Мазмұны
Кіріспе
I. тарау АБЫЛАЙ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Абылайхан жөнінде тарихи мағлұмат
1.2 Абылай- қатардағы сарбаз жауынгер
1.3 Жас жігіт Абылай
II. тарау АБЫЛАЙ ХАННЫҢ САЯСАТТАҒЫ ОРНЫ
2.1 Абылайдың саясаткер ретінде қалыптасуы
2.2 Абылайдың ішкі және сыртқы саясаты
2.3 Абылайдың саясаткер ретіндегі іс-әрекеті кейінгі
III Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дамуға бет
Бұған дейінгі болған қоғамдардың тарихы - тап күресінің
Халық әр ел-тізгінін ұстаған білікті билеушілерін естен
бөленгенін байқаймыз. Сонда да болса солардың
Күні кешегі хан біткенің бәрі қанішер,
Өткенімізді саралау - ертеңімізді бағалау болмақ
Қазақ тарихында Абылай хан атының ардақ тұтылып, жиі
Осынау шындықты одан әрі дамытып: «Мен үшін Абылай
Тәуелсіздік туын көтеріп ес жиып, етек бүтіндегеннен бері
Айта кету керек, мұндай құнды деректердің біраз бөлігі
Бұдан үш ғасырдай бұрын қағазға түскен деректерді бүгінгі
Ұсынылып отырған жинақтың сипаты жөнінде бірер сөз. Мұнда
Абылайдың өмірі мен қызметіне байланысты бұрыннан мәлім мағлұматтарға
Абылайдың кісілік, батырлық, көсемдік қасиеттерін жаңа қырынан танытатын,
Мәтіндерді қазақшаға аудару үстінде құжаттардың өз кезіндегі ресми-бюрократиялық
Әдетте, хатшылар, кеңсе қызметкерлері қатынас қағаздарды өз дәуірінің
Дәл осындай, отарлаушы елдің биік мәртебелі төрелері қазақ
Керісінше, қазақтар жағынан жазылған хаттарда атын жаздырушының аузына
Құжаттар мен материалдарды тарихи дерек ретінде қабылдай отырып,
Мысалы, үкімет шенеунігі өз қызметін асыра көрсетіп, тапсырылған
Мұрағаттарда Абылай есімі аталатын құжаттар өте көп. Ресей
Әлбетте, Абылай ханның өмірі мен қызметіне арналып, ана
мүмкін. Бір ғана Омбы мұрағатының өзінде тағы да
жинақтарды әлдеқайда көлемді етіп шығарған жөн болар еді.
Құжаттарда қамтылған оқиғалар мен құбылыстарға түсінік беру қажеттігі,
Кітапты қолына алып, салмақтаған оқырман Абылай және оның
Тәуелсіздік туын көтеріп ес жиып, етек бүтіндегеннен бері
Айта кету керек, мұндай құнды деректердің біраз бөлігі
тілінде шыққан мұндай жинақтар кезінде зерттеуші мамандардың кәдесіне
Бұдан үш ғасырдай бұрын қағазға түскен деректерді бүгінгі
Абылайдың кісілік, батырлық, көсемдік қасиеттерін жаңа қырынан танытатын,
Мәтіндерді қазақшаға аудару үстінде құжаттардың өз кезіндегі ресми-бюрократиялық
Әдетте, хатшылар, кеңсе қызметкерлері қатынас қағаздарды өз дәуірінің
Дәл осындай, отарлаушы елдің биік мәртебелі төрелері қазақ
Керісінше, қазақтар жағынан жазылған хаттарда атын жаздырушының аузына
Құжаттар мен материалдарды тарихи дерек ретінде қабылдай отырып,
Жинақтағы жазба деректерді игеру жөнінде тарихшы М.Қозыбаевтың: «Ресей
Мысалы, үкімет шенеунігі өз қызметін асыра көрсетіп, тапсырылған
Мұрағаттарда Абылай есімі аталатын құжаттар өте көп. Ресей
Әлбетте, Абылай ханның өмірі мен қызметіне арналып, ана
тілімізде тұңғыш жарияланып отырған жинақтың ояң тұстары болуы
мүмкін. Бір ғана Омбы мұрағатының өзінде тағы да
Құжаттарда қамтылған оқиғалар мен құбылыстарға түсінік беру қажеттігі,
Кітапты қолына алып, салмақтаған оқырман Абылай және оның
Алдарыңызда – Абылайдың өзі, оның замандастары және ХҮІІІ
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абылай
Ел басқару екінің бірінің қолынан келе
Рас Абылай күні бүгінгі дейін
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен
АБЫЛАЙ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Қарапайым адамның өмірінде екі негізгі кезеңі болады: өмірге
Абылай 1711 жылы Көркем-Уәли атағы бар Түркістан қаласының
«Шырағым, неге шаптың «Абылайлап?»
