Басқару есебі


МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Өндірістік есеп және оның ұйым басқаруындағы ролі
1.2 Өндірістік есептің негізгі теориялық проблемалары
1.3 Өндіріс ерекшеліктері және олардың өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыруға
2. МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАР ӨНДІРУДІҢ ӨНДІРІСТІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Басқару мақсатындағы өндірістік шығындар есебінің әдістері және жіктемесі
2.2
Өндірістік есепті ұйымдастыру және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
2.3
Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебін дамыту
3. ҰЙЫМНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШЫҒЫНДАРДЫ БЮДЖЕТТЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Бюджеттер, олардың түрлері және мағынасы
3.2 Өнім өндіру шығындарын талдау және бақылау
3.3 Бюджеттендіру-шығындарды басқарудың тиімді тәсілі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеулер тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық есептік ғылым және тәжірибе
Батыстағы бухгалтерлік есептің қазіргі кездегі дамуы есептің, талдаудың, бақылаудың
Басқару есебінің батыстық жүйелерінің маңызды сипаттамасы шығындар есебінің шапшаңдығы
Басқару есебі – ұйым шеңберіндегі процесс, ол басқару аппаратты
Басқару есебі өндірістік операцияларды қосып қаржылық есепті кеңейтеді. Фирма
Барлық бухгалтерлік есеп басқарудың негізгі функциясы ретінде басқару есебі
Басқару есебінің негізгі бөлімдерінің бірі шығындарды есептеу және өнімнің
Басқару есебінің жүйесіндегі ақпарат менеджерлер үшін ұйымның ішінде дұрыс
Басқару есебі мен өндірістік есепті ұйымдастыру проблемаларын зерттеу нәтижесінде
Көрсетілген проблемалар терең теориялық зерттеу жүргізуді талап ететін кең
Проблеманың зерттелу деңгейі. Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің (жұмыстың,
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты химия өнеркәсібі
Диссертациялық зерттеудің мәселелері келесідей:
ҚР өндірістік есепті дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
химия өнеркәсібі кәсіпорындарындағы өндіріс шығындары есебінің жағдайын зерттеу негізінде
химия өнеркәсібіне қатысты шығындар жіктемесін ұсыну;
жауапкершілік орталықтары бойынша есепті дамыту жөнінде ұсыныстар келтіру;
ішкі бақылауды және шығындарды бюджеттендіру кезеңдерін белгілеу.
Зерттеу объектісі – химия өнеркәсібі кәсіпорындары, атап айтқанда «Казфосфат»
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелері келесідей:
өндірістік есептің маңызы туралы теориялық аспектілері анықталды;
өндірістік есептің проблемалары мен перспективалары негізделді;
кәсіпорынның басқару құрылымына байланысты жауапкершілік орталықтары бойынша есепті дамыту
шығындардың ішкі бақылау бағдарламасы және шығындарды бюджеттендіру кезеңдері анықталды;
химия өнеркәсібі кәсіпорындарында бюджеттендіруді қолдану мүмкіндіктеріне баға берілді.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеуді жүргізу кезінде
түрлі шетелдік және отандық ғалым-экономистердің көзқарастарын зерттеу және жалпылау
мәліметтерді экономикалық статистикалық өңдеу әдістері негізінде химия кәсіпорындары қызметіне
жауапкершілік орталықтары бойынша есепті дамыту шаралары негізделді;
шығындардың ішкі бақылау бағдарламасы мен кезеңдері құрастырылды;
шығындарды бюджеттендіру және жауапкершілік орталықтары бойынша басқару құрылымы ның
өндірістік есепті ұйымдастыру үшін шаралар мен ынта негізделді.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде есеп және
Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын зерттеу жүйелі
Ақпараттық негіз ретінде статистика жөнінде ҚР агенттігінің материалдары, жыл
Ғылыми – практикалық маңыздылық осы жұмыстың ұсыныстары жауапкершілік орталықтары
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Диссертация тақырыбы бойынша мақала жарияланды (ТарМУ
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
1. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ
1.1. Өндірістік есеп және оның ұйым басқаруындағы рөлі
Бухгалтерлік есеп ХХ ғ. ортасына қарай тек құжаттарды сақтайтын,
Қазіргі жүз жылдықтың 40-шы жылдарын, есептің жаңа түрін басқару
Басқару есебінің мәнін анықтау туралы түрлі көз қарастар бар.
Батыстық жіктемеге сәйкес, бухгалтерлік есеп өзінің дамуында бес кезеңнен
саудалық (1880 ж. дейін)
кәсіпкерлік (1800-1900ж.ж)
ұйымдастырушылық (1950-1975 ж.ж)
стратегиялық (1975 ж. бастап қазірге дейін)
Біздің пікірімізше Қазақстан Республикасы үшін, реформалау кезеңін ерекше көрсету
Әлеуметтік тәжрибедегі есептік жүйелердің даму кезеңдерінің түрлі негіздері, В.И.Ткач
Авторлар халықаралық есеп жүйелерінің даму кезеңдерінде оптимизациялық (икемдік) кезеңді
Р.Энтони және Дж.Рис [2, 11бет] басқару есебі – бұл
Басқару есебі - өндірістік операцияларын қамтып, қаржы есебін кеңейтеді.
Палий В.Ф «Основы калькулирования» [3] жұмысында өндірістік шығындарды
Бұл анықтамалардың мазмұны өзгеруінің негізі сметалардан оперативті түрде ауытқуды
Кейіннен жазылған жұмыстарда, әсіресе Палий В.Ф., Вандар Вил «Управленческий
Академик Н.Г.Чумаченко атап өткендей, батыс мемлекеттерінде өнімнің өзіндік құнын
Мюллер Г., Гернон Х., Миик Г. «Учет: международная перспектива»
Біздің ойымызша, басқару есебі – бұл кәсіпорын басшыларына, мамандарына
Басқару есебі үшін, ақпарат көздері ретінде кәсіпорынның есептік жүйесінің
Сондықтан басқару есебін – ішкі есеп деп атауға болады.
Басқару есебіндегі есептеулер ең алдымен ұйым ішіндегі бөлімшелерге бағытталған
Басқару есебінің мақсаты - өткен жағдайларды талдау негізінде болашаққа
Николаева О., Шишкова Т. [6] басқару есебінің анықтамасында, ерекше
Біздің ойымызша, бұл анықтама басқару есебі туралы жеңіл-желпі пікір
Бірнеше авторлар, оның ішінде Карминский А.М., Оленев Н.И., Примак
Басқару есебінің мақсаттары мен мәселелерін айқындау қажеттілігін өзекті проблема
Сондықтан, біз басқару есебі – бұл өз кәсіпорынының қызметі
Басқару есебіне өтудің қажетті жағдайы ретінде қаржылық және өндірістік
Л.Власованың пікірінше, басқару есебі бухгалтерлік есеппен тығыз араласады, бірақ
Бухгалтерлік есептің басқару есебіне дейін кеңейтілуінің маңызды факторы ретінде,
А.Гершун [8, 22бет] түрлі көзқарастарды жүйеге келтіруге талпыныс жасады.
1. Қаржылық (бухгалтерлік) есеп сыртқы ақпарат пайдаланушылар үшін жүргізіледі,
2. Басқару есебі – ішкі ақпарат пайдаланушыларға қажет және
3. Салық есебі – бұл есеп фискалды органдар құзырында
Бұл үш түрлі есеп бірегей шаруашылық операциядан шығады, бірақ
Басқару есебі мен бухгалтерлік есеп бір-бірімен тығыз байланыста және
Ульянов И.П., Попова Л.В. [9.] басқару есебі тек кәсіпорын
Керимов В.Э. [10.] экономиканың қазіргі кезеңдегі дамуының маңызды мәселесі
С.Колесников [8. ] өз жұмыстарында басқару есебіне анықтама беруде,
Бірінші термин – басқару есебін өнім өндіруге жұмсалған шығындар
Екінші термин – кез-келген есептік қызметін негізгі мақсатынан шығады
Бұл бағыт «management accounting» ұғымына сәйкестенеді, ол «басқару қажеттілігіне
Бірінші және екінші жағдай бойынша мынаны айтуға болады, қазіргі
Мысалы, стандарттық талаптар тауарды босату кезінде құжаттарды толтыруға кеткен
Сонымен, басқару мақсаты үшін есептік ақпаратты өзгерту қажеттілігімен байланысты
М.Хохлова «бухгалтерлік есеп» және «басқару есебі» деп бөлу туралы
Біздің пікірімізше, ең толық анықтаманы Шеремет А.Д. «Управленческий учет»
Біздің пікірімізше, басқару есебінің қалыптасуы калькуляциялық есептен басталды, сондықтан
Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау –
Басқару есебінің батыстық жүйелерінің маңызды сипаттамасы ретінде шығындардың шапшаң
Басқару есебі жүйелерінің сипаттамасына талдау жүргізу, қызығушылық танытады. Автордың
Басқару есебі жүйелері бірнеше түрлі белгілермен анықталады, олар жіктеме
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің (жұмыс, қызметтің) өзіндік құнын
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын анықтаудың екінші
Ресейде және Қазақстан Республикасында қазірге дейін кәсіпорындар тек толық
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде есепті қаржылық және
Қаржылық және басқару есебі арасындағы айырмашылық 1972ж. дипломы бар
Қаржылық және басқару есебін салыстыру кезінде мынадай негіздер алынды:
Сонымен, есептің екі түрі қаржылық және басқару бір–бірінен ажыратылады
К.Друридің пікірінше [12,125бет] басқару есебі жүйесінде ұйым ішіндегі менеджерлер
Сонымен, шетелдік тәжрибеде басқару есебінің мәні туралы түрлі пікірлер
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін өндірістік есеп аймағындағы зерттеулер негізіне
«Өндірістік есеп» термині, кейде (өндіріс есебі) жаңа емес. Оны
Алайда авторлар өндірістік есепті өдіріс шығындарын есепке алу және
Ресейлік экономистер 90-шы жылдары басқару есебі мен өндірістік есептің
Мысалы, Катаеа А.Н. [13.] шетелдік мемлекеттерінде соңғы он жылдықта
Контратова И.Г. [14.] өндірістік есеп – басқару есебінің бөлігі
Стуков С.А. пікірінше [15] өндірістік есептің егжей-тегжейін В.Б.Ивашкевич сипаттайды.
С.А.Шенков өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын есептеудің
Есептің мазмұны мен функциялары да өзгерді. Өндіріс есебі деген
Жоғарыда айтылғанды қортындылап, келесідей тұжырым жасауға болады, өндіріс шығындарының
Зерттеу жүргізілген кәсіпорындағы өндіріс шығындарын есепке алу тәжірибесінің талдауы,
Басқару есебі кәсіпорынның түрлі деңгейдегі басшыларына басқару шешімдерін қабылдау
Басқару шешімдерін қабылдау үшін, мәліметтерді алдын алу принципі. Бұл
Қабылданған шешімдердің зардабы үшін, жауапкершілік принципі. Егер басқарудың барлық
Біртұтастық принципі. Басқару есебі жүйелі болуы тиіс және қаржылық
Түсініктілік принципі. Пайдаланушыға түсінікті ынғайлы ақпарат беру, ал аналитикалық
Басқару есебінің ақпараты кәсіпорынның ішкі басқаруы үшін арналған және
Сонымен мынадай тұжырым жасауға болады, басқару есебі бухгалтерлік есептің
«Басқару есебі» термині басқару тәрізді қызметті атқару үшін, қажетті
Осы сұрақты қортындылай келе біз К.Друридің пікірімен келісеміз, ол
Басқарудың маңызды функциясы ретінде, барлық бухгалтерлік есеп басқарушылық болады.
Кәсіпорынның экономикалық, технологиялық, иновациялық және құрылымдық басқаруын ақпаратпен, өндірістік
Өндірістік есептің ерекшеліктерін зерттеу келесідей қорытынды жасауға мүмкіндік береді,
өндірісті басқару үшін әкімшілікке қажетті ақпарат ұсыну және болашақта
өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнын есептеу және бекітілген
өткізілген өнімдер немесе олардың топтары, жаңа технологиялық шешімдер, жауапкершілік
Сонымен, біз өндірістік есептің келесідей анықтамасын ұсынамыз – бұл
1.2 Өндірістік есептің негізгі теориялық проблемалары
Соңғы кездері Қазақстандық есептік ғылым мен практика шетелдік озық
Ұғымды жағдайы «стандарт–кост» жүйесіне экономикалық талдаудың элементтерін қосу. Мысалы,
Қазақстандық өндірістік есеп үшін, үлкен қызығушылық танытатын, ол икемді
Бәрінен бұрын бір орталықтан басқаратын экономиканың мүддесіне қызмет көрсететіні
Дәл нақты калькуляция құрастыруды қарастырайық. Өнім бірлігінің өзіндік құнын
Атап өткен жөн, тұрақты шығындар өзінің жалпы көлемінде нақты
Калькуляциялаудың рентабельдік деңгейіне бақылау жүргізу мәселесіне қатысты айтсақ, өнімнің
Советтік бухгалтерлік есепте, нақты дәл калькуляция құрастыруға себепші болған
Бұрын атап өткендей, батыстағы кәсіпорындар басқару шешімдерін қабылдау үшін,
Барлық жағдайларға бірдей әдістер жоқ. Әртүрлі жағдайда шешім қабылдау
Осы арада өндірістік есептің шығындардың өзара тәуелді және статистикалық
Біздің пікіріміз мынадай, қазіргі кезде дайындалған ұлттық бухгалтерлік есеп
Бүгінгі кезде, кейбір кәсіпорындар еңбек ақының үлес салмағы өсуінен,
Бұл нарықтық қатынастардың бастапқы кезеңі қалыптасуындағы ерекшелік. Ал нақты
К.Друридің зертеулері бойынша [18] басқару есебі мен өндірістік есепті
- қазіргі өндіріс дамуы мен өсіп келе жатқан бәсекелестік
- өндіріс шығындарының есебі шешім қабылдауға қажетсіз ақпарат беруі;
- басқару есебінің тәжірибесінің дербестікті жоғалтуы, ол қаржылық есептің
- басқару есебі-тек ішкі ақпаратқа көңіл бөледі және бизнесті,
Басқару есебі мен өндірістік есепті ұйымдастырудың шетелдік тәжрибесімен танысып,
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заңда есептің
басқару есебі немесе өндірістік есептің даму концепциясы анықталмаған;
бухгалтерлер мен аудиторларды дайындау жағдайындағы ақпараттың ролі мен мағынасының
Бүгінгі күні қандай басқару есебі туралы шын айтуға болады,
Шаруашылық қызметінің барлық фактілері бухгалтерлік есепте уақытына қарай көрініс
Өнімнің (жұмыс, қызметтің) өзіндік құнына өндіріс процесімен және өткізумен
Жоғарыда айтылған қорытындылар және басқару есебі-есепке алу, жоспарлау, бақылау,
Отандық есептің теориясы мен практикасында бұрында қазірде бар: шығын
Осы жүйенің бір мақсатқа жетуі үшін, бірегей жүйенің элементтері
Сонымен, Қазақстандық басқару есебін қалыптастырудың алдын алу жағдай теориялық
Сонымен, басқару есебінің қалыптасу процесі үшін негізгі алдын алу
Біздің пікірімізде, назарды өзіндік құнды анықтаудың отандық әдістердің жаңа
Біздің мемлекетте басқару есебінің ары қарай даму тенденциясын анықтайтын
Қазіргі экономикалық қиыншылықтар, өнеркәсіп өндірісінің деңгейінің құлдырауы, көптеген кәсіпорындарының
Біздің пікіріміз бойынша, қазақстандық өндірістік есеп ресейлік және әлемдік
1.3 Өндіріс ерекшеліктері және олардың өндіріс шығындарының
Экономикалық әдебиет материалдарын зерттеу негізінде химиялық кәсіпорындарының өндірістік процессі
Зерттеу объектісін ескере минералды тыңайтқыштар өндіру саласын және химиялық
Химиялық өнеркәсіп материалдық өндірістің, ең үлкен және күрделі саласының
Осы саланың кейбір кәсіпорындарының қызмет нәтижелері өндірістегі тек экспорттық
Көптеген химиялық өндірістердің ерекшелігі ретінде, еңбек заттарын өңдеуде химиялық
Сонымен қатар, химиялық өнеркәсіпте, мысалы, пластмасса өнімдерін химиялық талшықтар
Химиялық кәсіпорындар қазып шығаратын өнеркәсіптің шикізатын қайта өңдейді (фосфориттер,
Химиялық кәсіпорында өндірілетін өнім, әдетте, біркелкі, сондықтан шығындар тікелей
Бірқатар химиялық өндірістердің ұйымдастыру – технологиялық ерекшелігі олардың бөлістерге
Химиялық процестердің маңызды ерекшелігі еңбек заттарының өзгеруі табиғи процесс
Химиялық кәсіпорындарының барлық химиялық – технологиялық процестері келесідей бөлінеді:
өту сипаты бойынша – мерзімдік, онда еңбек заттарының химиялық
бірлесіп әрекетенетін заттардың агрегаттық жағдайы бойынша – біркелкілер (гомогендік),
техникалық жағдайы бойынша – қыздыру, булау, тазарту, абсорбция (жұтылу),
Кәсіпорындағы технологиялық процестердің ерекшелігі еңбек заттарын өңдеуде химиялық және
Химиялық кәсіпорындар, түрлі өнім өндіреді: қышқылдар, синтетикалық талшықтар, сілті,
Азтонналық өндірістер – бұл тұрмыстық химия (лак, бояу, және
Көптонналық өнім өндіру, негізгі химия кәсіпорындарында шоғырландырылған (неорганикалық қышқыл,
Азот тыңайтқыштары ішінде, әлемдік нарықта карбамид өнімі үлкен сұранысқа
Қазақстан Республикасында 3 арнайы кәсіптендірілген кәсіпорын жұмыс істейді, онда
Азот өнеркәсібі кәсіпорындары сонымен қатар, басқа да химиялық өнімдер
«Казфосфат» ЖШС «Минералды тыңайтқыштар» Тараз филиалы яғни бұрынғы суперфосфат
1962 жылдан бастап, бұл зауытта одақта бірінші рет аппатит
Кейіннен әлемдік тәжрибеде бірінше рет РКСГ – шашатын кептіргіш
Кесте 1 – ҚР бойынша минералды тыңайтқыштар өндіру (мың
Түрі 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж
Суперфосфат
Нитроаммофос
Аммофос 125,5
98,3
210,3 109,5
108,4
179,4 145,5
89,4
195,0 136,3
95,6
220,5 149,5
110,0
190.8 148,1
111,2
190,9 149,3
111,1
191,1 149,4
111,2
192,2
Ескерту: «Казофосфат» ЖШС мәліметтері негізінде автор құрастырды
1 кестенің мәліметтерінен минералды тыңайтқыштардың негізгі түрлерін өндіру, жылдан-жылғы
Ары қарай минералды тыңайтқыштардың «Казфосфат» ЖШС-нің «Минералды тыңайтқыштар» Тараз
Аммофос цехы үш бөлімшеден тұрады:
шикізат дайындау бөлімшесі;
экстра фосфорлық қышқыл бөлімшесі (ЭФК);
БГС (барабан кептіру – грануляторлары) аппараттарында аммофос пульпасын кептіру
Шикізатты дайындау бөлімшесі шикізат босалқыларын құру үшін, қажетті қойма
теміржол цистерналарына келіп түседі, олардан қысымданған ауаның көлемімен пневмо
фосфат шикізатын аммофос цехына беру. Фосфат шикізаты силостан пневмокамералық
Күкірт қышқылын қабылдау және сақтау. Күкірт қышқылы теміржол цистерналарымен
Фосфор қышқылын экстракциялау бөлімшесі. Экстракцияланған фосфор қышқылы фосфор қышқылының
реогенттерді процесске жіберу;
экстраттық пульпа алу үшін, фосфат шикізатының 80-95 градуста бөлінуі;
экстрациялық пульпаны фильтірлеу;
қалдықты 95 градусқа жеткізіп фосфогипсті гидротазалау;
шығатын газдардан фосфат қосындысын абсорбциялау;
әк сүтімен ағатын жолын нейтрализациялау;
фосфогирсті гидротазалау.
