай жарқылдаған отты ойы бар, қаһарлы сөйлессе де қайырымы
Тахауи Ахтан жазады: “Мен оның атағы жер жарған әскери
Баукеңнің өзі айтқандай қанатты ойларының басты тақырыбы – намыс,
“Намысты нанға сатпа” – деген қанатты сөзінде Баукеңнің намысты
“Ердің туы - намыс”.Намысты қолдан бермеген жігіт үшін “намыс”
Олжаға батып абырой алғанша
Орға түсіп абырой алған артық .
Арпалысып жүріп алған абырой –
Өмірдің ең шырын рақаты.
Именіп жүріп көрген игіліктен ,
Қарсыласып жүріп көрген қорлық артық.
Бұл сөзінде Баукең жауына именіп, бас иіп көрмеген қазақтың
Жанын аямағанға жан сауға.
Ел үшін аянба – ерлігіңе сын ,
Жұрт үшін аянба – жігітіңе сын.
Жаныңнан күдер үзе соғыспасаң ,
Жауды күйрете алмайсың
немесе
Ерлік елеусіз қалмасын ,
Атақ – ерге сауға , олжа – елге сауға
Олжа елдікі – оған тимегін .
Таяқтан тайсалмасаң ,
Семсерден сескенбесең
Жеңдім дей бергін.
Жауды өлтірсең - өлімнен құтылдың ,
Өлтірмесең - өлімге тұтылдың – деген нақыл сөздеріне өмірдің
Өз қадірін білмеген ,
Ел қадірін білмейді.
Ел қадірін білмеген ,
Ер қадірін білмейді
Ежелден ел тілегі – ер тілегі ,
Адал ұл ер боп шықса – ел тірегі .
Кім кетпей ажал жетіп тағдыр болса ,
Өмірге ар мен намыс қолқа салса .
Мәңгілік өмір жасап өлмегені –
Батырдың ел аузында аты қалса.
Бауыржанның байлығы мен бақыты - өзін туған қазақ халқын
Сондықтан да Бауыржан Момышұлының қанатты сөздерінің басты тақырыбының өзі
Халқымыздың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлының кешегі Ұлы Отан соғысында
2.1. Б.Момышұлы қанатты сөздеріндегі грамматикалық тұлғалар мен категориялар
Б.Момышұлының жас ұрпаққа үлгі болар шығармаларының өзіндік тілдік
Тілдік – көркемдеуіш құралдардың ең жиі қолданылатыны – теңеу
Арпалысып жүріп алған абырой - өмірдің ең шырын
Бақаның бағындай өмірден сұңқардың соры артық – деген
Қазақ тілі тәжірибесінде мақал-мәтелдерді қолдану, жұмсау жағдайлары мен тәсілдері
Б.Момышұлының қанатты ойлары қазіргі таңда мақал-мәтелге айналғаны анық, сол
1. Парадигмалық вариант. Бұл мақал-мәтелдердің сөз жүйесіне, сөйлем құрамына
Эпифоралық эвфония. Қос тағанды фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің
Мысалы:
Парыздан түзу соқпақ жоқ
Парыздан өткір тіл жоқ
Парыздан мөлдір тазалық жоқ
Парыздан биік шың жоқ.
Немесе:
Алатаудың қыраны мол еді –
Қырағы болсын, құлыным –
Қойнауы суға мол еді –
Бұлағы болсын, құлыным –
Елінің тірегі зор еді –
Шырағы болсын, құлыным –
Ата тілегі оң еді –
Құмары болсын, құлыным –
Бұл жер батырлар төрі еді –
Сыңары болсын, құлыным –
Немесе :
Тірескеннің тізесін бүктіретін – ер,
Белдескеннің белін сындырған – ер
Жағаласқанның жанын жаһаннамға тапсырған – ер - деген эпифоралар
Парыздан мықты күш жоқ,
Парыздан берік сауыт жоқ
Парыздан нәзік сезім жоқ
Парыздан қатал қазы жоқ
Парыздан асқан қасиет жоқ
Парыздан асқан жаза жоқ
Бұндай өлеңнің әр жолының соңындағы немесе басындағы бір сөз
3. Аллитерациялық эвфония. Белгілі бір дауысты дыбыстың, не дауысты
Батыр батыр емес, батырларды бастаған батыр деген мақалда 5
Арсыздан айуан артық
Арлы адам - ардақты .
Ар - ардақтың ісі .
Ар жолы - азамат жолы.
Адам танысаң – адал танығын .
«Қазақтың мақал-мәтелдері тілдік табиғатына байланысты іштей екі – прозалық,
Ал Б.Момышұлының қазіргі таңда мақал сөзге айналып кеткен ойларының
Отан үшін отқа түс – күймейсің.
Намысты нанға сатпа.
Сын айту үшін шын айт.
Ердің туы – намыс.
Ой жетпейтін жер болмайды
Орынды мысқыл – оқтан да өткір
Сынаспай, сырласпа
Қарсыласқаннан дұшпан қаймығады.
Б.Момышұлы қанатты ойлары қорында бұл тәрізді мысалдар көптеп
Екі, үш, төрт және одан да көп өлең жолдарынан
Көп тұрған су сасиды,
Ойланбаған ми сасиды.
Ежелден ел тілегі – ер тілегі,
Адал ұл ер боп шықса – ел тірегі.