Босады жүйкем қатты, ағамды ойлап.
«Әкең кім? Ел-жұртың кім? Туғаның кім?
Жөніңді бастан-аяқ айтшы жайлап».
Бала айтты: «Қазақ, қалмақ ерегесі,
Мұндайда ердің қозар делебесі.
Қысылған соң аузыма түсіп кетті,
Атам – Абылай, мен болам немересі».
Сонда Әбілмәмбет туысы екенін біліп, «ой-бауырым!» - деп
«Бұл арада, - М.Мағауин жазғандай, - Абылайдың ерлік
ХҮІІІ ғасырдың 40-жылдарында Абылай сұлтанның негізгі қыстаулары Есіл,
ХҮІІІ ғасырдың 60-жылдарында сұлтанның жерлеріне Көлсары батырдың Есіл
Абылай хан өзінің мемлекеттік билігін Шыңғыстау және Қызылжар
Орта Орданың саяси географиясы ерекше болған. Солтүстік Шығыста
Орта ғасырлық кезеңдегі хан билігі жалпы сөзбен: «Хан
Тарихи деректер бойынша, қазақ даласы хандарының көптеген көмекшілері,
Абылай өз кезеңіндегі өте білімді және жоғары беделді
Өз замандастарының айтуы бойынша Абылай аласа бойлы болса
Жоғарыда айтылғандай, Абылайдың айналасында көптеген сол замандағы атақты
Өмірінің соңғы жылдарын Абылай Түркістанда өткізді. Рухани өмірінде
1.1 Абылайхан жөнінде тарихи мағлұмат.
Абылай хан - XVIII ғасырдағы тарихымыздың
Бұлардан басқа да Абылай туралы мәліметтер революцияға
XVIII ғасырдағы Қазақстанның тарихын зерттеген кеңес
Қазақ халқының ұлы көсемінің бейнесін жасмауда көптеген
("Жанталас", орысшасы- "Отчаяние") Бұл "кітаптың жақсы жақтары
Абылай тақырыбының тарихнамалық шолуы қазіргі кезде бүкіл әлем
Абылай туралы кейіннен шежіре немесе рисолазерттеу
Олар; 1 Абылайдың жасында жетім қалып, көп қиындықты
Абылай (азан шақырып қойған аты Әбілмансұр) 1711жылы Түркістан
Барлауға шыққан Әбілқайыр мен Бұхар жырау
Бірақ қырағы жырау, туысы бөлек бола жігіттің тіптіде
- Бұл кісі маған әке орнына , шеше
Бұхар ағат сөздің ауызынан қалай шығып кеткенін
- Ол қамқорлық қаситеті маған аян ...
- Қалайша
Ораз ас қандасып жүрген адамы , даңқы
аян Бұхар жырау екенін білген соң Әбілман
Бала жігіттің көз қарасынан шашынып қалған жырау
Жырау қалжырап жатып , таң ата ұйқтап
- Үлкен түйешіні көре алмадым-ау, ол қайда? Деп
- Қайда екенін мен айтпаймын , сіз
Бұхар жырау ауыр күрсінді . "иә сұрқия сұм
құл бешаралар тағдары , міне , осылай
Бұл аңыздар әр кезенде әр қилы себептен туғаны
Ал енді Абылай өмірін ары жалғастырайық.
Исі қазаққа аты мәлім Төле Әлібекұлы
1.2 Абылай қатардағы сарбаз жауынгер
Елде ер жүрек батырлар тобы әр жерлерде бой
Сондай ізгі мақсатпен жиналған ұлы жиын 1726жылы Түркістн
Осы кезде біздің тақырыптың кеиіпкері Абылай 15жаста еді.
Әй, Абылай, Абылай...
Сен жиырма жасқа жеткен соң,
Алтын тұғыр үстінде
Ақсұңқар құстай түледің.
Дәулет құсы қонды басына
Қыдыр келді қасына.
Абылайдың аты жиырма жасқа келгенде шыққанын Умбетай жырау
Әй, Абылай, Абылай
Жиырма жасын толғанда
Қалмақпен соғыс болғанда
Алғашқы бақты тапқанда
Шарыштың басын қаққанда
Қанжығаңа бас байлап,
Жау қашты деп айқайлап
Абылайлап шапқанда...