Фосфат шикізатының бөлінуі, төрт бөліктік экстракторда өтеді, ол үшін
Грануляция және кептіру бөлімшесі. Грануланған аммофос өндіру әдісі сатуратор
Экстракциялық фосфор қышқылы экстракция бөлімшесінен сатурацияға (нейтрализациялау) сатураторға түседі,
Аммофос өндірісі су шықпайтын сумен қамту схемамен жұмыс істейді.
Грануланған суперфосфатты өндіру әдісі, аммиакты нейтрализациялау негізінде жүреді. Суперфосфат
Нитроаммофос өндіру әдісі, аммофос пульпасын аммиак селитрасымен араластыру, арықарай
Аммофос цехының кептіру жабдығының пайдалану мүмкіндігін жоғарылату үшін, екі
аммофос – суперфосфат;
нитроаммофос – суперфосфат;
аммофос – нитроаммофос.
Жоғарыда айтып кеткендей, «Минералды тыңайтқыштар» филиалы трикалийфосфатқа сұраныс пайда
Азықтық трикальцийфосфат – үй жануарлары мен құстардың жемін тиімді
Қаратау шикізатынан алынатын азықтық трикальцийфосфат Са 3 (РРО4)2
КОФ-2 бөлімшесіндегі азықтық трикальцийфосфат өндірісі екі технологиялық желіден тұрады.
Фосфатты шикізаты технологиялық агрегатты (ЭТА) технологиялық циклонға жіберіледі. Табиғи
Балқымадағы фтордың көп бөлігі грануляциядан кейін 0,2% фосфорлы
Бассейнде жинақталған шиыршықтар мерзім сайын, кранмен алдын-ала құрғататын площадкаға
Дайын өнімдегі металмагнит қоспа бөлшектерінің құрамының көлемі 2мм-100мг/кг аспауы
Шаңбасқан өнім, диірменнен өтіп, ИВПУ тазаланып, вентилятор арқылы ауа
Бункерден трикальцийфосфат дайын өнім силосына беріледі.
Минералды тыңайтқыштардан басқа, зауыт сульфоуголь шығарады. Сульфоуголь – иондық
«Минералды тыңайтқыштар» филиалында келесідей өндірістік желілер бар:
сульфоуголь өндірісі – 2 технологиялық желі. Жобалық қуаттылығы –
минералды тыңайтқыштар өндірісі:
- 1 сорттық аммофос – технологиялық жетістіктер. Қуаттылығы –
- 1 сорттық сульфоуголь. Қуаттылығы – айына 17 тонна;
- нитроаммофос. Қуаттылығы – айына 5 тонна.
азықтық трикальцийфосфот өндірісі-2 технологиялық желі. Қуаттылығы екі желіге айына
Бүгінге келесідей өнім түрлері өндіріледі:
1 сорттық аммофос (Р2 О5 уев, 46± 1%, N10±
1 сорттық сульфоуголь (Р2 О5 уев, 19±1%, N2-3%) –
азықтық трикальцийфосфат (Р2 О5 сол, 27±1%) – жылына 200000
«Казфосфат» ЖШС қызметін жалпылап, өндірістің ерекшеліктерін келесідей айтып кетуге
өнім өндіру технологиялық процессті және негізгі қосымша материалдардың шығын
негізгі шикізат, жартылай фабрикаттар филиалдарында өндірілетін болғандықтан немесе басқа
филиалдарда өнімнің бірнеше түрлері шығарылатындықтан шығындар пайда болған жерлері
барлық филиалдарда негізгі және көмекші цехтар болуымен байланысты, ал
негізгі және көмекші цехтардың шығындары өнім түрлері, бөлімшелерде шығын
көмекші өндірістердің шығындары оларды негізгі өндірістегі функционалды роліне қарай
Сонымен, минералды тыңайтқыштарды өндірудің ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде және олардың
Өндірістік есепті ұйымдастырумен байланысты мәселелер келесі тарауларда қаралады.
2. МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАР ӨНДІРІСІНІҢ ӨНДІРІСТІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Басқару мақсатындағы өндірістік шығындар есебінің әдістері және жіктемесі
Шығындар – бұл ұйымның өндіріске, басқада қызметке пайдаланған материалдық,
Шеремет А.Д., Николаева О.Е., Шишкова Т.В. [6] шығындар деп
Өндірістің қызметтік есебін ұйымдастыруда, өндірістік шығындардың экономикалық негізделген жіктемесі,
құрамы бойынша – бір элементті және кешенді;
түрі бойынша – шығын элементтері және калькуляция баптары;
тағайындалуы бойынша – негізгі және үстеме;
өндіріс көлеміне байланысты – тұрақты және өзгермелі;
өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша – тікелей және
тиімділігі бойынша - өндірістік және өндірістік емес;
жоспармен қамту деңгейі бойынша – жоспарланған және жоспарланбаған.
Қойған мақсатына байланысты шығындар жіктемесін 2 кестеде жалпылаймыз.
Өнімнің өзіндік құнын табу, босалқыларды аяқталмаған өндірісті және пайданы
Экономикалық маңызы бойынша, келесідегі топтаманы айқындайды: шығын элементтері бойынша
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын өндірістік шығындар келесі элементтерден тұрады:
материалдық шығындар (қайтарылған қалдықтардың құнын шегергеннен кейін)
еңбекақы төлеу шығындары;
әлеуметтік аударымдар;
негізгі құралдардың амортизациясы;
басқада үстеме шығындар.
Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнын қалыптастыру үшін, шығындарды калькуляция
шикізат пен материалдар;
қайтарылған қалдықтар (шегеріледі);
сатып алынған бұйымдар, жартылай фабрикаттар, сырттай кәсіпорындардың көрсеткен өндірістік
технологиялық мақсатта пайдаланатын отын және энергия;
өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбекақысы;
қосымша еңбекақы;
еңбекақыдан аударымдар;
өндірісті дайындау және игеруге шығындар;
жабдықтарды ұстау және пайдалануға шығындар;
цехтік шығындар;
ақаудан болған жоғалту;
басқада өндірістік шығындар.
Кесте 2 Түрлі белгілер бойынша шығындарды жіктеу
Жіктеу белгілері Шығындар топтары
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша
2. Құрамы бойынша
3. Өндіріс көлеміне байланысты
4. Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша
5. Пайда болу мерзімдігі бойынша
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша
7. Жоспарлау мүмкіндігі бойынша
8. Бақыланатын мүмкіндігі бойынша 1. Негізгі және үстеме
2. Бір элементті және кешенді
3. Өзгермелі және тұрақты
4. Тікелей және жанама
5. Ағымдағы және бір жолғы
6. Өндірістік және өндірістік емес (мерзімді шығындар)
7. Жоспарланған және жоспарланбаған
8. Реттеулі және реттеусіз
Шығындардың түрлері біркелкі деңгейіне байланысты бір элементті және кешенді
Өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу үшін, өнім бірлігінің
Технологиялық процеспен байланысты, шығындарды негізгі және үстеме дейді. Негізгі
жалпы өндірістік үстеме - өндірісті ұйымдастыру және басқару;
жалпы шаруашылық үстеме – кәсіпорынды ұйымдастыру және басқару;
Жалпы өндірістік үстеме шығындары:
Жабдықтарды ұстау, пайдалану шығындары, жабдықтардың амортизациясы, оларды ағымды ұстау
Жалпы цехтік - өндірістік басқару, өндірісті дайындау және ұйымдастыру
Пайда болу сферасы бойынша, барлық шығындар өндірістік және өндірістен
Ары қарай шығындарды жоспарлау, болжамдау, шешім қабылдау мақсатындағы жіктемесін
Шығындардың басқарудың бір функциясы шығыстарды жоспарлау. Жоспармен қамту деңгейіне
Өндіріс көлеміне қатысты - өзгермелі және тұрақты. Өзгермелі шығындар
Есеп беру мерзімінде әрдайым өзгермейтін, іскерлік белсенділікке байланысты емес
Күнделікті өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі болатын шығындар сирек.
Белгілі бір шешім шығару кезінде шығындарды бағалау үшін есепке
Басқару шешімдерін қабылдау кезінде болашақта өзгерілмейтін қазіргі кезде олар
Қосымша өнім шығару жөнінде шешім қабылдау кезінде басшы өспелі
Бақылау және реттеу процесін жүзеге асырудағы шығындар жіктемесінің де
Жауапкершілік орталықтары бойынша тіркелген шығындар мен табыстар реттелетін және
Бір шығындарды жіктеудің түрлері мен белгілерін қарастырдық. Енді химия
Химиялық өнеркәсіп материалдық өндірістің ең үлкені және күрделі саласы
Бірақ, химиялық кәсіпорындардың қызметін басқару мақсатында негізгі өндіріс бойынша
Біздің пікірімізше, оған шығындардың деңгейін ескере жіктеу, пайда болу
Шаруашылық қызметі процесінде пайда болған кәсіпорын шығындары сипаты бойынша
Химия кәсіпорындарында өнімнің өзіндік құнына қосылатын өндіріс шығындары келесідей
өндіріс түрлері бойынша (негізгі, көмекші) және шығындардың пайда болған
шығын түрлері бойынша (калькуляциялық баптар және шығын элементтері).
Негізгі өндіріске шетке өндіруге арналған немесе басқа технологиялық үрдістерде,
Негізгі өндіріске кешенді және кешенді емес технологиялық үрдістер (өндірістер),
Кешенді өндіріске, кәсіпорын түріне тәуелді, газды тікелей өңдеудің қалыптасуы,
Кешенді емес үрдіске жататындар: полистирол өндірісі, ортоксилоллин фтолиелді ангидридті
Көмекші өндірістер – бұл кәсіпорынның негізгі өнімін даярлаумен байланысты
Зерттеуші кәсіпорында өндіріс шығындары технологиялық үрдістер (өндірістер), бөлімшелер немесе
Химия өндірісінің ерекшелігі сол, мұнда жанама шығындарға, үстеме шығындардан
Химия өнеркәсібінде калькуляция баптары бойынша шығындарды мақсатты пайдалану, яғни
Шикізат және негізгі материалдар.
Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары.
Сатып алынған бұйымдар, өндірістік тұрғыдағы басқа кәсіпорындар мен ұйыдардың
Қайтарылған қалдықтар (алынып тасталынады).
Технологиялық мақсаттағы көмекші материалдар.
Технологиялық мақсаттағы отын мен энергия.
Өндіріс персоналының еңбек ақы шығындары.
Өндіріс персоналдарының әлеуметтік салық пен әлеуметтік сақтандыруына аударымдар.
Өнім өндіруді дайындау және игеру шығындары.
Ішкі зауыттық қатынас
Жанама шығындар.
Ақауды жөндеу шығындары.
Басқадай өндіріс шығындары.
Экономикалық оқулықтарда және тәжірибеде шығындардың жіктелуінің көптеген саны ұсынылады
Шығындарды айнымалы және тұрақты деп бөле отырып, релевант аймағы
Тұрақты шығындар тек қатынасты түрде релеванттылықтың ал аймағында (әдетте
Релеванттылық кейбір аймақтарындағы ұйғарым және де айнымалы шығындарға да
Іс жүзіндегі химия өнеркәсібі кәсіпорындарында және жоғарыда қарастырылған шығындардың
Кесте 3 Химия өнеркәсібі
Жіктелуі Белгілері
Құрамы бойынша
орта дәрежесі бойынша өндіріс
көлеміне қатынасы бойынша
басқару функциясы бойынша
объектілерге өзіндік құнның апарылу тәсілі бойынша
пайданы топтастыру кезеңіндегі шығындарды апару тәртібі нақты, нормативті, жоспарлы
айнымалы, тұрақты, басқалары;
жалпы, орташа (шығын бірлігіне-ірі химия өнеркәсібінде-тоннаға)
өндірістік, коммерциялық, әкімшілік;
тікелей, жанама;
өнімге кезеңге;
*Ескерту: Автормен құрастырылған.
Химия өнеркәсібі кәсіпорындарында өндіріс есебінің құрылуы үшін тұрақты және
Сонымен, өндіріс шығындары жіктелуінің негізгі мақсаты-өнімді калькуляциялау жүйесін, өндіріс
Өзара байланыстылық элементтерінде басқару есебі жүйесін анықтайды: өндіріс шығындары
Өндіріс шығындары есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әртүрлі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың сол немесе басқадай тәсілдерін пайдалануына
өндіріс типі;
өндіріс күрделілігі;
өндірілетін өнімнің түрі мен сипаты;
өндіріс циклінің ұзақтығы;
аяқталмаған өндірістің нақты бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнының осындай факторлардың әсері бірдей
Іс-жүзіндегі жүйені келесі белгілері бойынша жіктейді:
жіктеу объектілері: тапсырыс беруші және үрдісті жүйелер;
нормалау дәрежесі: нақты және нормативті шығындар жүйелері;
шығындарды толық қамту: толық және бөлшекті шығындар жүйелері.