Жауды өлтірсең - өлімнен құтылдың,
Өлтірмесең - өлімге тұтылдың.
Қайратыңа әдісіңді жолдас ет,
Әдісіңе ақылыңды жолдас ет.
Әдіссіздік - әлсіздік.
Ептілік те – ерлік.
Елсіз ер болмайды,
Жұртсыз жігіт болмайды.
Өз қадірін білмеген,
Ер қадірін білмейді.
Ел қадірін білмеген,
Ер қадірін білмейді.
Үміт өрге тартады,
Үмітсіздік көрге тартады.
Б.Момышұлы қанатты ойларының ішінде тәлімдік, тәрбиелік мәні
Б.Момышұлының тіл, ой тазалығына қосқан үлесі
Халқымыздың біртуар ұлы, даңқты Б.Момышұлы:«Ұлттық патриотизм – бұл ұлттың
Туған халқымыздың өткен тарихына көз жіберсек, отансүйгіштіктің керемет
Жиырма жылдық өмірін әскер қатарында өткізген Б.Момышұлы өмірінің соңына
Бауыржан Момышұлы өз шығармаларында патриотизмге ерлікке, батырлыққа, парызға байланысты
Патриотизм дегеніміз – отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның
аман – саулығының қоғамдық, мемелекттік қауіпсіздікке тікелей байланысытылығының сезіну,
Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы емес. Ең алдымен өзінің
Ерліктің негізі - сүйіспеншілік. Кісі сүйгенінің құлы да
Батылдық дегеніміз – қатаң түрде атқаратын қызметіне, міндеттерді орындау
Парыз дегеніміз - өзінің мағыналық аясына ақыл –ой
Парыздан түзу соқпақ жоқ
Парыздан өткір тіл жоқ
Парыздан мөлдір таза жоқ
Парыздан биік жоқ – яғни, парыз – бұл
Әсіресе Бауыржан нақыл сөздерінде тіл құдіреттілігіне , тіл тазалығына
Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын кешегі , бүгінгі ғана
Тіл тазалығы үшін күрес ешқашан таластамақ емес.
Ана тілімізге мән бермеушілік , оны құрметтеушілік – шынайы
Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл
Ана тілін білмеген
Ана сүтін таптаған.
Қолына қалам ұстаған әр азамат ана тілінің бай қорын
...Қазақ тілі... өткірлігімен , бой балқытып , тамыр шымырлатып
Қазақ тілі еш уақытта өзімен көршілес халықтың тілдерінен сорлы
Кейбір ұл – қыздарымыздың ана тілімізді білмеуі , шала
Орыс тілін білуге ұмтылмайтын , оны қажеттілік деп санамайтын
Жақсы сөз жан сүйсіндіреді ,
Құлаққа ұғымды , ойға қонымды келеді.
Көз жетпегенге – ой жетпейді ,
Тіл жетпегенге – үн жетеді.
Ежелден , атам заманнан тіл – елдің мәдениет әдебиеті
...Тіл байлығы елдің елдігін – жұртшылығын , ғылыми әдебиетін
Тіл байлығы , тіл тазалығы – ұлт қасиетінің ,
Ана тіліне немқұрайды қарау - өз халқының өткеніне, бүгініне,
Қорытынды
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемелекет екендігін барша әлемге мойындады. Ендігі
Ал бүгінгі таңда жас өркендеріміздік отансүйгіштік қасиетін ұялатқымыз
Жиырма жылдық өмірін әскер қатарында өткізген Бауыржан Момышұлы
Б.Момышұлының жас ұрпаққа үлгі болар шығармаларының өзіндік тілдік
Диплом жұмысында аталмыш ерекшелктер барынша қамтылды.
Жұмыстың бірінші тарауында Бауыржан Момышұлының азаматтық тұлғасы, оның
Диплом жұмысының екінші тарауы қаламгердің қанатты сөздерінің грамматикалып
Көрнекті жазушы, Кеңес одағының батыры Бауыржан Момышұлының қанатты сөздері
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ауезов М. Эпос и фольклор казахского народа //
2. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
3. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі
4. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы
5. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. А., 1977.
6. Адамбаев Б. Мақал-мәтелдер. А., Ғылым, 1996.
7. Айтбаев Ө. Мақал-мәтелдердің жазуымыз бен сөйлеуіміздегі қызметі //
8. Ақмұқанова Б. Қазақтың мақал-мәтелдері. А., 1950.
9. Әбілхан Ә. Көне сөздер құпиясы. А., Ана тілі,
10. Бекзат Д. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық-прагматикалық аспектісі. Кан.
11. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –А., Ана
12. Қазақ мақал–мәтелдері. Құраст. Ж.Дәуренбеков. – А., 2001. –
13. Қазақ мақал – мәтелдері. Құраст. А.Смайлова. А., 2006.
14. Қазақтың мақал – мәтелі. Құрастырған Ө.Тұрманжанов. – Алматы:
15. Абдульдина Б. Қазақ мақал-мәтелдерін құрылымдық жүйелеу принциптері туралы
16. Қазақ мақал–мәтелдері. – А., 1993. – 176 б.
17. Қарсыбекова Ш. Қазақ мақал-мәтелдерінің логика-семантикалық және заттық тақырыптық
18. Бек А. Арпалыс, А., «Жалын»
М.Мырзахметов. Түркістанда туған ойлар, А., «Санат»
33