Иә,солай қалмақтың аты шулы талай шайқасқа қатысқан Шарыштай
Абылайдың алғашқы жауынгерлік қадамы туралы Сарыбас Ақтаев өз
Бірде биге кеп сәлем беріп, қона жатқан Бөгенбайдың
Шырағым көзін отты бала екенсін,
Мінезің бөлек біткен дана екенсін
Жазға салым қалмаққа аттанамыз
Соған да керек болар жан екесін,-
Деп, астындағы Нарқызыл атын беріп кетіпті.батырдың хабарлағанындай келесі
-Балам саған соғысқа барудан гөрі жылқыны баққан жақсы
-Жиліккен дудан, жер қайысқан қолдан қалғанша ер азаматтың
Жау тулеп екі көзі шоқтай жанған жылқышы келгенде
Жас жігіт-Абылай үш жүздің жиынынды хан сайланды.
Біздің-ше , қазақтар бас біріктіріп сол тұстағы шайқастарда,
Осындай олмағайып қазақ даласында алауыздық орнаған заманда тарих
Асылы, Абылайға бақта, тақта оңайлықпен келген жоқ. Абылайдың
-Қарағым баүырым!-деп құшақтап сүйіпті де халқына айтыпты:
-Баяғы уәлибақының мәсілінен бір жалғыз бола қалды деп
Халыққа ұнап, Үш жузден тоқсан жақсы ертіп барып
Абылай атанғаны жоғарғы"абылайлап" шапқанынан болды.абылайдың хан болғаны 1735
Сен жиырма жасқа жеткен соң,
Алтын тұғыр үстінде
Ақ сұңқар құстай түледің,
Дәулет құсы қонды басыңа,
Қыдыр келді қасыңа...
Жиырма беске келгенде,
Бақыт берді басыңа.
Тақ берді астыңа...дейді.
Мұндағы жиырма бес Абылайдың шыққан жасы, оның толған
Ал ақиқатына келсек, Абылай ағасының көзі тірісінде тағына
Кене хан, жақсы көрсең қара шыңмын,
Жек көрсең де өзіңнің олашыңмын.
Атана алты қатын алып берген.
Атығай Қарауылдың баласымын,-дегені де осы ойдыанықтай түседі.
Ел аузында Абылайды алғаш Атығай-Қарауыл хан көтеріп, алты
Қылады микаржіде байлар сауда,
Топ бұзар батыр қалың жауда.
Сұрасаң Абылайдың туған жері-
Хан болған қырық сегіз жыл Көкшетауда.
Әбілмәмбет ресми түрде атанғанымен, бар биік Абылайдың қолында
Сыртқы істер коллегиясының 1760жылы 18 шілдеде Орынбор губернаторы
Бірақ қырықыншы жылы Әбілмәмбет ханмен бірге Орынбор генерал-губернаторының
Орыс үкіметі халқына ықпалды Абылайдан қайтсе де көз
Жанындай жақсы көретін жиені /Шәкірімнің шежіресіндегі осы айтылуы
-Сені Шарыш сынды батырымның орнына өлтіргелі отырмын, кәне,қандай
-Айтсам менің үш арманым бар,-дейді сондаАбылай.-шарышты өлтірсеммен қазақ
Хан төмен қарап отырып, қасындағы уәзіріне: "Мынаның айтып
Сонда Абылай "Алдияр!" деп қол қусырып атып түрегеледі.
Шәкәрімнің шежіресіндегі бұл аңызда, әрине шындық бар. Әйткенмен
Абылай өміріндегі осы бір драмалық жағдайға байланысты тағы
Абылай үшін жоңғар тұтқынында болған жылдар із-түссіз кеткен
1.3 Жас жігіт Абылай
Абылайдың ресми түрде бүкіл қазақ ханы болып сайлануы
Даңқы дәуірлеп көтерілуіне жеке басының кісілігімен, ақыл-парасатының кеңдігімен
Қазақ хандарының арасында Абылайдан шексіз билікке ие болған
(1771) мың жеті жүз жетпіс бірінші жылы Абылай
Абылайдың өз еркімен елінің бірлігін, дербестігін сақтаудан тайынбайтынына
Әбден амалы таусылған соң патша үкіметі Абылайдың хан
Абылайдың саясаткер ретінде қалыптасуы.[1-21]
Абылай хан тұлғасы жалаң идеологияландырылған схемаға симайды. Ол
XVIII ғ. орталық шығыста халықаралық саясаттың
Күн батыстан бір дұшпан,
Ақыр да шығар сол тұстан.