Шығындар есебі мен калькуляциялау жүйесінің пайдалануы өз еркінше болмауы
Өндірістік талаптардағы айырмашылық жіктеудің қосымша белгілерін талап етеді. Ең
үрдіс бойынша: жартылай фабрикаттық және жартылай фабрикаттық емес әдіс;
өнім саны бойынша: бір өнімді және көп өнімді;
қосымша шығындарды бөлу тәсілі бойынша: бір коэффициенті және көп
құру уақыты бойынша: жоспарлы және есеп беру кезеңі;
Басқару функциясы бойынша шығындар бөлінеді:
өндірістік (өндіріс үрдісі кезінде пайда болатын);
коммерциялық (өткерумен байланысты);
әкімшілік (басқару үрдісімен байланысты);
Коммерциялық және әкімшілік шығындар кезеңді шығындарға жатқызылады, өндірістік калькуляциялық
Өндіріс шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау тәсілі
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің жіктелуінің
Шығындар есебінің объектісі бойынша үрдістік, сатылық және тапсырыстық болып
Шығындар есебінің толықтығы бойынша калькуляция – толық және толық
Шығындар есебінің тәсілі мен калькуляциясын кәсіпорын өз бетінше таңдайды,
Мысалы, тапсырыстың толық емес өзіндік құнын калькуляциялау арқылы тапсырыстың
Өндіріс шығындары есебі мен өнімнің (жұмыстың, қызметтің)өзіндік құнын калькуляциялау
Бұл мәселеге қызығушылық тек қана өзіндік құнның өндірістің тиімділігін
Бірақ экономикалық қатнастардың мәнін құраушы шаруалық жүргізудің іс жүзіндегі
Бірақ шығындар есебі мен өзіндік құнды калькуляциялауды қарастыруға кіріспес
«Бухгалтерлік есептің теориялық негіздері» еңбегінде профессор Я.В. Соколов, әртүрлі
Калькуляция шығындар есебінің басты мақсаты болып табылады, бухгалтерлік есеп
Шығындар есебі калькуляцияны анықтайды, ол калькуляциялауға қажет, оның алғашқы
Калькуляция мен шығындар есебі бірге – бұл бір медальдың
Өндіріс шығындары есебі мен калькуляция дербес бір-бірінен ерекше түсінік,
Бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарас өкілдерінің өз ұстамдары қалай
Ресейдің есеп жөніндегі оқулықтарында ұзақ жылдар бойына шығындар есебі
«Шығындардың аналитикалық есебі – деп жазады бұл жөнінде А.С.Наринский,
Профессор А.Ш.Магулис «Өнеркәсіптегі өзіндік құн калькуляциясы» кітабында, яғни шығындар
Ал бұған қарсы көзқарасты П.П.Новиченко, С.А.Стуков, А.Д.Трусов және басқалары
Профессор Трусов А.Д. өндіріс шығындары есебі әдістерін өнімнің өзіндік
Бұл көзқарасты өте тиянақты етіп И.Басманов, В.П.Ивашкевич, Н.Г.Чумаченко секілділер
Шығындар есебі әдістері мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мәні
Кейбір жағдайларда әр түрлі атаумен бір және сол әдіс
Өндірістің кейбір түрлерінде бір және сол бастапқы шикізаттан бірнеше
Мұндай өндірістерде көбінесе сатылық әдіс қолданылады. Бұл әдістің мәні
Сатылық әдістік қолданудың міндетті шартының санына өнімнің кейбір түрлерінің
Мұнымен қатар сатылық әдістің шығындар есебінің басқалай әдістерінен ерекше
Олардың қатарына келесілерді жатқызуға болады:
Өндіріс шығындарын жартылай фабрикаттар немесе дайын өнім шығарудың бөлек
Шығындарды тек қана бөлек саты бойынша ғана есептеп қоймайды,
Шығындар есебі цехтар немесе өндіріс ішінде олардың келесі бөлімшелерімен
Сатылы әдісті қолданатын көптеген өнеркәсіп салаларында, өндіріс шығындарын бастапқы
Жоғарыдағы айтылғандай есептің осылай ұйымдастырылуы жартылай фабрикаттардың цехтан-цехқа немесе
Өндіріс шығындары есебінің сатылық әдісінде шығындарды цехтар (сатылы, кезеңді)
Жоғарыда сатылық әдіске тән тек кейбір өзіндік ерекшеліктер аталып
Қайта өңдеу кәсіпорынның көптеген салаларындағы қолданылатын технология бойынша, дайын
Демек, жекеленген өндірістерде, жөндеу және эксперимент жұмыстарын орындайтын кәсіпорындарда
Тапсырыстық әдістің мәні келесіде. Барлық тікелей шығындар баптар бөлігінде.
Қалған шығындар олардың пайда болған орындары және олардың белгіленуіне
Сонымен, басқа әдістер секілді, тапсырыстың әдісте өзінің айырмашылықтарымен ерекшеленеді.
Тапсырыстық әдіс өндірісте оның негізгі немесе көмекші өндірістің ұйымдастырылуына
Калькуляциялау объектісі өндірістік тапсырыс болып табылады. Демек, есептің бұл
Өнімнің тапсырыстың жекеленген түрлерінің нақты өзіндік құны тапсырыс орындалғаннан
Өнімнің нақты өзіндік құнын ай-сайын анықтау үшін кейбір кәсіпорындар
Ұсақ сериялы өндірісте өндірістік тапсырыстар бұл мақсатта, ережеге сәйкес,
Егер бұл шарттар сақталынбаса және егер тапсырыс берілгеннің дайын
Кейбір кәсіпорындарда аталмыш «қазандықты» немесе шығындар есебінің сипатсыз әдісі
Біз, қазандықты әдісті жүргізудің теріс әдісі бар деп, одан
Өндіріс шығындар есебі мен өзіндік құнды калькуляциялаудың жоғарыда аталған
Айнымалы шығындар есебі әдісі (variable costing, direct costing) –
Тікелей материалдық шығындар, тікелей еңбек шығындары және айнымалы жалпы
Бұл әдісті пайдалануда тек коммерциялық, жалпы және әкімшілік шығыстар
Айнымалы шығындар есебі әдісін жақтаушылар, яғни компания тұрақты операциялық
Бірақ бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттары айнымалы шығындар есебі әдісін
Шығындар есебінің әртүрлі әдістерін қолдану өнімнің өзіндік құнының шамасына,
Толық шығындар есебі әдісінде өткерілген өнімнің өзіндік құны, ереже
Айнымалы шығындар есебі әдісінде өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеуде
Айнымалы шығындар есебі әдісінде өнім бірлігінің өзіндік құны есебінде
Айнымалы шығындар есебі әдісі мынадай қысқа мерзімді шешім қабылдау
Өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы есебінің әмбебап
норма негізінде ұйымның алдына қойған мәселелерді шешуді қамтамасыз етуде
норма мен мөлшерлеуге негізделген өндіріс мақсаттары үшін әртүрлі қорларды
норма және олардың ауытқулары бойынша бухгалтерлік есеп шоттарында шығындарды
ауытқуларды анықтау басқарудың алдыңғы шебіндегі персоналдармен басқарудың әрбір деңгейінде
Калькуляциялау шығындар нормасына негізделеді, ал нормадан ауытқуларды олардың пайда
Батыста нормативті әдістің ұқсас түрі «стандарт-кост» жүйесі болып табылады.
Бірақ кәсіпорын үшін өзіндік құнды дәл және толығырақ анықтаудан
Шығындар есебі мынадай қалыпта дами бастады, яғни әкімшілік тек
«Стандарт-кост» жүйесі норма – стандартты өңдеп жасау, өндіріс басталғанға
«Кост» - өнім бірлігі дайындаудағы өндіріс шығындарының ақшалай көрінісі.
«Стандарт-кост» жүйесінің негізгі ерекшілігі мұнда өндірістің барлық шығындары өндіріс
Біздің республикамызда бұл әдіс өндірісте өте сирек қолданылады. Сонымен
Өндіріс көлемінің динамикасына тәуелді олардың белгілері бойынша өзіндік құнға
бұйымдардың жоғарлы тиімділігі оларды шығаруды ұлғайту үшін айқындалады;
бағаның тиімді саясаты жүзеге асырылады;
шығарылған өнімнің құрылымы мен өткеру бағасы айнымалы шығындардың өзгеруі
тұрақты шығындар көлемін жедел бақылау үшін жағдай туады;
есептің аналитикалық мүмкіншілігі ұлғаяды, есеп пен талдаудың тығыз интеграциялық
Химия кәсіпорындары үшін мейлінше пайдаланылатыны: сатылық әдіс. Сатылық әдістің
Солай болғандықтан мұндай өндірістерде дайын өнім шығару үрдісі негізінен
Зерттелінетін кәсіпорындардағы есептің сатылық әдісінде орындалатын операциялар реттілігі мынадай:
Осыған байланысты келесі сатылық өңдеуге оларды бағалау мен құндық
Өз меншігінде өңделген жартылай фабрикаттар бір сатыдан келесі сатыға
объектілердегі шығындар есебін зерттеу технологиялық саты бойынша ұйымдастырады. Бұл
егер сатыда бірдей жағдайда жұмыс атқаратын бірнеше агрегаттар пайдаланылса,
ай соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтарына шығындар сәйкес келетін
ереже бойынша, комбинацияланған немесе бір түрдегі қатынасты тәсілмен (еңбек
Есептің сатылық әдісін қолданатын кәсіпорындарда, бірінші кезекте мөлшерлі және
Химиялық өнім жеке тұрғыда шығарылуы мүмкін, мысалы, химиялық реактивтер
Сонымен, технологиялық ерекшеліктері мен өндіріс түрі байланысты химия кәсіпорындарында
Химия өнеркәсібінің көптеген салаларында технологиялық процесс нәтижесінде бастапқы шикізатты
Химия кәсіпорындарында негізгі өндіріске қызмет ететін құрылғылар кеңінен қолданылады.
Зерттелінуші кәсіпорын «Казфосфат» ЖШС Тараз филиалы «Минералды тыңайтқыштар» зауытында
Сонымен шығындарды жіктеуде айқын амал жоқ. Әртүрлі шаруашылық
Осыған орай өндірістік есеп принципі сақталынады – басқарудың әртүрлі
Қазіргі уақытта нарықтық экономика талаптарына сай келетін шығындар есебінің
2.2 Өндіріс есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Өндірісте шығындар есебін құру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Өндіріс шығындары есебі әдісімен және өзіндік құнды калькуляциялау құжаттау
Өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру үшін зерттелуші кәсіпорынның негізгі қызметінің,
«Казфосфат» ЖШС-ның Тараз филиалының құрамында бес филиал бар. Филиалдар
«Қаратау» ГПК құрамында фосфор бар қазба шикізатын қайта өңдеу
Фосфор өндірісі және оның туындылары («НДФЗ» филиалы, «ЦСМС»);
Минералды тыңайтқыштар өндірісі және өсімдіктерді қорғау үшін заттар («Минералды
Өнім шығыру жалпы және тауарлы өнім өндірісі көлемімен анықталады.
Негізгі өндірісті қарастырамыз:
«Қаратау» ГПК филиалы
тауармен қайта өңдеу рудниктері (Қаратау фосфорит бассейіні карьерлерінде руда
НДФЗ филиалы
ұсақтау-кептіру цехы (шикізат дайындау цехы);
агломерация цехы-агломерат өндірісі;
сары фосфор өндірісі, феррофосфор (аралық өнім), түйіршіктелген шлак (өткеруге
термиялық фосфор қышқылын өндіру бойынша цех және натрий триполифосфаты
бейтараптандыру бөлімшесі және сары фосфорды өңдеуді аяғына дейін жеткізу
Минералды тыңайтқыштар филиалы
аммофос, суперфосфат және нитроаммофос өндірісі бойынша цех;
трикальций фосфат өндірісі бойынша цех;
сульфо көмір өндірісі бойынша цех.
ЦМСС филиалы
СМС өндірісі бойынша цех;
ЖТК филиалы
пайдалану қызметі – жүк тасымалдау (ЖШС филиалдарына Тараз қаласының
механикаландырған жүк арту қызметі ( жүкті арту және жүкті
Көмекші өндіріске жатады:
«Қаратау» ГПК филиалы бойынша:
темір жол көлігі цехы (кен қазу орындарынан фосфор шикізатын
авто көлік цехы (темір жол бойындағы қоймалардан фабрикаларға дейін
жөндеу цехтеры (жөндеу – механикалық, электро жөндеу, құрлыстық жөндеу,
байланыс цехы (құрылымдық бөлімшелер және олардың ішіндегі аралық ішкі
жылы сумен қамтамасыз ету цехы (кәсіпорында жылы, су және
техникалық бақылау бөлімі (шығарылған өнім сапасы мен тауарлы-материалдық босалқыларға
өндірістік – санитарлық зертхана (қоршаған ортаны қорғау мен еңбекті
геологиялық – зерттеу партиясы (пайдалы қазбаларға пайдалануға зерттеулер мен
материалды – техникалық жабдықтау бөлімі (тауарлы-материалдық құндылықтармен, сатып алу,
әскери – күзет қызметі (кәсіпорын меншігін қорғаумен айналысады);
денсаулық сақтау пункті;
қоғамдық тамақтану цехы;
зауыт басқармасы;
жөндеу тобы (ХС);
орталық жобалау-зерттеу зертханасы (ЦНИЛ);
көліктік участок (темір жол және автомобиль көліктері);
техникалық бақылау бөлімі;
филиал басқармасы.
ЖТК филиалы
жол қызметі (жоол шаруашылығына қызмет, техникалық және жөндеу (орташа,
локомотивтер мен вагондарды жөндеу бойынша учаскелер (жөндеу жұмыстары, филиалдың
дабыл, орталықтандыру, байланысты реттеу қызметі – станциядағы электрленген орталықтардағы
электр сумен қамтамасыз ету қызметі – электрлік, су құбырлары
автограж – автомобильдік тасылымдар;
жөндеу базасының эксперементтік цехы – жөндеу жұмыстары үшін бөлшектер
жөндеу – құрылыс учаскісі – үй-жабдықтарды жөндеу және қалыпта
шаруашылық цехы – шаруашылық қызмет көрсету, әкімшілік – тұрмыстық
әскери – күзет қызметі – кәсіпорын меншігін қорғауды жүзеге
«Қаратау» тау - өндірістік комбинаты филиалы:
әкімшілік – шаруашылық қызметі (ӘШҚ, қонақ үй, жатақхана);
«Көк-тал» профилакториі;
«Жұлдыз» балалар сауықтыру лагері және т.б.
«Минералды тыңайтқыштар» филиалы
профилакториі.
Қазба байлықтар өндірісі, фосфорит қазбаларын қайта өңдеу, фосфор және
тапсырыстық әдіс (көмекші өндіріс цехтары шығындар есебі мен босалқы
шығындардың нормотивті әдіс элементтерімен сатылық әдіс (энергетикалық қорлардың өндіріссін
тікелей апарылатын шығындар (темір жол – көліктік кешеніндегі шығындар
Өнімді өндіру шығындары төлем мерзіміне қарамастан, сол есепті кезеңдегі
Өндіріс шығындары есебі үшін «негізгі өндіріс» бөлімшесінің шаттары пайдаланылады.
Шығындар элементтері (бір элементті, кешенді) бойынша шығындар жиынтығы бухгалтерлік
Айқындалып топтастырылған шығындар (шикізат, еңбек ақы шығындары, үстеме шығындар)
(1 суре т).
1 сурет Дайын өнімгі дейінгі шығындар
Үстеме шығындарды бөліп тарату технологиялық персоналдық еңбек ақы қорына
Өндірістік есептің маңызды мәселесін бірі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Бұл мәселелерді оқып-үйренуде маңызды үлес қосқан ХХ ғасырдың бірінші
жауапкершілікті орталықтар бойынша – технологиялық әдістер, үрдістер және ондағы
бұйымдар бойынша (толық өзіндік құн) – бағаны калькуляциялау үшін;
бұйымдар бойынша (бөлікті өзіндік құн) – бос өндіргіш қуатын
Сонымен, зерттеуін қортындылай келе, Энтони Р. Атап көрсетеді, яғни
Калькуляциялау эконмикалық есептеулер ретінде өнімнің кейбір түрлері бірлігінің өзіндік
Өндіріс шығындарын толық анықтау және өндіріс технологиясы мен ұйымдастыру
Калькуляциялау мен өндіріс есебінің арасында өзара тығыз байланыс және
Толықтай алғанда барлық шығарылған өнімнің өзіндік құны.
Өнімнің кейбір түрлерінің нақты өзіндік құны.
Өнім бірлігінің өзіндік құны.
Өзіндік құнды калькуляциялау өндірісті басқару үшін объективті қажетті үрдіс
Калькуляциялау қызмет түріне, көлеміне және меншік түріне тәуелсіз айқындалған
Атап айтқанда:
Өндіріс шығындарының ғылыми негізделген жіктеуі (нормативті құжаттар).
Шығындар есебінің объектілерін белгілеу, калькуляциялау және калькуляциялау бірліктерінің объектілері.
