Мазмұны
Кіріспе
І тарау Мақал-мәтелдер – тәрбие құралы
1.1. Мақал-мәтелдердің зерттелуі ........................ 4
1.2. Мақал-мәтелдердің түп негізі – түркі тілдерінде ...............10
ІІ тарау Тәрбие үрдісінде мақал-мәтелдерді пайдалану
2.1. Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні ..............14
2.2. Мақал-мәтелдердің оқытылуы .................... 21
2.3. Сабақтан тыс уақыттарда мақал-мәтелдер арқылы тәрбие беру...28
Қорытынды .....................36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі .........................38
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
Бастауыш сыныптарда қазақ тілі, ана тілі сабақтарында мақал-мәтелдерді оқытып,
Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының артуымен тығыз байланысты.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін, еститін,
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық
І Тарау Мақал-мәтелдер – тәрбие құралы
Мақал-мәтелдердің зерттелуі
Қазақ мақал-мәтелдері – ертек, аңыз-әңгіме, батырлық-ғашықтық жырлар, қара өлеңдер
Алайда ертедегі құлпытастарда, сирек кітаптарда жазылып қалған бірен-сарандары болмаса,
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау барысында оларды
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым – Шоқан
Қазақ ауыз әдебиетінің нұсқалары, соның ішінде мақал-мәтелдер жарияланған Орынборда
Хрестоматияда қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулары іріктеліп жарияланған және адам
Сол сияқты В.Катаринскийдің Орынборда 1899 жылы «Памятная книжка Тургайской
Халықтық нұсқалары таңдап алынып, тақырыптық принцип бойынша түзілген бұл
Жоғарыда аталған жинақтардың бір артықшылығы – оларда мақал-мәтелдер ел
Баспасөзі кенжелеп дамыған халықтардың тілін, тұрмысын, салтын, кәсібін т.б.
Алайда халық шығармасын жинаушы жариялаушылардың осындай игілікті істерінде кейбір
Қазақ фольклорының басқа түрлері сияқты мақал-мәтелдер де ұқыпты жиналып,
Ташкентте 1927 жылы «Қазақ мақалдары» (құрастырушы Әбубәкір Диваев) [7],
Мақал-мәтелдердің басылымдарына тән ерекшеліктер бұларда материалдар идеялық мазмұнына, көркемдік
Бұл жерде қазақ ауыз әдебиетінің жанашыры жазушы Өтебай Тұрманжановтың
С.Сейфуллин мақал-мәтелдері шешендік сөздердің бір саласы, жалғасы ретінде қарайды.
Демек, әдеби мұра оны тудырған уақытпен, қоғам мүддесімен, мұратымен
Ұлы жазушы, ғұлама ғалым М.Әуезов – қазақ мақал-мәтелдерінің алғашқы
Зерттеуші қазақ халқының ғасырлар бойы қорланған қазынасынан жиналып, қағазға
«Қазақ мақал-мәтелдерінің екінші бір ерекшелігі, – деп көрсетеді М.Әуезов,
Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелуі шын мағынасында «Қазақ әдебиетінің тарихында» (Алматы,
Халық, қоғам – кең ұғым. Халық тұрмысының айнасы мақал-мәтелдерде
Мақалдар мен мәтелдер – мағынасы да, формасы да әлдеқашан
Жаңа мақалдар мен мәтелдерден көптеген мысалдар келтіре отырып талдау
Қазақ мақал-мәтелдерін ауыз әдебиетінің жанры ретінде зерттеу, табиғатын айқындау,
Мақал-мәтелдердің табиғатын танып-білуге атсалушылардың екінші бір тобына тіл мамандарын
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихына шолу жасау барысында оның
Көптеген зерттеушілер мақал-мәтелдерді қашаннан зерттеп жатса да, түгел жинақтап,
Бала тәрбиесінің түп негізі - мақал-мәтелдерде
Қазақтың көрнекті қайраткері, ірі тіл маманы Ахмет Байтұрсынұлы: «Кемшілік
Қазақ халқы ауыз әдебиетінің бай мұрасында баланың дамуына, жалпы
Төменгі сынып оқушыларын ізеттілікке, қайырымдылыққа тәрбиелеу. Ұлттық тәлім-тәрбиені дер
Қазақ халқының туысқандық, бауырмалдылық қасиеті оның жеті атасын білуді
Бала тәрбиесіне байланысты қазақ халқында көптеген салт-дәстүрлер бар: шілдехана,
Қазақтың тұрмыс тіршілігінде, әдет-ғұрпында ерекше орын алатын, мәні зор