Күн шығысқа қарайды,
Шашын ылғи тарайды - деп түйіндеуі осыдан болатын.
XVIII ғасырдың алғашқы ширегі қазақ халқына бұрын-соңды болмаған
Әдебиеттерде жоңғарлар қазақ елінің жеріне қызықты, малына жайылым
XVIII ғасырдың орта шенінен бастап Абылай қазақ
1771ж. Абылай таққа отырды. Хан атағын қытай императоры
Ташкенттен, Ходжентпен соғысқаннан кейін қазақ хандығына Сайрам, Шымкент,
Абылай хан туралы атақты тарихшы А.Левшин: "Абылай тәжірбиесі,
Абылай сонымен қатар орыс-казактардың қыспағына түскен қалың елдің
XVIII ғасырдың орта шенінде Абылай шығыспен де
Абылай ханның саясаттағы орны
Абылайды аз халықтың басшысы, ханы болды деп оның
Саяси оренаға жырмадан жаңадан ғана асқанда
Абылайдың жеке басының қасиеті туралы бір
Абылай сонымен қатар орыс - қазақтардың
Міне, осы түста " Қытайға түссің -қыл бұрау
XVIII орта шемінде Абылай шығыспен де
Абылайды аз халықтың басшысы , ханы болды деп
2.1 Абылайдың саясаткер ретінде қалыптасуы
Саяси аренаға жиырмадан жаңадан ғана асқанда шығып, дүниеден
Абылайдың жеке басының қасиеті туралы бір-екі ауыз сөз
Түркі халықтарынын тілін айтпағанда Абылай парсы, Қытай орыс,
"Ханнан гөрі Абылай! Барлық әлемге араласып
Арсын жаман қылықтан, түзетіп тұр, таза жүріп тұр,
Әскер сайлап жатқан бірінші қасыңды
Ашты тойғыз, байып кедей тақырды.
Міне,осы айтылған бағытта Абылайдың сана -сезімі қалыптасты.
Үшіншіден Абылай реалист саясатшы болған. Былайша
Мемлекет арасындағы қарым-қатынас болсын Абылай оларға реалистік тұрғыдан
Төртінші, көрегендікпен қатар Абылай сабырлы шыдамды саясатшы болған.
Бірінші кезеңде Абылай сұлтан ретінде ел басқарды. Бұл
Екінші кезең -хан болып сайланғанна кейін, өмірінің аяғына
Бірінші кезеңнің басында-ақ Абылай қоғамдағы саяси өмірге белсене
2.2 Абылайдың ішкі саясаты және сыртқы саясаты
XVIII ғасырдағы қазақ елінің ішкі саясатың еске алсақ
Заманадан заман өткенде Қызылжөр жәрменкесі болып базар ашылған
" Жетім менен жесірге
Ешбір жаман қылмадың,
Әділетпен жүрдіңіз,
Әдепті іске кірдіңіз"
Абылай ұлы хан болып сайланғаннан кейін қазақ мемлекетінің
Қазақтың өз қандарының алалығы елді ірітеді,
Абылай ол - өлгенше елім -
Россия және цин империясы сияқты ұлы дәрежеде
Бұл кезде цин өкіметі ілеге барған қолбасшыларына:
"Егер қазақтар өздігінен келіп бізге
Абылай оны сыртпен қарын-қатынас жасатпай қояды. Ресей өкіметі
1756 жылдың күзінде Әмірсана Торбағатайға
1757 жылдың жазында Жонғарияны жаулап
Күлеке батырлар бастаған 6-мыңдық жасақ құрып, маусында-ақ
1757 жылы күзде қазақ елшілігі Қытайда болды .