Калькуляциялау бірлігін таңдау өндіріс ерекшеліктеріне байланысты (дана, тонна, м,
Үстеме шығындарын бөліп тарату әдісін таңдау (есеп саясатында көрсетіледі
Кезеңдер бойынша шығындарды жіктеу. (Есепті кезеңнің кірістері мен шығыстарына
Шығындар есебінің әдісін таңдау және калькуляциялау.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісі деп өнім бірлігінің өзіндік
«Калькуляциялау» ұғымына сонымен бірге аяқталмаған өндіріс, өнім ақауы, аяқталмаған
«Шығындар есебі әдісі» және «өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау» түсініктерінің
Өзіндік құнды клькуляциялау өнімнің өзіндік құнын, атқарылған жұмыстың және
Өнімнің нақты өзіндік құнының калькуляциялау мәліметтері өндіріс шығындарын бақылауда,
Калькуляцияны: алдыңғы және кейінгі деп екі топқа бөлуге болады.
Жоспарлы калькуляция өнімнің (жұмыстың, қызметтің) әрбір түріне шикізат пен
Жоспарлы калькуляция белгілі кезеңге: жылға және тоқсанға жасалынады. Жоспарлы
Сметалық калькуляция басқа ұйымдардың бөлек тапсырыстары бойынша бір мәртелік
Жобалық калькуляция жобалық және ғылыми-зерттеу институттарымен жобаланған үрдісттердің экономикалық
Жобалық калькуляцияны жасауда шығындарын есептеуі шикізат пен материалдардың, персоналдар
Жобалық калькуляция баптарының номенклатурасы жоспарлы калькуляция баптары номенклатурасы өзгешеліктері
Нормативті калькуляция оның, жоспарлы калькуляциядан өзгешелігі сол, онда есепті
Нормативті калькуляциялар оларды бөлшектер мен тораптарға бөлмей-ақ тұтас бір
Егер нормативті калькуляцияда негізгі шығындар іс-жүзіндегі нормалар бойынша енгізілсе,
Нормативтік калькуляция шығындар есебінің нормативті әдісін ұйымдастыру үшін
Есепті калькуляция негізінен өзіндік құн жоспарының орындалуын бақылау үшін
«Казфосфат» ЖШС Тараз филиалында жоспарлы және нормативті калькуляция қолданылады.
Калкуляция объектілері әртүрлі дайындық дәрижесіндегі өндіріс өнімдері және сол
Өндіріс өзіндік құнының калькуляциялау объектілері өндіріс шығындары есебі объектілерімен
НДФЗ, Минералды тыңайтқыштар, ЦСМС филиалдары өндірісі үшін калькуляция баптары
шикізат және минералдар (негізгі және көмекші) «Казфосфат» ЖШС Тараз
шикізат және материалдар (негізгі және көмекші), тасымалдау шыяғындарымен қоса
отын және технологиялық мақсаттағы энергия, меншікті өндірісінің энергетикалық қорларын
қосалқы өнім (алынады);
Шартты – айнымалы шығындар жиыны;
негізгі технологиялық персоналдардың еңбек ақысы;
негізгі технологиялық персоналдардың еңбек ақысынан әлеуметтік салық;
үстеме шығындар, оның ішінде амортизация;
Шартты – тұрақты шығындар жиыны;
Өндірістік өзіндік құн;
филиал аралық және «Казфосфат» ЖШС аралық (өндірістік өзіндік құн
филиалдың жалпы және әкімшілік шығындары;
Алматы және Тараз офистерінің (маркетинг қызметінсіз) шығындары;
Жалпы және әкімшілік шығындар жиынтығы;
филиалдағы дайын өнімді өткеру шығындары;
логистика (тасымалдау бойынша шығындар, Алматы маркетинг қызметі шыяғындары және
Кезедік шығындар жиыны;
Тауарлы өнімнің толық өзіндік құнының жиыны;
«Қаратау» ГПК өндірісі үшін шығындар калькуляция баптарының келесі номенклатуралары
шикізат және материалдар (негізгі және көмекші) «Казфосфат» ЖШС-нің
цех қызметтері (ұқсақтау, тасымалдау шығындары);
шикізат және материалдар (негізгі және көмекші) сырттан алынған;
технологиялық мақсатқа отын мен энергия (меншікті өндіріс энергетика қорларын
Шартты – айнымалы шығындар жиыны;
негізгі технологиялық персоналдардың еңбек ақысы;
негізгі технологиялық персоналдардың еңбек ақысынан әлеуметтік салық;
үстеме шығындар, оның ішінде амортизация;
Шартты – тұрақты шығындар жиыны;
Өндірістік өзіндік құн;
филиал аралық және «Казфосфат» ЖШС аралық (өндірістік өзіндік құн
филиалдың жалпы және әкімшілік шығындары;
Алматы және Тараз офистерінің шығындары;
Жалпы және әкімшілік шығындар жиынтығы;
филиалдағы дайын өнімді өткеру шығындары;
логистика (тасымалдау бойынша шығындар;
Кезедік шығындар жиыны;
Тауарлы өнімнің толық өзіндік құнының жиыны;
ЖТК филиалында шығындар келесі экономикалық элементтер бойынша қалыптастырылады:
шикізат және материалдар (негізгі және көмекші) сырттан алынған (түрлері
энергетикалық қорлар (көлік шығындары және сатып алынған энергияны қайта
еңбек ақы;
еңбек ақыдан әлеументтік салық;
амортизация;
өндірістік сипаттағы қызметтер (жөңдеу, вагондарға, цистерналарға жылжымалы вагондар тіркемесіне
басқадай шығындар;
Өндірістік шығындар жиыны;
филиал ішіндегі және «Казфосфат» ЖШС-і ішіндегі көрсетілетін қызметтер шығындары
филиалдың жалпы және әкімшілік шығындары (салықтар және басқадай төлемдер);
Алматы офистері шығындары;
Тараз офисі шығындары;
Жалпы және әкімшілік шығында жиыны;
Кезеңдік шығындар жиыны;
Толық шығындар жиыны;
Енді неізгі калькуляция баптарын қарастырамыз.
«Шикізат және материалдар» бабына - өндірілетін өнімнің өндіріс үрдісінде,
«Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары» бабына сол кәсіпорында ары қарай
«Өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбек ақысы» бабында - өнім өндірумен
«Еңбек ақыдан аударымдар» бабына - өндіріс жұмысшыларының еңбек ақы
«Үстеме шыгындар» бабына-өндірістік және көтеру- түсіру құрал-жабдықтарың, цех көліктерін
Материалдық шығындар, еңбек ақы және аударымдар бойынша шығындар, ағымды
«Казфосфат» ЖШС-нің филиалдарындағы көмекші өндіріс шығындар есебі (өндіріске энергетикалық
Цех шығындары, 8310 шоттан 8130 шотқа аударылған негізгі технологиялық
«Казфосфат» ЖШС-нің филиалдарындағы көмекші өндіріс шығындар есебі (өндіріске авто
Көмекші цехтардың үстеме шығындары ай бойына 8310 шотта (әрбір
«Казфосфат» ЖШС-нің филиалдарындағы көмекші өндіріс шығындар есебі (өндіріске байланыспен
Көмекші цехтардың үстеме шығындары ай бойына 8310 шотта (әрбір
«Казфосфат» ЖШС-і филиалдарындағы көмекші өндіріс шығындар есебі (үй-жайларға, құрал-жабдықтарға
«Казфосфат» ЖШС-і филиалдарындағы көмекші өндірістердің шығындарын есебке алу (жалпы
Үстеме шығындардың есебі. Үстеме шығындар әр цех бойынша белгіленген
материалдық шығындар;
цех персоналының еңбек ақысы;
цех персоналы еңбек ақысынан әлеуметтік салық;
амортизация;
үйлер, ғимараттар және жабдықтарды жөндеу шығындары;
филиал цехтарының жөндеу бойынша қызметтері;
қатыстырылған автокөлік қызметі;
зерттеу, тәжирибе өткізу шығындары;
коммуналдық қызмет (жабдықтандыру, жылыту, ауыз сумен қамту);
жұмыскерлердің еңбегін қауіпсіздендіру (техника қауіпсіздігі бойынша іс-шаралар, вентиляция жүйесін
басқада үстеме шығындар;
өндірістік емес шығындар [61].
«Казфосфат» ЖШС-нің филиалдарында үстеме шығындарды бөлу, егер өнім бір
Өнім өндірудің еңбек сиымдылығы түрлі өндірістерде бір цехтың үстеме
Әр цехтың үстеме шығындарын тек сол цех шығарған өнімдердің
Аяқталмаған өндіріс – бұл технологиялық процес немесе регламентпен көзделген
Аяқталмаған өндіріс әр айдын бірінде түгенделеді, оны бекітілген тұрақты
Аяқталмаған өндіріс бағалау. Айдың соңындағы аяқталмаған өндіріс құнын есептеу
С = Сц * А
Мұнда С – ай соңындағы аяқталмаған өндіріс құны,
Сц - орта салмақты құны,
А – ай соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтарының саны.
Сц = (Сн + Св) \ (Ан + Ав)
Мұнда Сн – ай басындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтарының
Св – ағымды айдағы шығындар,
Ан – ай басындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтарының саны,
Ав – ағымды айдағы өндірілген өнім саны.
Аяқталмаған өндіріс қалдықтарының шығындар есебі барлық калькуляциялық баптар бойынша
Компанияның өндіріс көлемдері өнімнің өзіндік құнының болжамдық есептеулерін құрастыруды
Өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау процесі шығындардың келесі элементтерінен
тікелей материалдар,
мерзім басындағы босалқылар,
сатып алынғандар.
Өңдеуге дайын материалдар құны:
мерзім соңындағы қалдық (минус) пайдаланған негізгі материалдар (тең),
өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысы,
өндірістік үстеме шығындары:
еңбекақы; жабдықтау; жылыту, жарықтану, энергия; цех ғимаратының амортизациясы; жабдық
Мерзімдегі жұмсалған өндірістік шығындар.
Мерзім соңындағы аяқталмаған өндіріс.
Өндірістік шығындардың барлығы.
Зерттелген кәсіпорында дайын өнімнің аяқталмаған өндірісті есепке алынбайды [70].
«Казфасфат» ЖШС-да өндірілетін өнімнің барлық түрлері энерго ресустарды көп
Барлық өнімнің (түрлері бойынша) және өнім-бірлігінің өзіндік құны анықталады.
Калькуляциялау объектілері:
барлық өндірілген өнім, орындалған жұмыс және атқарылған қызмет түрлері;
әртүрлі дайындық деңдейіндегі негізгі және көмекші өндірістің өнімдері, жұмыс,
өндірістің келесі сатыларында пайдаланылатын негізгі өндіріс бөлімшелерінің жартылай фабрикаттары;
сыртқы сатылатын өз өндірісінің жартылай фабрикаттары;
Калькуляциялық өлшем калькуляция объектісін өлшеуіш болады. Бұрын айтылғандай тәжірибеде
Минералды тыңайтқыштар өндіретін зауыттың негізгі өнім түрлерінің калькуляциялық өлшем
Кесте 4
Калькуляциялау өнім түрлері Өлшем бірліктері
Электр энергия
Жылы энергия
Табиғи газ
Шаруашылық су
Ауыз су
Айналыстағы су
Грунт суы
Қысымдалған ауа
КИП қысымдалған ауа
Азот
Оттегі
Фосфоры бар қойма
Содалық қоспа
Агломерат
Сары фосфор
Фосфорлы қышқыл 100% НЗРО4
Триполифосфат натрий
Аммофос Р205 құрамы 46%
Суперфосфат
Нитроаммофос
Трикальцийфосфат
Ашу жұмыстары
Фосфорит рудасын шығару
Фосфорит рудасын майдалау
Фосфорит рудасыс орташалау
Темір жол көлігімен тасымалдау
Автомобиль көлігімен тасымалдау
Майдаланған фосфат шикізаты ФКТ-1
Майдаланған фосфат шикізаты ФКТ-2
Майдаланған фосфат шикізаты ФКТ-3
Жіңішке майдаланған фосфат шикізаты ФКЭ-2 мың квт сағ
Г кал
Т м3
Т м3
Т м3
Т м3
Т м3
Т м3
Т м3
Т м3
Т м3
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Тонна
Ескерту- «Минералды тыңайтқыштар» ЖШС-нің Тараз филиалының жоспарлы-экономикалық бөлім
2.3 Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындардың есебін дамыту
Бюджеттендіру жүйесіндегі басқару есебін ұйымдастыруға кәсіпорынның өндірістік құрылымы, бөлімшелердің
Жауапкершілік орталықтары кәсіпорынның жекеленген құрылымдық бөлімшелері ретінде қаралады, онда
Шығындарды есепке алу объектілері болып шығындардың пайда болу жерлері,
Шығындардың пайда болған жерлері – бұл ұйымның құрылымдық бөлімшелері,
Өнім (қызмет, жұмыс) түрлері және пайда болған жерлері бойынша
материалдар;
өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысы;
еңбек ақыдан аударымдар;
үстеме шығындар.
Шығын орталықтары – бұл бастапқы өндірістік және қызмет көрсетуші
Көптеген шығын орталықтарын құру жабдықтарды ұстау және пайдалану, өндірістегі
Жауапкершілік орталықтары – бұл өндіріс шығындарын хозрасчетті бөлімшелер және
Шығындар есебін өндірістік құрылыммен сәйкестендіріп жүргізу әрбір бөлімшенің қызметін
Қазіргі кезде кәсіпорындар тәжірибесінде аналитикалық басқару есебінің жауапкершілік орталықтары
Бюджеттік көрсеткіштерін нақтылармен салыстырып құрастырылған есептеме жүйесін жауапкершілік орталықтары
Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп экономикалық дамыған мемлекеттердің кәсіпорындарында басқару
Жауапкершілік орталықтарын анықтау ұйымның бөлімшелерін басқарудың негізі,былайша атқанда бюджеттеудің,
Жауапкершілік орталықтары бойынша жоспарлау, есепке алу және бақылау жүйесі
Жауапкершілік орталықтарының түрлері көп, олар мақсаты, басқару деңгейі, қаржылық
Шығын орталығы – бұл бөлімше, оның жетекшісі өнім өндіру
Пайда орталығы – бұл жауапкершілік орталығы алдынғыдан ерекшелігі жетекшінің
Пайда бойынша жауапкершілік орталығы толық бюджеттік схемаға ие, яғни
Атқаратын функцияларының принципі бойынша жауапкершілік орталықтарын негізгі және көмекші
Сурет 2 Функционалды белгі бойынша жауапкершілік орталықтарын жіктеу
Негізгі жауапкершілік орталықтары өндірістік жағдайда тұтынушылар үшін өнім өндірумен
Көмекші жауапкершілік орталықтары өндірісте жанама түрде қатынасады, олар негізгі
Көмекші жауапкершілік орталықтары құрамында жалпы шаруашылық (шаруашылық бөлім, әлеуметтік
Жауапкершілік бөлу принципі бойынша бар өндірістік құрамға сүйенген жөн
Химиялық кәсіпорындарда өткізген анкеталық зерттеу мәліметтері бойынша басымшылық аймақтық
Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүйесі келесідей негізгі принциптерге сүйенеді:
бақыланатын шығын баптары мен түсімдерді анықтау, мұнда жетекші өз
қуаттың реквизиттер құрамына жетекшінің немесе белгілі шығын баптары мен
жауапкершілік орталығы жетекшісінің міндеті белдгілі мерзімге бюджет құрастыру және
Сонымен, кәсіпорында жауакершілік орталықтары бойынша есепке алу процесіндеолардың бірнеше
«Казфосфат» ЖШС-те кұрылымдық бөлімшелер жеке өндірістер-пайда бойынша жауапкершілік орталықтары
Өндіріс жетекшісі бюджеттік көрсеткіштерінің орындалуына персоналды жауапты болады және
Сурет 3 бақылау деңгейіне байланысты келесі көрсеткіштер ұсынылды.
Бақыланатын көрсеткіштерге белгілі бір өндірістің өзгермелі шығындары жатады, дәл
Бюджеттендіру және жауапкершілік орталықтары бойынша есептеу өзара байланысты, бірігіп
Сонымен, жауапкершілік орталықтарының бюджетін құрастыру кезінде, оның орындалуын бақылау
Директ-костинг жүйесін пайдаланған кезде шығындарды есептің жіктеуіне байланысты шығын
Сурет 3 Жауапкершілік орталықтарының бюджеттік көрсеткіштер
Осы бөлімді қорыта келе, біз Тараз филиалы «Минералды тыңайтқыштар»
3. ҰЙЫМНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШЫҒЫНДАРДЫ
3.1 Бюджеттер, олардың түрлері және мағынасы
Отандық өнеркәсіптегі соңғы кезде болып жатқан құрылымдық, мүліктік және
С.В.Ильдеменов авторлар ұжымымен «жоспар» және «бюджет» ұғымы өзінің мағынасы
Хорнгрен, Дж. Фостер бюджетті «жоспар» ұғымының синонимі ретінде емес
Экономика ғылымдарының докторы, профессор И.А.Бланк бюджетті «.. оперативті қаржылық
Бюджеттендіру, яғни жоспарлау, ақшаның қаржылық нәтижелерді есепке алу және
Сонымен, бюджет бұл қаржылық құжат, ол көзделген әрекет орындалғанға
Ұйымдағы бюджеттік процесс кезеңдік болады. Көптеген жағдайда бюджеттік кезең
Бюджеттендіру, жоспар құру бюджеттік мерзімге дейін басталады, ал бақылау
бюджеттік мерзімге мақсат қою;
бюджет жобасын құрастыруға ақпарат жинау;
жиналған ақпаратты жалпылау және талдау, бюджет жобасын құрастыру;
бюджет жобасын бағалау және қажет болса өзгерту;
бюджетті бекіту;
бюджетті орындау және көрсеткіштерді ағымды түзету;
ауытқуларды ағымды және жалпы талдау;
бюджеттің орындалуы туралы есеп беру және есептік мерзімде ұйымның
ағымды мерзімнің бюджетін түзетуге ұсыныс жасау және болашақ бюджеттерді
Барлық осы кезеңдер үш негізгі фазаға біріктіріледі. Бюджеттік кезеңге
Функциялар бойынша басқару жүйесінде (АВСМ) аталған принциптер өзіндік құн
Кесте 5 – Бюджеттік цикл ішінде бюджеттік циклге қатысушылардың
Фаза Кезең Кім орындайды Мерзімі Бюджеттік комитеттің қызметі
Жопарлау фазасы 1.Бюджеттік мерзімге мақсаттар қою Жоғарғы басшылық 2010
2.Бюджет жобасын құрастыруға ақпарат жинау Ұйымның маркетинг, технолагиялық және
3.Бюджет жобасын құрастаруға жиналған ақпаратты жинау Менеджерлер, жауапкершілік орталығының
4.Бюджет жобасын бағалау және қажет болса өзерту Бюджеттік комитет
5.Бюджетті бекіту Ұйым басшысы (бюджеттік комитеттің төрағасы) Желтоқсан 2010
Орындау фазасы 6.Бюджетті орындау және көрсеткіштерді ағымды түзету Жауапкершілік
7.Ауытқуларды ағымды және жалпы талдау Жауапкершілік орталықтарының жетекшілері, бюджеттік
Қаңтар – ақпан 2012 Табылған ауытқуларға жауаптыларды анықтайды және
Аяқтау фазасы 8.Бюджеттің орындалуы туралы есеп беру және есептік
2012 Бюджеттің орындалуы туралы жылдық есеп дайындайды
9.Ағымды мерзімнің бюджетін түзетуге ұсыныс жасау және болашақ бюджеттерді
Ескерту-. 31 дерек негізінде құрастырылды
Функционалды жолдың негізгі сипаттары келесідей:
фирма қызметінің негізгі түрлерін айқындау;
айқындалған қызмет түрлері бойынша шығындарды бөлек есептеуді ұйымдастыру;
әрбір қызмет түрлері үшін шығын драйверін анықтау (яғни тиісті
өндіріс шығындары туралы және өнім бірлігін өткізуге жұмсалған шығындардың
Дәстүрлі есептік жүйелердегідей АВСМ үшін жоспарлы және нақты көрсеткіштерді
Жалпылап айтқанда қандай да бір шығындарды басқару жүйесі (функционалды
Бюджеттер ұйым үшін және оның құрылымдың бөлімшелері немесе қызметтің
ұйымның алдына қойған мақсатына қол жеткізуді қамтамасыз ететін операцияларды
әр түрлі қызмет түрлері және бөлімшелерді үйлестіру. Тұтас ұйым
өзі жауапты орталықтардың мақсатына жеткізу үшін барлық деңгейлердегі басшыларды
ағымды қызметті бақылау және жоспарлы тәртіпті қамтамасыз ету;
жауапты орталықтар мен оның басшыларының жоспарды қалай орындағанына баға
менеджерлерді оқыту құралы.
Жоспарлау. Маңызы зор жоспарлы шешім әдетте бағдарламаны әзірлеу барысында
Ұйлестіру және байланыс. Әрбір жауапты орталықтың қызметі басқа жауапты
Барлық орындаушылар бұл жоспардың мазмұнын түсінбесе, басшылықтың жоспары іске
Ынталандыру. Бюджетті жасау процесі тұтас ұйымның да жауапты орталықтардың
Егер менеджерлер өз бөлімшесінің бюджетін әзірлеуге белсенді қатысса, бюджеттің
Бақылау. Бюджет – оны қалыптастыру, яғни жасау сәтінде қалаулы
Нақты деректерді бюджетпен салыстыру қай салаға назар аударып, әрекет
бірінші кезекте назар аударуды талап ететін проблемалық саланы сәйкестендіру;
бюджетті әзірлеу процесінде қатыстырылмаған жаңа мүмкіндіктерді анықтау;
бастапқы бюджеттің біршама деңгейде нақты еместігін көрсету.
Бағалау. Ай сайын анықталатын бюдеттегі ауытқулар жыл бойы бақылауға
Оқыту. Бюджет менеджерлерді оқытуға да қызмет етеді. Бюджет жасау
Сонымен, бюджеттік жоспарлардың принциптерін енгізудің артықшылықтары:
құрылымдық бөлімшелердің айсайынғы бюджеттік жоспарлауы шығындар көлемі мен құрылымы
айлық бюджеттерді бекіту шеңберінде құрылымдық бөлімшелерге еңбек ақы қорының
бюджеттің бақылау көлемін азайту кәсіпорынның экономикалық қызмет жұмыскерлерінің жұмыс
кәсіпорынның қаржылық ресустарын қатаң үнемдеу тәртібін іске асыру қаржылық
Бюджеттендірудегі бизнес процесінің тиімділігін төмендеуге әкелетін бірнеше себептері
Процесті ұйымдастыру. Қайсы бір бизнес – процестің негізін жазылған
Бюджеттендіру процесі үшін жекеленген қызметтердің атқаратын жұмыстары мен жауапкершілігін
Бюджеттендірудегі бизнес – процесті ұйымдастыруға қойылатын талаптар:
ұйымда бюджеттік процесті реттейтін бір ғана құжаттың болуы;
бюджеттік комитет ұйымдастыру;
қатаң қаржылық тәртіп бекіту;
қаржыдағы басшылықты анықтау;
қызметтердің құзырлары жауаптылығын анық бөліп көрсету.
Өнірістік жоспарлау. Өндірісті ұйымдастыру қойылған талаптарға сәйкес болмай қалғандықтан
Осыдан басқа, көптеген кәсіпорындар материалдар шығынын, еңбек шығындарының нормативтік
Мақсатты ұстаным. Оперативті жоспар (бюджет) келісім-шарт жасаудың нақты мүмкіндіктеріне
Қысқа мерзімді бюджеттің параметрлерін директивалық түрде (жоғарыдан төменге) белгілейтін
Сонымен, бюджеттендіру процесінің тиімділігі компания жумысының тиімділігіне байланысты.
Бюджеттік жоспарлау процесінің тиімділігіне кедергі жасайтын жоғарыда келтірілген факторларды
Осы мақсатта бюджеттік процестің ұйымдастыру – басқарудың келесідей моделін
Нақты бизнес – тапсырма құрастыру, біріншіден, кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері
Бюджеттендіруді басқару бюджет бойынша директорды тағайындаудан басталады: ол дайындық
Сурет 4 – бюджеттік үрдістің ұйымдастыру – басқару моделі.
Бюджеттік үрдісті басқару үшін кәсіпорында бюджеттік комитет құрылады.
Бюджеттік комитет – бұл жоғарғы звенодағы басшылардан құрылған кеңестік
Егер компанияда мұндай құрылым болмаса, яғни бюджет баптары арасында
Бұндай кезде тек коллегиялдық маңызды, яғни бюджеттік комитетінің мүшелері
Бір адам, мейлі ол бас директор болсын, бір мәселелерді
Шын мәнінде бюджеттік комитет бюджеттеу жүйесінде басты бөлімше болып
Бюджеттік комитеттің тағы бір қызметі төлемдер басшылығын анықтау болып
Бюджеттік комитеттің барлық шешімдері орындалуға міндетті. Бұнда қаржылық тәртіп
Кәсіпорында бюджеттендіру үрдісіндегі жұмысты ұйымдастырудың тиімділігін арттыру үшін бюджеттік
бюджеттік жоспарлау бойынша;
кәсіпорын қызметіне барлық түрлері мен оның құрылымдық бөлімшелерінің жүйелі
нарық сұранысына сәйкес кәсіпорынның экономикалық дамуының болашақтағы және қысқа
жоспар – бюджетті кәіпорын бөлімшелерінің орындалуына бақылау жүргізу;
кәсіпорын жұмысының барлық өндірістік және техника-экономикалық көрсеткіштері бойынша статистикалық
Құрылымдық бөлім бес топтан тұруы мүмкін:
жүйелік талдау мен бас бюджетті қалыптастыру бойынша талдамалық топтан;
кірістер жоспарының тобынан;
басқарушы жоспарлау, коммерциялық шығындар, капиталдық салымдар, әлеуметтік сала бойынша
өндірістік шығындар мен қорларды жоспарлау тобынан;
мүлікті басқару тобынан.
ОБП иА, кейбір жағдайда, орындаушы орган ретінде болады, яғни
Жоспарлау орталықтары – бұл кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері немесе бизнес
Бизнес – болжамдар болжамдау бағыттары бойынша бөлшектенеді: сұраныс, нормаланған
Қажет болған жағдайда бизнес болжамдар мейлінше терең бөлшектенуі мүмкін.
Бюджеттендірудің процедураларының тиімділігі бизнес – болжамдарды болшектеумен анықталады. Мүмкіндігінше
Бизнес – болжамды өңдеу ОБП и А-ның бақылауымен
Бизнес – болжамды өңдеудің басты мақсаты – реалистік
Жоспарлаудың әрбір орталығы қаржы орталығының қатаң белгілі орталықтармен өзара
Қаржы жауапкершілік орталықтары (ЦФО) – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері немесе
Кәсіпорында қаржылық жауапкершіліктің келесі орталықтарын бөліп көрсету ұсынылады (басқару
ЦФО кірістер бойынша маркетинг басқармасы мен коммерциялық басқарма енеді;
ЦФО шығыстар бойынша өндіріс басқармасы мен техникалық қамтамасыз ету
ЦФО табыс бойынша қаржы және экономика басқармасы енеді;
ЦФО инвестициялар бойынша техникалық даму басқармасы мен персоналдармен жұмыс
ЦФО-ның құрамын дәл анықтау кәсіпорынға алмастыруға келмейтін қаржылық жоспарлауды
ЦФО қызметі қаржы жауапкершілік орталықтары ережелерімен, ЦФО мен компания
Шығындар орталықтары – кәсіпорынның материалды – қаржылық қорының жұмсау
Ережеге сәйкес шығындар орталықтары – бұл кәсіпорынның ерекшеленген құрылымдық
Өнеркәсіп кәсіпорындарында шығындардың пайда болу орталықтары
Шығындарды жинақтау тәртібі басқарудың ұйымдық құрылымына бағыныштылықпен қайталанады.
Шығындардың пайда болу орталықтарын қалыптастыруда келесі талаптарды ескеру қажет:
Шығындардың әрбір пайда болу орталығында қызмет көлемінің өлшемі үшін
Шығындардың пайда болуының әрбір орталығында жауапты тұлға болуы керек;
Талдау үшін бөлшектену дәрежесі жеткілікті болуы қажет, бірақ есеп
Кәсіпорын шығындарының кез – келген түрі үшін шығындар мәліметтері
Шығындардың пайда болу орталықтарына тек қана тікелей шығындарды апару
Техналогиялық тұрғыдан қарағанда кәсіпорында бюджеттік жоспарлану үрдісін өз араларында
5 сурет – Кәсіпорын бюджетінің (33 негізге сәйкес) дайындау,
Қаржылық бюджет – бұл жоспар, онда жорамалданған қаржы қорларының
а) Күрделі шығындар бюджеті.
Ұзақ мерзімді капиталдық салымдарға әсер етуші мәліметтер, ақша қаражаттары
б) Ақша ағымдары болжамы ақша қаражаттары бюджеті.
Ақша қаражаттары бюджеті екі бөлімнен тұрады – күтілетін ақша
Ақша қаражаттары бюджетін дайындауға жауапты қызметкер кезеңде материалдар мен
в) Қаржылық жағдай туралы болжамдық есеп беру.
Бюджеттеудің ұйымдастыру мәселесін шешкеннен кейін, кәсіпорын басшысы мейлінше үйлесімді
Бюджеттеудің әдістемесін қалптастыруға кірісер алдында кәсіпорынның бюджеттеу жүйесін құрудың
Жалпы бюджетті дайындау үрдісінде қаржылық ережелерді болжамдауды немесе тұтастай
Сонымен, кәсіпорын бюджет жүйесін құрудың негізгі принциптерін талдау келесі
Болжамдық макроэкономикалық көрсеткіштерді анықтау. Бұл сатыда незізгі бюджеттік баптар
Өнімнің және кәсіпорын қызметін потенциалды тұтынушылар құрамын, сонымен бірге
Қорлар шамасын анықтауда бұл саты жоспарлы кезеңнің басында дайын
Өндірістік қуаттың талдауы кәсіпорынның өндірістік ерекшеліктерін сипаттау үшін арналған:
Өндірістік нормалар талдауы қалыптасқан технологияны есепке ала отырып өнім
Құрылымдық бөлімшелердің шартты-тұрақты шығындарының сметасын жасау талдаушы кезең бойына
Кәсіпорынның сату бюджеті клиент сұранысын таңдау негізінде өндіріс бағдарламасын
Шикізатты, материалдарды және энерго қорларды сатып алу бюджеті нақты
Еңбек ақы бюджеті белгіленген өндірістік бағдарламаға сәйкес негізгі өндіріс
Бөлімшелердің тұрақты шығындар бюджеті жоспарлы кезеңдегі материалды – қаржылық
Негізгі және басқадай өнімнің өзіндік құнының болжамы. Бұл саты
Кәсіпорынның кірістер мен шығыстар болжамы кезеңдегі қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелерін
Ақшалай қаражаттар болжамы екі бөлімнен тұрады – күтілетін ақша
Базалық жылды салыстырудағы болжамдық қаржылық есеп беру талдауы. Жалпы
Өндірістік есепте бюджеттер реттік белгілері бойынша жіктеледі. ( Кесте
Кесте 6 – Бюджеттердің жіктелуі
Белгілері Бюджеттердің түрлері
Мерзімі бойынша Ағымды – жыл
Жедел – тоқсан
Айнымалы
Белгіленуі бойынша Жедел
Қаржылық
Өңдеу әдісі бойынша Статикалық
Икемді
Бөлшектеу деңгейі бойынша Басты – тұтастай кәсіпорын бойынша
Жекеше – жауапкершілік орталықтары бойынша
Ескерту- 35 дерек негізде автормен құрастырылған
Айнымалы бюджетті өңдеу өткен кезеңдегі мерзім өте салысымен алдағы
Белгіленуі бойынша бюджет екі құрамдас жедел және қаржылық бөліктен
Жедел бюджет – жауапкершілік орталықтары бойынша бюджет.
Қаржылық бюджетті өңдеу үшін негіз болып табылады. Ол алдағы
Жедел бюджеттің соңғы мақсаты – пайда мен зиян жоспарын
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың пайдасы мен зияны жоспары келесі түрде болады
ВП = Врп – Псрп (3)
ОП = ВП – ОР (4)
Мұнда, Врп - өнімді (жұмасты, қызметті) өткізуден түсім;
Псрп - өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
ВП – жалпы пайда;
ОР – операциялық пайда;
ГП3 – дайын өнімнің кезең басындағы және аяғындағы қорлары;
Спп - өндірілген өнімнің өзіндік құны. (5)
Псрп = ГП3 кезең басында + Спп
Өткізуден түсім сату бюджетімен анықталады. Сату көлемінің болжамы бастапқы
Көптеген жағдайда сату көлемі қолдағы бар өндірістік қуаттармен шектеледі.
Сату бойынша шығындар бюджетінде өнім өткеруге және алдағы кезеңдердегі
Өндірістік бюджетте натуралды түрдегі сатудың жоспарланған көлемі белгіленеді, осыдан
Натуралды бірліктегі өндіріс көлемі (дана ) келесі жолмен есептелінеді:
БП = Бсату + ГПкезең соң. қар – ГПбастап.