Абылай Цин патшалығының қазақтардың қоғамдық құрлымын өзгертпегеніне
Цин империясының Жоңғар хандығын толқандауын және
1. Орта Орда сұлтаны Абылайды және
2. Сібір бекіністері және басқада орыс жерлеріне қытай
3. Қатай әскерінің жоңғарлардаң қалған және
1757 жылы 20-шы мамырда орыс өкіметі
1757-жылы 3-ші желтоқсанда Абылайдың Орынборға хат жеткізілді,
Бірақ Ресей билеушілері Абылайға Ресейге
қатытсты адал бодандық қызметін көрсете отырып ,
1758 жылы Абылай сенімде серігі Қабанбай
батырда Үрілежіге жіберіп, Цин өкіметімен болған сауданыц ресми
Қазақтар мен Цин өкіметінің саяси, сауда
мәдениет байланысының дамуына орай, қазақ шаруалары өздерінің екені
Қазақтар Балқаштан асып, іле тарбағатай өңілеріне келіп,
1767 жылы Цин өкіметі қазақтардың
Сендер бізге көршілес халықтармен тату болуларың
Орта жүсдің Цин империясынын қарым қатынасының, саудасының
Абылай бұл талапты төмендегідей шарттарды
1. Аманатқа беретін баласы Тройцкіде
2. Кепілдік мерзімі үш жылдан аспауы.
3. Патша өкіметі бұған байланысты
Ресеймен қарым-қатынаста Абылай бейбіт жағдайды
Абылай Рсеймен Цин империясы жөнінде қазақтарға тиімді
Бірақ, айта кететін нәрсе, жоңғарлар басып
XVIII ғасырдың 60- жылдың соңы мен 70-
1768 жылы қантар айында Құлсары батыр
Абылай хан қырғыздарды күйрете жеңді, масын
Рсейдің Ота Азия елдерімен, оның ішінде
1785 жылы Цин әкімшілігі шекаралас қырғыздарды
Олармен бірге Хан Қожада қайтуға мәжбүр
Сөйтіп, қарапайым қазақ халқы қырғыздармен тату
Ресей және Цин патшалығының қазақтарға
Абылайдың саясаткер ретіндегі іс-әрекет кейінгі ұрпаққа
Өзінің сан ғасырлық қайғы қасіретке толы
Бірақ кешегі таталиторизм заманында еркіндікті, азаттықты аңсаған,
2.3 Абылайдың саясаткер ретіндегі іс-әрекеті кейінгі
Көшпелі өмір қазақ халқының ойлау жүйесіне, психикалық
Батыс елдерінде өткен өмірін, мәдениетін, тарихын зерттеп, зерделегенде
Абылаймен көп жыл болған, қадір -қасиетін жақсы
Алтын тақтың үстінде
Үш жүздің басын құрадың.
Жетім менен жесірге
Ешбір жаман қылмадың.
Әдепті іске кірдіңіз,
Арманың барма, хан ием,
Мәртебелі төбеге,
Жауынды алып жайладың -
Жетікүн кіріп ұрысқа,
Өлімге басың байладың.
Деп қарт жырау Абылайды елге әділ басша ,
Абылай дүниеден өткеннен кейін енді патша үкіметі қазақ
Бірақ Абылай тәрбиесін көрген, Абылайдық тіккен ақ туын
Елін жерін еркіндігін, әділеттікті қорғаған жан
1781 жылы қазақ халқының ұлы көсемі, асқан
Абылай қазақ халқының басын қосып , жерін
Бұл батыр бабаларымыз Абылайдың алға үстаған саясатын мақсатын-қазақ
Зор ақын иесі, майтолман дипломат, соғыс ісінің сұнғыла
Бас қосты сенің қасында
Үш жүздің барлық ұланы
Ғасырдан жетіп ғасырға
Болдың сен елдің ұраны
Болдың өзің бас тұлға
Күресте өтті күндерің
Оқтуыңның астында
"Абылайлап"- тұрды елің
Тепкесінде жат елдің
Түскен сорлап азапқа
Сен тңдікті әпердің
Туған елің -қазаққа
Өтті талай заман көп
Парасаттың жес ескен
Рей беруші бабам деп
Шығармады ел естен
Қалаған көзі тіріңде
Ұлы елдің іргесін
Ұлы Абылай бүгінде
Біздерменне біргесің
Осы өлең шумақтары айтып өткендей Абылайдың
Қорытынды.
Абылай туралы деректерді зерттеп біртұтас пайымдар ұлы тұлғаның
Желкілдеген ту келіп , жер қайысқан қол
Айбынды елдің алдында ұлы болып туып
Таққа таласқан өңшең қырт берекесіз төрелерді су сепкендей
Қазақтың болмасын сақтап, болашаққа үміт сенім отын жандырған,
Еліне тыныштық орнатып, қайырусыз жылқы бақтырған, орыспен
Ғасырлар тоғысында тәуілсіз ел болып қазақтың жанды
Бүгінгі жастар- халқымыздың болашағы, елімізлдің ертеңі. Ұлттық санамыз
1781 жылы көктемде емшілердің күш салып емдеуіне қарамастан,
1781 жылы 27 мамыр күні генерал-майор, князь Хвабулов
Енді Абылай тұсындағыдай Ресеймен де, Қытаймен де арадағы
1781 жылы 8 қарашада Орта жүз билеушісі ретінде
Көп кешікпей 5 адамның басында ханның ағасы Қытайға
Осылайша Әбілхайыр өлімінен кейінгі болған жағдай Орта жүзде
Абылайдың көзі тірісінде бытыраңқы жүздердің басын біріктіргені үшін
Осы сияқты бірнеше мемлекеттің және шаруашылық зор мәні
Абылай қайтыс болғаннан бері екі ғасырға жуық уақыт
Көптеген тарихшылар оны толық негізбен – Ұлы деп
Ақсүйек Шыңғыс тұқымы халық өміріндегі қиын кездерде қазақ
Талантты қолбасшы жеке көреген саяси қайраткер Абылай ата-бабадан
Жоңғар хандығының мұрагерін Шарышты жекпе-жекте Абылайдың өлтіруіне ашуланған
Абылайды халық бірден-бір «Ұлы істерді атқару үшін жіберілген
Белгілі сұлтан ешқашан да көрші Ресейдің қарсыласы болған
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Абылай ханның дәстүрін жалғастырушы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Абылай хан Кенесары ұлт-азаттық қозғалыс мәселері. Козыбаев Алматы
Тарихи оқулық 1, 2, 3 бөлімдері. Алматы 1994
Краткий политический словарь. Москва, 1998 ж
Н.Назарбаев. «Ғасырлар тоғысында», Алматы, 1996 ж
Н.Назарбаев. «Тарих толқынында», Алматы, 1999
Абылайхан, Алматы, 1993ж
Қабыл – Фазыл. Абылай жайлы ақиқат айтылған жоқ
Политология. Энциклопедический словарь, Москва 1993 г.
9. Нәбижан Қабижанұлы “100 құжат”
Лев Гумилев. «Көне түріктер», Алматы 1994 ж
Ілияс Есенберлин, «Жанталас», Алматы 1973 ж
Шәкәрім, шығармалары, Алматы, 1988ж
Тарихи жинақтар. 1 (соч.,в 4 т), Москва
Макиавелли, Государь, избр.соч. Москва, 1984 ж
Төле, Қазыбек, Әйтеке билер «Егемен Қазақстан» 1991 ж
Шақшақ Жәнібек батыр, Алматы «Отау» баспасы 1993 ж
Чокан Валиханов, Абылай. Собраниесочинений 4т. стр. 111. Алматы.
Чокан Валиханов, Родословное древных Казахских ханов и султанов.
Ел аузынан. Алматы, «Жазушы», 1989 ж
Билер сөзі, Алматы, «Қазақ Университеті», 1992 ж
Қазақтың би – шешендігі, Алматы, «Жалын», 1993 ж
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, «Қазақ шежіресі», Алматы «Жалын», 1993
Абылайхан, Алматы «Айқап», 1992 ж
Қадіржан Әбуев «Қазақстан тарихының
Ақтаңдақ беттерінен», Алматы «Қазақстан», 1994
Рахманқұл Бердібай, Абылай хан тарихи жырлар 1т, Алматы,
Қазақтың көне тарихы. Мұратхан Қани,Алматы, «Жалын», 1993 ж
Жамантаев Көкбай «Абылай»
Қ.Аманжолов, А.Тасболатов «Қазақстанның әскери тарихы», Алматы білім, 1999
29. Жамбылов Диас Әбушахманұлы, «Тәуелсіздік және саяси сана»
30 Абылй хан. Тарихи жырлар, т.
31. «Айқап», 1912, № 6-7.
32. Витебский В.Н. И.И.Неплюев и Оренбургский край в
Цинская империя и казахские ханства. Вторая половина ХҮІІІ
Омари Ж. Бұқар жырау. Он екі тарих. Қарағанды,
Вяткин М. Казахское общество в середине ХҮІІІ в.
Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России
Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и
Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах, т.
Спасский Г.И. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой орды
Бекмаханова Н.Е. Легенда о Невидимке. А., 1968, 170-171-б.
Каратаев Н.К. П.И.Рычков – выдающийся русский экономист ХҮІІІ
Материалы по истории Казахской ССР, т. ІҮ, М.-Л.,
Ибрагимов С.К. Из истории внешнеторговых связей казахов в
Қадіржан Әбуев “Абылай хан” Алматы Қазақстан
1