Мұнда, БП - өндіріс бюджеті
Бсату – сату бюджеті
ГП кезең соң. қор – кезең соңындағы дайын өнімнің
ГПбастап. қор – кезең басындағы дайын қоры [11,
Бірақ бастапқыда басшы дайын өнім қорларының кемуі мүмкінбе
Материалдарды пайдалану өндірістік бюджетпен және материалдық қорлар деңгейіндегі жобаланған
Еңбек шығындары бюджеті өндірістің жоспарланған көлемін орындау үшін талап
Үстеме шығындар бюджетінің жоспарлануына үстеме шығындарды тұрақты және айнымалы
Бұл бюджетте екі мақсат бар:
өндіріс және оған қызмет көрсету бойынша менеджерлермен өңделген жалпы
осы мәліметтерді жинақтай отырып, келесі есепті кезеңге осы шығындар
Бұл бюджет өз кезегінде ағымды операциялық шығындарды бөлшектенген
Өңдеу әдістемесі бойынша бюджеттер бөлінеді:
статикалық (қатаң) бюджет кәсіпорынның іскер белсенділігінің нақты деңгейіне есептелген,
икемді бюджет – іскер белсенділіктің нақты деңгейі үшін құрылмайды,
Бөлшектеу деңгейі бойынша бюджеттер бөлінеді:
басты (негізгі) – бұл тұтастай алғанда кәсіпорын үшін үйлестірілген
жекеше – жекелей жоғарғыда көрсетілген жауапкершілік орталықтары бойынша бюджеттер.
Жалпы бюджеттің құрылымы мен оны құрайтын бөлшектерінің дәрежесі өндіріс
Сонымен, бюджет түсінерлік және анық мәліметтерді ұсынуы қажет, яғни
3.2 Өндіріс шығындарының бақылауы мен талдауы
Бақылау – бұл басшының, менеджердің тарапынан жоспардың жүзеге асырылуын
Бюджеттің орындалуын бақылау жүйесінің қарапайым түрде 7 суретте көрсетуге
Кәсіпорын қызметінің бағалауы мен бақылауының құралы ретінде бюджеттің қызметі
Басқару бақылауының үрдісі формалды түрде келесі кезеңдерден өтеді:
бағдарламаны дайындау;
бюджетті дайындау;
нәтижелі көрсеткіштерді және есеп беруді қалыптастыруды алу;
талдау.
Басқару бақылауындағы үрдісте маңызды звено жауапкершілік орталықтары бойынша есеп
Осы есеп үшін жаңа шығындар жіктемесін ұсынамыз:
бақыланбайтын – жауапты орталықтар бақыламайтын жанама шығындар. Бақыланбайтын шығындар
дәл нақты (сенімді) – бұл нақты өлшеуге болатын шығындар.
өзгеретін – жауапкершілік орталығының менеджері шешімімен көлемі өзгеретін шығындар.
Мысалы, жанама шығындары, әлеуметтік қажеттілікке, қайрымдылыққа, бухгалтерияға және т.б.,
Бастапқы бақылауды ұйымдастыру және бақылау үшін іс-әрекеттердің тәртібін анықтайтын
Сурет 7 Бюджеттің орындалуын бақылау жүйесі
Бақылау технологиясы – бұл басқару мақсатынан ауытқуды анықтау үшін
Басқару процедураларын қалыптастыру кезінде бұрыннан қалыптасқан басқару органының функционалды
Бақылау процедуралары бастапқы мәліметттерді қалыптастыру, оларды өңдеу және жалпылау
Бақылау процедуралары келесі элементтерден тұрады:
Өндіріске қатысушылардың өзара қарым-қатынас негіздерін қалыптастыру;
стандартты жағдайдағы бастапқы мәліметтерді және ауытқу пайда
олардың қарым-қатынас шеңберінде бастапқы бақылау мен талдауға қатысушылардың құқығы
бастапқы бақылау нәтижелерінің заңдылығын қамтамасыз ету;
бастапқы мәлеттердің нақтылығына жауаптыларды бекіту;
бақылау және талдау нәтижерлерінің қызметкерлерді марапаттау және жұмысын бағалау
2) Бастапқы құжаттар жүйесін, бастапқы есеп, бақылау және талдау
әр шаруашылық операциялары бойынша бастапқы құжаттар шеңберін анықтау;
бастапқы ақпаратты бағалау және толтыру тәсілін анықтау;
шаруашылық қызметті бақылау және бақыламайтын нүктелерін белгілеу;
стандартты және проблемалық шаруашылық жағдайлардағы мәліметтерді бақылау, есепке алу
Бастапқы бақылау, есепке алу және талдаудың ұйымдастыру негіздерін құрастыру;
бастапқы бақылау, есепке алу және талдау бойынша қызметкерлердің өзара
бастапқы бақылау, есепке алу және талдауды ұйымдастырудың жалпы басқаруын
әр бастапқы құжаттың құрастыруынан мұрағатқа өткізуіне ден құжат айналымы
әр шаруашылық операция бойынша бақылау әсерін таңдау және негіздеу
Шығындарға бақылау жүйесінің негізгі бөлігі бөлімшелер, ұйым қызметін бағалау
Шаруашылық қызмет процесінде түрлі ауытқулардың пайда болуын толығымен болдырмау
Бақылау әдістерімен өндіріс барысында ауытқуларды анықтау жұмысын ұйымдастыру үшін
олар туралы ақпараттың пайда болуы мен қалыптасу ерекшеліктері тарапынан;
өндіріс процесіне, шаруашылық қызметінің нәтижесінде және белгілі жұмыскерлер қызметіне
Ақпараттың пайда болуы және қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты ауытқулар бірнеше
құрылымдық бөлімше немесе жұмыскердің қызығушылығына кедергі келтіретін ауытқулар. Бұл
белгілі ұжымның немесе жұмыскердің қызығушылығына кедергі болмайтын ауытқулар. Бірінші
белгілі ұжым немесе жұмыскер қызығушылық танытатын ауытқулар.
Мұндай ауытқуларды анықтау үшін бақылаудың арнайы әдістерін қолдану қажет.
ақпарат пайда болған кезде бастапқы бақылау жүргізгенде анықталғандар. Бұл
бастапқы бақылаумен анықталмағандар. Бұл ауытқуларды тағыда есепке алынбаған және
Есепке алынбағандар құжаттар мен ақпаратты кейін бақылауда анықталады. Олардың
Құрылымы бойынша ауытқулар жәй, олардың сипаты анық және кешенді,
Есептеу әдістеріне қарай ауытқулар абсолютті және қатынасты болып бөлінеді:
шаруашылық операция пайда болғанға дейін;
шаруашылық операциялар пайда болған кезде;
шаруашылық операция болғаннан кейін табылғандар немесе өндіріс процессі біткеннен
Ауытқулар туралы ақпараттың дәлдігіне қарай барлық ауытқуларды нақты,болжамдық, дәл
Пайда болу тәрізіне қарай ауытқулар бір кезектік (кездейсоқ), мерзімдік,
Ерекше назарды жүйелік ауытқулар талап етеді.
Өндіріс процесіне әсері бойынша ауытқуларды жоюға болатын және жойылмайтын
Ресурс шығынына әсері бойынша ауытқулар жоғалтулар немесе натуралды түрдегі
Ресурстарды пайдалану кезендегі ауытқулар келесі топтарға бөлінеді:
қажетті өндірістік ресурстардың сандық өзгерістеріне әкелетін ауытқулар (еңбек заттарымен
пайдаланылатын өндірістік ресурстардың сапалық өзгерістеріне әкелетін, оларды жоюға ұжымның
еңбек ұжымының еңбек күшінің өзгеруіне әкелетін ауытқулар. Бұл ауытқуларды
жауапты орталықтың жоспарлы резервтері мен босалқылары бар болғандықтан өндіріс
Өнім өндіруге әсеріне байланысты ауытқуларды жоғарлатулар немесе өнім сапасын,
Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесінің ұжымы және жұмыскердің қызметін бағалайтын кезде
Басқару тарапынан ауытқуларды жою деңгейі және олардың маңыздылығы,
Әрине, пайда болған ауытқуларды алдын-ала бір топқа жатқызуға болмайды.
Ауытқудың себебі – бұл ауытқуларды жою үшін ауытқулардың кінәлілерін
Ауытқуларды бағалау – нақты өндіріс жағдайында менеджерлердің оларға деген
Ауытқулар жөніндегі мәліметтерді ақпаратқа айналдыру циклінде: «ауытқулар – үнемдеу
Егер ауытқулар ресурстардың қосымша шығындарымен байланысты болып, ал олар
Ішкі бақылау басқару есебінің маңызды және айырымсыз элементті болады.
шешім қабылдау кезінде басшылық пайдаланатын ақпараттың дәлдігін білдіретін активтер
ішкі жүйелік бақылау процедураларын орындауды дәлелдеу;
ішкі бақылау жүйесін жұмысының тиімділігін талдау және ақпаратты өңдеу;
басқарушылық ақпараттық жүйенің беретін ақпаратының сапасын бағалау.
АХС 400 «Тәуелді бағалау және ішкі бақылау» ішкі бақылау
Ішкі бақылаудың негізгі мәселелері:
заңдылық талаптарын орындау;
мүлікті жоғалтудан қорғау;
ағымды шаруашылық операцияларын тиімді орындау;
басқарудың барлық деңгейлерінде бұйрықтар, өкімдер және басқада нұсқауларды орындау;
құжаттардың және оның ішіндегі ақпараттың дәлдігі мен қажетті толықтық
кездейсок және әдейі қателер мен өзгертулерді алдын алу және
Кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесі бухгалтерлік есеп, бақылау ортасы және
Бухгалтерлік есеп жүйесі есепті жүргізуді және оны жүргізуге жауаптыны
Бақылау ортасы – бұл ішкі бақылау жүйесін қалыптастыратын және
Бақылау құралдары – экономикалық субъектінің жұмыскерлері шаруашылық қызметі процесінде
АХС – 610 – стандарттар анықтау және сыртқы аудиторларға
Ішкі аудит клиенттің жұмысын бағалайтын қызмет атқаратын ішкі бөлімшелері
Ішкі аудит қызметінің мәселелері мен көлемі басшылықтың талабына және
бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесіне шолу жасау. Клиент
қаржылық ақпаратты тексеру. Бұл жұмыс ақпартты өлшеу, жіктеу, көрсету,
қызмет тиімділігіне, рационалдығына, ыңғайлылығына шолу;
құқықтық – нормативтік заңдылықты сақтауына, клиент басшылығының ішкі талаптарына,
Бақылау және талдау қажеттілігінің теориялық аспектілерін қарастырудан кейін оларды
Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың теориялық көзқарастарының негізінде шығындардың ішкі
Сурет 8 Кәсіпорынның ішкі бақылау схемасы
Ішкі бақылау жүйесінің ішкі аудиторлық тексеруін өткізу процесін бірнеше
Сурет 9 Кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесінің ішкі тексерулер
Бүкіл кәсіпорын бойынша ішкі аудит жұмысының жалпы жоспары басшылықтың
Ішкі аудиторлық тексеруді жоспарлау процесі техникалық тәсілдер мен процедураларының
Алдын ал зерттеу:
Аудит аймағындағы жоспарланған қызмет көрсеткіштерін жинау және талдауды іске
Аудит процесін ұйымдастыруды реттейтін ішкі нормативтік қуаттамаға талдау жүргізу;
Бизнес процесстерді зерттеп және тексеру объектілеріне алдын-ала баға
Заңнамадағы өзгерістер аудиторлық тексеру өткізуге ықпал ететінің анықтау;
Бұрынғы жылдарда өткен аудиторлық тексеру нәтижелері мен белгілі өзгерістерге
Қаржылық есеп беру, бюджетті пайдалану туралы есептің, орындалған жұмыстар
Тексерілетін бөлімнің жетекшілерімен кіріспе жиналыс өткізу. Жиналыс барысында ішкі
Аудиторлық қызмет хатын құрастыру, онда тексеру тәртібі, сипаты, жоспарланған
Тексерілетін бөлім басшысынан алынған мәліметтер негізінде құрылған тұрақты файлға
Тексерілетін объектілерге тән қателіктермен тәуекелді анықтау;
Тексерілетін учаскелерге әсер ететін ішкі және сыртқы өзгерістерді ескере
Тексеру мәселесі бойынша ақпарат ағындарының схемасы және тәуекелді бағалауды
Аудиторлық тексерулерді жоспарлаудың негізінде және оларды өткізу ресурстарын анықтау
Аудит объектісін алдын-ала зерттеу мәліметтеріне қарай оларға қолданылатын бухгалтерлік
Осы кезеңдегі маңызды элемент, ол осал бақылау тәуекелін бағалау
Аудиторлық тексеру процедуралары мен жоспардың құрастыру жұмысын аяқталмағаннан кейін,
Аудитті жүргізу аудит бағдарламасын орындауға әкеледі. бағдарлама жұмыстары аудиторлар
Бағдарлама құжат түрінде рәсімделеді. Онда аудиторлық тапсырманы орындау процесіндегі
Аудиторлық тапсырманың бағдарламасын құрастыру компаниядағы ішкі аудит жүргізу ережелері
Қате жіберу тәуекелін төмендету немесе оларды таппау тәуекелін азайту
Аудит бағдарламалары оқтын, оқтын жаңартылады, ол кезде бұрынғы зерттеу
Диссертациялық зерттеудің мақсатын ескере біз өндіріс шығындарының ішкі аудит
Кесте 7 Өндіріс шығындарының ішкі аудит бағдарламасы
Өндіріс шығындары ішкі аудитінің негізгі бағыттарының тізімі Ішкі аудит
Өндіріс және өнім өткізу бойынша операцияларды тексеру кәсіпорынның
негізгі және көмекші цехтар өнімдерін оқып-үйрену;
өнімді сақтау тәртібін оқып-үйрену;
өнімді өткізу тәртібімен танысу.
Негізгі және көмекші өндіріс шығындарын тексеру есеп саясатымен танысу;
негізгі және көмекші өндіріс шығындар есебі әдістемесін оқып-үйрену;
шығындар есебі бойынша құжаттарды оқып-үйрету.
Жасалынған тікелей және үстеме шығындардың негіздемесін тексеру шығындар құрамы
өнім негізгі түрлері өндірісінің технологиясын оқып-үйрену;
үстеме шығындарды бөліп тарату әдісін оқып-үйрену;
тікелей және үстеме шығындар есебі бойынша бастапқы құжаттарды, басшының
Шығындардың басқадай түрлері есебінің дұрыстығын тексеру шығындардың басқадай
№10 журнал-ордермен, бастапқы құжаттармен және машинаграммалармен танысу.
Өндіріс шығындары есебі бойынша шоттар корреспонденциясының дұрыстығын тексеру шоттардың
шығындар есебі бойынша жиынтық құжаттарды оқып-үйрену;
(Ведомостар, журнал-ордерлер, машинаграммалар және басқалар).
Өнім бірлігінің калькуляциясын және өнімнің өзіндік құнын есептеудің дұрыстығын
8110, 8310, 8410 шоттарға аналитикалық (талдамалық) мәліметтерді оқып-үйрену.
Өнімнің тиімділігін бақылау жасау және басқалары сұраныспен пайдаланушы өнім
өнімнің тиімділігін анықтау;
өнімнің негізгі түрлерінің сапасын жақсарту бойынша шараларды жүзеге асыру;
Ескерту-37 дерек негізіне сүйене отырып автормен құрастырылған
Кәсіпорында ішкі бақылау процедуралары болып табылуы мүмкін:
міндеттемелердің тепе-тең бөлінуі;
жазалау шараларының тиімді процедураларының нақтылығы;
тауарлы-материалдық қорларға және өндіріс шығындарына нақты бақылау жасау;
тәуелсіз тексерулерді жүзеге асыру.
Өндірістік циклдегі шаруашылық операцияларының құрылымы мен саны негізінен өндірістік
Белгілі болғандай, өндірістік циклдің қарапайым операцияларына жатқызылады:
өндіріске шикізат (материалдар) босату;
еңбек ақыны есептеу және төлеу;
дайын өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру;
дайын өнім шығару және оның орын ауыстыруы;
шикізат және дайын өнімді сақтау.
Тексеруді сәйкестікке дәйекті жүргізу үшін ішкі бақылау жұмысын өндірістің
Өндіріс циклы аудитінің мақсаттары:
толықтық
дәлдік
бар болу (нақтылығы)
баға
құқығы және міндеттемесі
пайда болуы
ұсынылуы және ашып көрсетілуі.
Мәйлінші мәнді қателіктер мынадай сатыларда болуы мүмкін:
өзіндік құнды есептеуде,
салық декларацияларын жасауда,
бюджетке салық төлеуде.
Өндіріс шығындарына аудит жүргізерде өндіріс шығындарын есептеу бойынша бухгалтерлік
кәсіпорында өндіріс шығындары есебі әдістемесін және оның кәсіпорында қабылданған
өзіндік құн шығындарын тек сол кезеңге енгізу, олардың төмен
өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын тікелей және жанама шығындар;
оларды қай калькуляциялық кезеңге жатқызылатынын дәл анықтау мүмкін болмаған
пайдаға салықты есептеуде өндіріс шығындарна апарылуының дұрыстығын;
пайдаға салық төлемдерінің дұрыстығын.
8 кестеде ішкі бақылау құралдарының тиімділігін анықтаушы негізгі мәселелер
Кесте 8 –Ішкі бақылау жуйесін тексеру тестілері
Тестік сұрақтар мағынасы Ия Жоқ Ескерту
1. Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорларды сақтау мен босатуға жауапты тұлғалар
2. Материалды жауапкершілік туралы шарт жасалынған ба?
3. Әкімшілік жұмыскерлер мен материалды жауапты тұлғаларда қызметтік ережелер
4.Қоймалардағы тауарлы-материалдық қорлардың сақталынуы қамтамасыз етілген бе?
5. Материалды жауапты тұлғалармен есеп берулер уақтылы өткізіле ме?
6. Тауарлы-материалдық қорлардың түгелденуі уақтылы жүргізіле ме?
7. Түгелдеу жүргізуде материалды құндылықтардың артық шығуы, кем шығуы,
8. Кінәлі адамдардың шығындардың орнын толтыруы жиі орын ала
9. Қоймалардағы тауарлы-материалдық қорлардың нормативтері белгіленген бе және олар
10. Тауарлы – материалдық қорлардың шығындары, ішкі орын ауыстырылуы
11. Өнім өндірісінде материалдар шығындарының бекітілген нормалары бар ма?
12. Шығындардың бұл нормалары негізделген бе және олар сақталынады
13. Тауарлы – материалдық қорларды шеттен әкелгенде және шетке
14. Өтпейтін және жатып қалған шикізат, материалдар орын алған
15. Накладной бланктеріне, лимитті – алу карталарына, талаптамаларға, нарядтарға,
16. Накладнойларға, лимитті – алу карталарына, талаптамаларға, нарядтарға, табелдерге
17. Кәсіпорында әкімшілік – басқару персоналы санының лимиті сақталына
18. Бекітілген сметаға әкімшілік шығындар сомасы сәйкес келе ме?
19. Есепті кезеңде кәсіпорында айып – пұл, өсім пұл
Ескерту- 37 дерекке сүйеніп автормен құрастырылған.
Кәсіпорында басқару жүйесінде өндіріс шығындарын басқару мәселесіне маңызды
Өндірісте шығындарды басқару үрдісі – бұл жабдықтаудан бастап және
Шығындарды басқару ақиқаты негізгі цехтар бойынша шығындар есебін ұйымдастыруға
Әрбір қызмет орны (бөлім, цех) өзінің шығындар сметасын жасауға
Әрбір бөлімшелерде тек сол шығындар бекітілуі тиіс, және ол
Аудиторға, әкімшіліктің алға қойған мақсатынына табысты нәтижесіне нық
тауарлы – материалдық қорларды бағалау әдісі, әрі ол барлық
бухгалтерлік есепте тіркелінетін өнім өндіру үрдісінің негізделген алғашқы құжаттар
басшымен бекітілген өндіріс циклі бойынша құжат айналымы сызбасы;
тауарлы – материалдық қорларды шығынға жазу тәртібі;
ТМБ (материлдар, аяқталмаған өндіріс, тауарлар) түгендеу жүргізі тәртібі мен
ТМБ жіктелуі, бухгалтерлік есеп тіркелімдері мен талдамалық есепті ұйымдастыру.
Аудиторлық, дайын өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін басты мәселе
кезеңдегі шығарылған өнімге енетін шығындар;
өнімді өңдеудің аяқталмаған түріндегі басқадай уақытша интервалға жатқызылатын
Кезеңдегі дайын өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау үшін кезең
Оны екі түрлі тәсілмен бағалайды:
түгендеу жолымен;
есептеу жолымен;
Өндіріс шығындарының қабылданған тәртібі есебімен және өнімнің өзіндік құнын
Аудитор түгендеудегі бақылау мақсаты туралы тұрақты есінде сақтауы керек:
қорлардың шын мәнінде бар екендігін;
қорлардың есептелінуі мен жазылуы және олардың бар екендігі және
Түгендеуді бақылауға кіріспес бұрын, аудитор клиент бизнесімен жеткілікті шамада
Жауапкершілікті орталықтар бойынша есептік мәліметтер талдауы, қай орталықтарда шығындар
Кері байланысты басқару жүйесі ауытқуларды анықтау және алдағы нәтижелерді
Экономикалық элементтері бойынша шығындар талдауы шығындардың құрылған құнға қатынасын
Кесте 9 - Өнім өндірісіндегі шығындар талдауы
Шығындар элементтері Жылдар
2006 2007 2008 2009
мың тг % мың тг % мың тг %
Материалдық шығындар 2458,2 65,0 3351,1 60,0 3958,8 64,9 5210,5
Аударымдарды қоса алғандағы еңбек ақы 1021,1 27,0 2320,0 31,9
Үстеме шығындар 226,9 6,0 435,1 6,0 365,4 5,9 458,8
Басқадай шығындар 175,6 2,0 245,1 2,1 192,0 1,5 167,5
Жиыны 3881,8 100 6351,9 100 6190,6 100 7748,8 100
Ескерту – «Казфосфат» ЖШС-і мәліметтері бойынша автормен құрастырылған
9 кестенің мәліметтері бойынша минералды тыңайтқыштар өндірісі үрдісіндегі қолданылған
Алымдарымен қоса алғандағы еңбек ақының 2006-2009 жылдардығы үлес салмағы
Үстеме шығындардың үлес салмағы 2006-2009 жылдарда 5,9%-дан 6%-ға дейін
«Басқадай» шығындар элементі талдауы үлкен назар аударуды талап етеді.
Әрбір элементтер бойынша шығындар үлесі жалпы шығындардан өндіріс түрлері
Өнімнің өзіндік құнын бағалаудың маңызды мәселелерінің бірі оны баптары
Цехтар бойынша есеп беру мәліметтерінің талдауы, қай цехта қанша
Шығындарды басқару тікелей және кері байланыс көмегімен жүзеге асырылады.
Тікелей байланысты басқаруда болашақ нәтижелердің бағасы беріледі, қажетті нәтижелерден
Шығынды басқару шамаланады:
қызмет бөлімдері мен өндірістік бөлімшелеріне өндірістік шығындардың барлық элементтерін
ішкі шаруашылық есеп ауытқуларда кінәлілердің болмауы үшін объективті қызығушылықты
ауытқуларға кінәлілерге, әсіресе рәсімделмегендерге, қолданылатын санкцияның қатаң жүйесінің нақты
Өндіріс шығындарымен басқару көптеген мәселелерді қарастырады: норма есептеулері, нормативті
Нормативті калькуляцияның орындалуын талдау бойынша 10 кестені қарастырамыз.
Кесте 10 – 2008 жылға калькуляцияның нормативтік мәліметтерінің орындалуының
Калькуляция баптары Шығындар нормасы Нақты мәлімет Ауытқу (+;-)
1. Материалдық шығындар, соның ішінде 4968,7 5087,9 119,2
- шикізат 2340,0 2458,4 +118,4
көмекші материалдар 986,0 760,0 -226,0
отын және энергия
жартылай фабрикаттар
басқалары 1096,2
460,0
86,5 1190,0
589,0
90,5 +93,38
+129,0
+4,0
2. Аударымдармен қоса алғанда еңбек ақы 3890,0 4310,0 420,0
3. Үстеме шығындар , соның ішінде 1159,5 4294,0
амортизация
жөндеу және құрал-жабдықтарды қатыпты ұстау 578,0
325,0 620,0
354,0 +42,0
29,0
- Басқалары 256,5 320,0 63,5
Жиыны 10018,2 10691,9 +673,7
Ескерту- «Казфосфат» ЖШС мәліметтері бойынша автормен құрастырылған
10 кесте мәліметтері 2008 жылы нақты шығындардың нормативті шығындардан
Сонымен, қызметтер мен бөлімдер ауытқулар туралы мәліметтерді дұрыс және
Негізгі цехтар бойынша тікелей және жанама шығындарды бөлшектеп көрсету
Кез – келген бөлімнің жұмысы, ең алдымен, оның кәсіпорын
Күнделікті операцияларды төменгі звено басшылары бақылайды, ол үшін жоспарлауды
Тек осындай жағдайда ғана ауытқуларды жылдам анықтауға қателіктерді түзетуге
Ауытқулар бойынша басқару принципі нақты орындаулар барлық кезде қажетті
Сонымен, жүргізілген зерттеу оларды бюджеттеу үшін жауапкершілік орталықтары бойынша
3.3 Бюджеттендіру – шығындарды басқарудың тиімді тәсілі
Бюджет – басқару есебі жүйесінде бақылаудың негізгі құралы ретінде
Басқарудың түрлі деңгейінде құрастырылатын бюджеттер түрлері 11 кестеде көрсетілген.
Кесте 11 Басқару деңгейіндегі бюджеттер түрлері
Деңгейі Бюджет түрлері
Ұйым Жалпы шаруашылық (әкімшілік) шығындар бюджеті. Жалпы бюджет: пайда
Пайда орталығы Сату бюджеті. Коммерциялық шығындар бюджеті (оның ішінде
Функционалды бөлімшелер Өндіріс бюджеті; босалқылар бюджеті; сатып алу бюджеті;
Шығын орталығы Материалдарды пайдалану бюджеті; еңбекке ақы төлеу бюджеті.
Жобалар Нақты игеру бюджеті; жобаны құру бюджеті; жаңа құрылыс
Ескерту- 36 дерек негізінде автор құрған
Бюджеттік жоспарлау принциптерін енгізу артықшылықтары келесідей:
құрылымдық бөлімшелердің ай сайын жоспарланатын бюджеттерін қазіргі кезде қолданыстағы
құрлымдық бөлімшелердің айлық бюджетін бекіту шеңберінде еңбек ақы қоры
бюджеттердің бақылау параметрлері санын минимизациялау кәсіпорынның экономикалық қызмет жұмыскерлерінің
бюджеттік жоспарлау кәсіпорынның қаржы ресурстарын қатаң үнемдеу тәртібін іске
Бюджеттендірудің артықшылығы мен кемшілігі В қосымшасында көрсетілген.
Сонымен, бюджеттерді қалыптастыру мен құруы келесідей мақсаттарды көздейді:
кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметінің болашақтағы стратегиясын анықтау, ол
бүкіл кәсіпорындағы жауапты орталықтардың шығындары мен пайдасының оптималды қатынасын
материалдық және ақша ресурстарының қажеттілігін айқындау;
материалдық және ақша ресурстары ағындарын ықшамдау;
нақты шығындарды нормативпен салыстыру арқылы жауапкершілік орталықтарының жұмыс тиімділігін
тәуекелді анықтау және олардың деңгейін төмендету.
Бюджетттердің түрлі варианттарын қолданудың негізгі факторларының бірі қызмет көлемі.
Бюджеттендіру – бұл кәсіпорынның өндірістік – қаржылық қызметін басқару
Әрбір көрініс сияқты, бюджеттендірудің де дұрыс та жақтары бар.
Бюджеттік мәліметтер өткен мерзімнің мәліметтерінен гөрі қызмет нәтижесін бағалау
Бюджеттендірудің негізгі проблемаларының бірі, менеджердің дәл болжам құрастыруға ынталандыру
Бұл жағдайда басшылық қандай әрекет етеді? Бір тәсіл ретінде
Бөтелкеге құйылған ішімдіктер шығаратын өндіріс директорының жағдайын қарастырайық. Компания
Сонымен, бюджеттендіру жүйесі коммуникация және координация проблемаларымен өзара байланысты
Бұрын айтқандай, бюджеттендірудің негізгі кезеңдері материалды, еңбек шығындарының сметаларын
Осыдан, кәсіпорындағы бюджеттендіру жүйесін құрастырушы инфрақұрылым, бюджеттік процестің бөліктері
Зауыттағы шығын бюджеттерін құрастыру үшін икемді бюджеттерді пайдаландық және
Кесте 12 - 2009ж шығын орталықтарының бюджеті (мың теңге)
Көрсеткіштер Нақты Бюджет Бюджеттен ауытқу
Материалдық шығындар
Еңбек шығындар
Үстама шығындары 2250,0
9500,0
3890,0 2300,0
9000,0
3900,0 +50,0
-500,0
+10,0
Барлығы 15640,0 15200,0 -440,0
Ескерту: 2009ж. өндірістік есептер негізінде автор құрастырған
12 – кестенің мәліметтері жауапкершілік орталықтарының бюджетттері мен нақты
Жоғарыда айтылған бюджетті қалыптастыру әдістемесі келесі кезеңдерден тұрады:
әдістемелік қамтамасыздық және мамандарды дайындау;
қолданыстағы есеп жүйесін, жоспарлауды, құжат айналымын талдау;
кәсіпорынның дамуын анықтайтын негізгі жолдарының экономикалық модельдерін құру;
бюджет құрастырудың технологиясын қалыптастыру;
кәсіпорын жағдайында бюджеттендіру механизмін тексеру және сараптау;
бюджет құрастыру үшін құжат айналымын дайындау бойынша мәліметтерді құрылымдық
қойылған мақсаттарды ескеріп кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижелері
бюджеттің орындалуын бақылау әдістемесін ішкі және сыртқы жағдайлар өзгеруінен
компьютерлік және бағдарламалық қамтамасыздық және қаржылық модель таңдау, автоматтандыру.
Есеп жүйесі кәсіпорындағы бюджеттендіру мақсатында басқару аппаратының ақпараттық қажеттілігін
Бюджеттік процесс пен басқару есебінің өзара байланысы 10 суретте
Сурет 10 Басқару есебі және бюджеттік процестің инфра
Бюджеттер мен стандарттар арасында бірнеше айырмашылықтар бар. Көптеген ұйымдардың
Стандартты шығындар – бұл өнім бірлігінің жобалық шығындары, ал
Бақылау мәселелерін орындау үшін, бюджеттік мәліметтерден ауытқуларға талдау жүргізу
Икемді бюджеттер іскерлік белсенділік деңгейіне құрастырылмайды, ол өткізу көлемінің
Икемді бюджет құрастыру үшін икемді бюджет формуласын пайдаланады.
Икемді бюджет = бірлігінің өзгермелі шығындары * өнім санына
Икемді бюджет формуласын пайдаланып өндірістің түрлі деңгейіне бюджет алуға
Өндірістік шығындар, өндіріс шығындарын талдаудың болжамдық мәліметтері нәтижелерін жалпылап
Кесте 13 2009ж өнім өндіруге жұмсалған шығындар сметасы
Шығын баптары 2009 жыл Ауытқу (+;-) 2010ж сметасы
Смета Нақты
Материалдық шығындар
Еңбек ақы шығындары, аударымдарды қоса
Үстеме шығындар
Басқалай 5309,6
1879,5
423,0
50,4 5210,5
1911,9
458,8
66,5 -99,1
+32,4
+35,8
+16,1 5210,5
1879,5
423,0
50,4
Барлығы 7666,5 7647,8 +185,3 7563,4
Ескерту- «Казфосфат» ЖШС мәліметтері негізінде автор құрастырған
Алынған мәліметтерді қорыта 13 кестедегі негізгі өндіріс шығындарының ақпараты
Жалпы шығындар бірнеше жылда көп айтылмаған, оның себебі экономикадағы
«Минералды тыңайтқыштар» Тараз филиалы мысалында икемді бюджеттің мазмұнын қарастырамыз.
Сонымен, бас бюджет бойынша 4600 мың тг. өткізу көлеміне
Нақты қол жеткен өткізу көлемі 8200 мың тг. Оны
Мысалы, бас бюджет бойынша («Казфосфат» ЖШС) «Минералды тыңайтқыштар» Тараз
Нақты өткізілген өнім көлемі 2100 тонна, сонда, икемді бюджет
Басқаша айтқанда, икемді бюджет мәліметтері бойынша біздер бюджетті орындаудың
Кесте 14 - 2009ж өндірістің икемді бюджеті
Өнім Өткізу көлемі, тонна Қоймадағы соңғы қалдық Қоймадағы басындағы
Суперфосфат
Нитроаммофос
Аммофос 8500
5000
4600 500
500
450 700
200
400 8000
5300
4000
Ескерту: «Казфосфат» ЖШС мәліметтерімен автор құрастырған
Икемді бюджетті жоспарлау мерзімнің алдында одан кейінде пайдалануға болады.
Кесте 15 - 2009ж өндіріс және шығындар бюджеті
Көрсеткіштер Өлшем бірлігі 2008ж нақты 2009ж бюджет 2009ж 2008ж
Өнім өткізу көлемі заттай өлшемдегі тонна
аммофос
79781 150000 88,01
трикальций фосфат (27%)
3419 35000 9есе
басқалары
3528 - -
Өнім өндіру көлемі ақшалай өлшемдігі мың долл 25100,0
79771,0
217,81
аммофос
23836,5 70214,0 194,57
трикальций фосфат (27%)
678,5 9557,0 1308,55
басқалары
585,5
3. Өнімнің сату бағасы долл
аммофос
297,08 468,1 57,57
трикальций фосфат (27%)
198,5 265,47 33,74
4. Өндіріс шығындары мың долл
аммофос
20658,0 44215,1 114,03
трикальций фосфат (27%)
415,5 6565,8 1480,23
Өнім бірлігінің өзіндік құны долл
- аммофос
262,11 295,7 12,84
- трикальций фосфат (27%)
122,7 182,3 48,65
Пайда мың долл
27080,4
Рентабельдік %
51
Персонал саны адам 788 848 7,61
Еңбек ақы қоры
Орташа айлық еңбекақы мың долл
долл 2394,06
282 3077,85
302 28,56
7,09
Ескерту «Казфосфат» ЖШС мәліметтері негізінде автор құрастырған
15 – кестеден көрсеткендей 2009ж кәсіпорын өндіріс көлемін 2
Сонымен, бюджеттендіру жүйесі және өндіріс бюджетін құрастыру негізінде өткен
Кез келген ұйымды, оның көлемі және қызмет аясына қарамастан
Басқарудың тиімділігі мен шапшаңдығын жоғарылату.
Бюджеттендіру болашақта ыңғайлы жағдайды пайдалануға дайындық мүмкіндігін көрсетеді, сонымен
Нақты мәліметтерді жоспарланғанмен салыстыру қажетті нәтижелеріне жетуге тиісті шараны
Шығындар мен пайданы басқару арқылы нәтижелерді жақсарту, ресурстарды тиімді
Ресурстар қажеттілігін жоспарлау және бақылау нәтижесінде шығындар ықшамдалады, жоғалту
Төлем қабілеттілігін жақсарту.
Операциялық бюджеттерді консолидациялау негізінде ақша ағындарының бюджетін құрастыру ақша
Басқарушылырдың білімін жоғарылату.
Бюджеттендіру өндірістің, жабдықтау, өткізу мәселелерін ағымдағы мәліметтер негізінде шешуге
Сонымен, жалпыланған бас бюджет (смета) жоғарыда атап өткен шығын
Осы бөлімді қорыта келе бюджеттің өндірістік есептегі үлкен мағынасы
ҚОРЫТЫНДЫ
Өткізген зерттеу өндірістік есеп – бұл өнімнің құнын бағалау
1. Шығындарды есептеу және өнімнің өзіндік құнын анықтау –
Біздің зерттеумізді қорыта келе атап кетеміз, өндіріс шығындарын есептеу
Өндірістік есептің ерекшеліктерін зерттеу оның келесідей жағдайларға керек екені
өндірісті басқару үшін әкімшілікке қажетті ақпарат беру және болашаққа
өнімнің (жұмыс және қызмет) нақты өзіндік құнын есептеу, белгіленген
өткізілген өнім немесе олардың топтары бойынша, жаңа технологиялық шешімдер,
Сонымен, өндірістік есепке біз келесідей анықтама беруді ұсынамыз. Өндірістік
2. Өндірістік есептің проблемасың негіздеу кезінде кәсіпорынның өндіріс шығындарын
К.Друриді басқару есебі мен өндірістік есепті ұйымдастырудың проблемалары туралы
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заңда есептің
басқару есебі немесе өндірістік есептің даму концепциясы анықталмаған;
жақандану жағдайында есептік ақпараттың ролі мен маңызы өсуін ескеріп
3. Кәсіпорынның басқару құрылымына байланысты жауапкершілік орталықтары бойынша есепті
Өндірістерді ұйымдастыру принциптері, олардың алдына қойған мақсаттары, өзара және
4. Бюджет – бұл жоспардың сандық көрінісі, ол белгілі
Біз бюджеттендіру кезеңдерін анықтадық:
Болжамдық макроэкономикалық көрсеткіштерді анықтау;
Кәсіпорын қызметтері мен өнімнің тұтынатын сатып алушылар құрамын анықтау;
Босалқылар көлемін анықтау;
Өндірістік қуаттылықты талдау;
Қалыптасқан технологияларды ескере өнім өндіруге қажет ресурстарды анықтауға өндірістік
Талдау мерзімі ішінде қалыпты жұмыс үшін қажетті әр бөлімшенің
Кәсіпорынның өткізу бюджеті;
Шикізат, материалдар және энергоресурстар сатып алу бюджеті;
Еңбекақы бюджеті;
Бөлімшелердің тұрақты шығындар бюджеті;
Негізгі және қосалқы өнімнің өзіндік құнының болжамы;
Кәсіпорынның табыстары мен шығындарының болжамы;
Ақша қаражаты қозғалысының болжамы;
Базалық жылмен салыстырғандағы болжамдық қаржылық есептерді талдау.
Басқару есебінің маңызды және ажыратылмайтын элементі ішкі бақылау болып
басшылықтың шешім қабылдау кезінде пайдаланатын ақпараттың нақтылығын дәлелдейтін активтер
ішкі жүйелік бақылау процедураларының орындалуын құптау;
ішкі бақылау жүйесінің қалыптасуын және ақпаратты өңдеудің тиімділігін талдау;
басқарушылық ақпараттық жүйенің ұсынған ақпаратының сапасын бағалау.
5. Химия өнеркәсібі кәсіпорындарында бюджеттендіруді қолдану мүмкіншіліктеріне баға берілді.
Түрлі қызметтер мен жауапкершілік орталықтарының менеджерлері өздері қызығушылық танытатын
Жауапкершілік орталықтарының қызметінің нәтижелері, ішкі есеп беруі келесідей талаптарға
жауапкершілік орталықтары қызметінің нәтижелерінің динамикасына әсер ете алатындай шапшаң
жоспардан ауытқуы туралы ақпарат болуы тиіс және ол ақпаратқа
белгілі аймақта шешім қабылдау үшін бөлімше жетекшісінің жеке жауапкершілігіне
Басқару персоналы үшін бюджет түріндегі есептелік кәсіпорынды дамыту және
Ұйым және оның сегменттер қызметін басқару үшін өндірістік жағдайда
Біздің пікірімізше, есептің барлық түрінің мағынасына, оның өндірісті басқарудағы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
В.И.Ткач, М.В.Ткач, Управленческий учет: международный опыт, М.: Финансы и
Энтони Р. И Дж. Рис
В.Ф.Палий, Основы калькулирования, М.: Финансы и статистика, 1987г.
В.Ф.Палий, В.В.Палий, Финансовый учет, Учебное пособие в 2
Г.Мюллер, Х.Гернон, Г.Миик, Учет: международная перспектива, перевод с английского,
О.Е.Николаева, Т.В.Шишкова, Управленческий учет, учебное пособие, М.: УРСС, 1997,стр.
Карминский А.М., Оленев Н.И., Примак А.Г., Фалько С.Г.
Власова Л. и Чебоксарова Т.
Ульянов И.П., Попова Л.В.
В.Э. Керимов, Управленческий учет в организации и предприятии, М.:
Шеремет А.Д. Управленческий учет Учебное пособие.-М.: ИД ФБК-Пресс, 2001г.-512стр.
К.Друри Введение в управленческий и производственный учет, уч. Пос.-3
Катаев А.Н.
И.Г.Кондратова, Основы управленческого учет, М.: Финансы и статистика, 1998г.
Стуков С.А., Система производственного учета и контроля, 1988г.
Ч.Хорнгрен, Дж. Фостер, Учет затрат: управленческий аспект – 6
С.А.Николаева, «Управленческий учет: проблемы адаптации к российской теории и
К.Друри, Управленческий и производственный учет, учебник, перевод с английского
В.Л.Назарова, БУ хозяйствующих субъектов, уч. пос.., 2003.
Положение о составе затрат по производству и реализации продукции
Соколов Я.В. Основы теории бухгалтерского учета. М.: Финансы
П.П.Новиченко, И.М.Рендухов, Учет затрат и калькулирование себестоимости продукции в
А.Н.Кашаев, О группировках затрат в производственном учете, Бухгалтерский учет,
А.Ш.Маргулис, Калькуляция себестоимости в промышленности
Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет. М.: Юрист, 2003.
Друри К. Учет затрат методом стандарт-кост. М.: Аудит, издательское
В.Е.Ластовецкий, Учет затрат по факторам производства и центрам ответственности,
Т.П.Карпова, Управленческий учет, учебник, М.: ЮНИТИ, 2003г.
К.В.Щиборщ
Стоянова Е.С., Штарн М.Г. Финансовый менеджмент для практиков. М.:
Бланк И.А.
М.А.Вахрушина, Бухгалтерский управленческий учет, учебник, 2000.
В.Э.Керимов, Управленческий учет и ценовая политика предприятия, Финансовая газета,
Чернов В.А. Управленческий учет и анализ коммерческой деятельности. М.,
Г.И.Пашигорева, О.С.Савченко, Системы управленческого учета и анализа, краткий курс,
Т.П.Карпова, Основы управленческого учета учебное пособие, 1997
Ажибаева З.Н., Аудит, Алматы: «Экономика», 2004г,527стр.
Ч.Т.Хорнгрен, БУ: управленческий аспект, М.: Финансы и статистика, 2000г.
В.Ивлев, Т.Попова, Управленческий учет как основа системы управления предприятием,
Подольский В.И. Аудит, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003, 583стр.
Н.Г.Данилочкина, Контроллинг как инструмент управления предприятием, М.: Аудит, ЮНИТИ,
Волкова О.Н., Управленческий учет, М.: ТК Велби, издательство Проспект,
Друри К., Управленческий учет для бизнес-решений, М: ЮНИТИ, 2003г.,
Воронова Е.Ю., Улина Г.В., Управленческий учет на предриятии, М:
В.Л.Назарова, Д.А.Фурсов, С.Д.Фурсов, Управленческий учет, учебник, Алматы: Экономика, 2004г.,
Хорнгрен Ч., Фостер Дж., Датар Ш., Управленческий учет, 10
Ержанов М.С., Аудит – 1, Алматы: издательство «Бастау», 2005г.,
Концепция контроллинга: Управленческий учет. Система отчетности. Бюджетирование, издано при
Скобара В.В., Аудит: методология и организация, М: издательство «Дело
Нурсеитов Э.О., Учебно – практическое пособие по применению МСФО.
А.Н.Богатко, Управленческий учет: концепция равновесия, Бухгалтерский вестник, 1998, №1,
Е.П.Козлова, Н.В.Парашутин и др. Бухгалтерский учет. М: Финансы и
В.Нестеров, А.Важнов, Управленческий учет как основа для принятия эффективных
С.А.Николаева Особенности учета затрат в условиях рынка: система «директ-костинг»,
С.А.Николаева, Управленческий учет: проблемы адаптации к российской теории и
М.С.Пушкарь, Бухгалтерский учет в системе управления, М.: Финансы и
Б.Райан, Стратегический учет для руководителя, перевод с английского под
Е.В.Ачурина, Л.П.Солодко, А.В.Казин, Управленческий учет, Учебно-практический пособие, М.: Проспект,
О.Д.Каверина, Управленческий учет: системы, методы, процедура, М.: Финансы статистика,
К.Ш.Дюйсенбаев, Б.И.Сатенов, «Директ-Костинг» теория, методология и практика, Алматы: Экономика,
В.К.Радостовец, О.И.Шмидт, Учет затрат на производство и калькулирование
Управленческий учет, пособие разработанное на основе стандартов бухгалтерского учета,
А.Апчерс, Управленческий учет: принципы и практика, М.: Финансы и
Е.А.Ананькина, Н.Г.Данилочкина, Управление затратами: конспект лекций, М.: МАИ, 1999г.
Н.Д.Врублевский, Калькуляция себестоимости продукции в химических производствах, Бухгалтерский учет,
П.Фрадман, Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества
С.А.Николаева, Принципы формирование и калькулирование себестоимости, М.: Аналитика-Пресс, 1998г.
В.Б.Ивашкевич, Калькуляция себестоимости продукции. Бухгалтерский учет. № 18, 2002г.
Ю.А.Мишин, Управленческий учет: управление затратами и результатами производственной деятельности,
Положение о порядке безопасного проведения ремонтных работ на химических,
Фатхутдинов Р.А. Управленческие решения. М.: Инфра-М, 2002
Хендриксен Э.С., Ван Бреда М.Ф. Теория бухгалтерского учета. М.:
Аккофф Рассел Л. Планирование будущего корпорации. М.: Сирин, 2002
Осипенкова О.П. Управленческий учет, М.: Экзамен, 2002
Соколов Я.В., Пятов М.Л., Бухгалтерский учет для руководителя. М.:
Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. М.:
www.buhgalter.kz
www.taxk.kz
www.mgd.kz
www.nalog.kz
www.buh.kz
www.wfin.kz
www.bin.kz
2
Жауапкершілік орталықтары
Незізгі жауапкершілік орталықтары
Материалдық шығындарға жататындар
Негізгі өндірістің құрылымдық бөлімшелері
Басқарушы
Өткізуші
Көмекші жауапкершілік орталықтары
Жалпы шаруашылық (үстеме)
Негізгі өндіріске қызмет көрсетуші
Тұрақты шығындар
Басқа өндірістердің өзгермелі шығындары
Бақыланбайтын жауапкершілік орталықтары
Өзгермелі шығындар
Бақыланатын жауапкершілік орталықтары
Бюджеттік көрсеткіштер
№1 ұнтақтау – келтіру цехы
№2 агромерация цехы
Қышқыл өндірісі бойынша №7 цех
№5 сары фосфор өндірісі
(түйіршіктелген шлак)
Дайын өнім
ТПФН және фтофосфор қышқылы өндірісі бойынша №8 цех
Дайын өнім
Дайын өнім
Қышқыл өндірісі
ТПФН өндірісі
Дайын өнім
8110
1320
8110
8120 8120
8110
1320
8120
8120
1320
1320
Бюджеттік директор
Бюджеттік комитет
Бюджеттік жоспарлуу және талдау бөлімі
1 Жоспарлау отралығы
1 Қаржылық жауапкершілік орталығы
1 Шығындар орталығы
2 Жоспарлау отралығы
2 Қаржылық жауапкершілік орталығы
2 Шығындар орталығы
3 Шығындар орталығы
3 Қаржылық жауапкершілік орталығы
3 Жоспарлау отралығы
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
Қажетті мәліметтерді дайындау және талдау
Кәсіпорын қызметінің мақсаты мен мәселелерін тұжырымдау
Мақсатты көрсеткіштер мен шектеулерді қалыптастыру
Альтернативаның толық тізімін анықтау
Бюджеттің мүмкін варианттарын таңдау
Ең жақсы вариантты алдын-ала таңдау
Басқарушы тарапынан вариантты бағалау
Бюджетті түзету
Бір ғана вариантты таңдау
Бюджеттің орындалуын жұмыспен қамтамасыз ету
Бюджеттің орындалуы
1
2
4
5
7
8
9
10
11
3
6 6
Бюджетті дайындау
Бюджетті қабылдау
Бюджетті іске асыру
Бюджетті құрастыру
Бюджетті орындау
Нақты нәтижелерді бюджеттік көрсеткіштерімен салыстыру
Мәнді ауытқулары бар
Мәнді ауытқулары жоқ
Бюджет негізділігін тексеру
Бюджеттік көрсеткіштер негізделмеген
Қайта қаралған болжамды құрастыру
Бюджеттік көрсеткіштер негізделген
Бюджетті орындау бойынша қызметті реттеу
Алдын ала зерттеудің жоспары және есебі
Аудитке тапсырма
«Аутиторлық есептің »соңғы түрін бекіткеннен кейінгі аудит материалдарымен танысу
Аудит нәтижелерін құрастыру
Аудиторлық процедуралар
өткізу (ІБЖ
талдау қоса)
Бақылау құралдары
Бақылау ортасы
Бухгалтерлік есеп жүйесі
Аудитті жоспарлау (соның, ішінде
алдын ала зертеу жүргізу)
Ішкі бақылау
активтер мен міндеттемелерді түгендеу
тексеру формалары
қарама-қарсы тексерулер
есептесу операцияларын салыстыру
құжат айналымы
түгел және таңдалмалы тексеру
қаржылық-шаруашылық талдау
кәсіпорынды басқару құрылымы
технологиялық процесс және негізгі цехтар
бақыланатын қызмет және ішкі аудит
кадр саясаты
бухгалтерлік есеп қызметі
активтер есебі
капитал есебі
міндеттемелер есебі
табыстар мен шығындар есебі
өндірістік есеп
Бақылау дизайнын бағалау
Аудиторлық тест
Аудиторлық есеп
Аудиторлық есеп бойынша келіспеушілік актісі
Түзету іс-шаралар жоспары
Ұйымдарды орындау мониторингі туралы есеп
Консалтинг 2 ІБА мәліметтерінің базасы
Бюдежеттік процесс
Аналитикалық блок
ерікті бюджетті бақылау, талдау әдістемесін құрастыру
жеке бюджеттер әдістемесі
кәсіби персонал
Ұйымдастыру блогі
бөлімшелер функциялары
өзара қарым – қатынас регламенті
жауапкешілік жүйесі
Құжаттау жүйесі
(басқарушылық)
Басқару есебі
Шығындар есебінің жүйесі
Басқару есебінің ұйымдастыру құрылымы
Операциялық есептің форматы
Қаржылық бюджеттер формасы