Қазақ халқының бала тәрбиелеудегі мұрасына көз жіберсек, отбасына байланысты
Төменгі сынып оқушыларының ерекшелігін ескере отырып, ұлттық-мәдени тәрбие берудегі
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын
Әкесінің есімі таныс болмай қалса, «ол қайсысы, әлгі кімнің
ІІ Тарау Тәрбие үрдісінде мақал-мәтелдерді пайдалану
2.1. Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні
Мектеп – бұл оқушы тұлғасы мен санасының
И.Левитовтың пікірінше, оқушыларды, шығармашылық қабілеттері деп біз іс-әрекет қорытындысында
Баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам
Мектеп тегі оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық-мәдениеттің озық үлгілерінің мүмкіндігі мол,
Олай болса, халқымыздың ұлдарымыз бен қыздарымыздың санасына сіңіріп, салт-дәстүрін
Ұрпақ – өмірдің жалғасы, халықтың мұрагері, кең даламызда көшпелі
Әр халық тарихында бүкіл адамзатқа тән ортақ заңдылықтармен қоса,
Халқымыздың қалыптасқан әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, ұлттық мәдениет негіздері болғандықтан,
Мектепте ұйымдастырылатын тақырыптық көрме, этностық шығармаларды сахнаға лайықтап көрсету,
Қазақ фольклорының қай жанрын алсаңыз да, халқымыздың ғасырлар бойы
Демек, мақал-мәтелдерді оқу үрдісінде пайдаланудың түрлі әдістемелік
Халық мұрасы – ауыз әдебиетінің танымдық, тәрбиелік мәні шексіз,
Балалар фольклоры – балалар психологиясын, көркемдік талғамын, шығармашылық мүмкіндіктерін
Мақал-мәтелдер қай халықтың болса да ауыз әдебиетінде көлемі шағын,
Мақал-мәтелдер көркем шығармаларда да көп қолданылады. Ақын-жазушылар шығармаларында халық
үлгілермен өздері
Алтынсариннің «Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш
ойламайды» дейтін сөзі мақалға айналып кеткен [4].
Мақал-мәтелдер – ертек, аңыз, батырлық – ғашықтық жырлар, қара
Мақал-мәтелдер көшпелі ел тұрмысынан туып, сол халык өмірінің барлық
Балалар үшін айнала қоршаған табиғат, қоғамдық түрлі құбылыстар құпия
Еңбек пен кәсіпке арналған мақал-мәтелдер: «Мал баққанға бітеді, малды
Өнер-білімге арналған мақал-мәтелдер: «Жігітке жетпіс өнер де аз», «Өнер
Әулет және қоғам туралы мақал-мәтелдер: «Ата – балаға сыншы»,
Тұрмыс-салт мақал-мәтелдері: «Той десе қу бас домалайды», «Тойдың болғанынан
Мақал-мәтелдерде баланың ақыл-ойын жетілдіруге, мінез-құлқын түзеуге айырықша көңіл бөлінген.
Мақал-мәтелдер – әдеби жанр, әрқайсысы өз алдына мағына беретін
Қазақ фольклорының қай жанрын алсаңыз да, халқымыздың ғасырлар бойы
Баланың ойын дамытып, оны шапшаңдыққа, тапқырлыққа баулитын жұмыстың тағы
Бастауыш сынып окушыларына арналған ұлттық тәлім-тәрбиеге негізделген жұмыстарда 1
Отбасында ата-ана, мектепте мұғалім бала тәрбиесіне үлгі етіп, шешендік
Халық дәстүрінің бала ұғымына сай жүйесін іріктеп, оқуға берілген
2.2. Мақал-мәтелдердің оқытылуы
Мақал-мәтелдер дегеніміз сөз арқылы ықшамды, өтімді түрде айтылатын белгілі
Мақалдар сөз салмағын ойлана айтуға үйретеді. «Ойнап сөйлесең де,
Мақал-мәтелдер тілдің адам өміріндегі рөлі туралы аз айтпаған. Жалпы,
Сөз – күшті, қуатты, құдіретті қару. Халқымыз ойға олақ,
Мақал-мәтелдер өте терең мағыналы, бейнелі сөздер арқылы адамдарға ғибрат,
1) Мәтіндердің соңына қосылып берілген мақал-мәтелдерді сол мәтіннің мазмұнымен
2) Мақал-мәтелдер – тіл жетілдірудің ықшам бейнелі бейнелеудің тамаша
Оқулықтағы мақал-мәтелдерді жаттап алу керек.
Мақал-мәтелдер өмірдің сан алуан құбылыстарын кеңінен қамтып, қоғамдық, әлеуметтік
Жақсы ай мен күндей,
Әлемге бірдей.
Үлкенге құрмет-кішіге міндет.
Досы көпті жау алмайды,
Ақылы көпті дау алмайды.
Еңбек етсең емерсің.
Туған жердей жер болмас,
Туған елдей ел болмас.
Ел үмітін ер ақтар,
Ер атағын ел сақтар.
Батыр туса – ел ырысы, - дейтін мақал-мәтелдердің балалар
Оқушылардың тілі шебер, ойы орамды болуы үшін ана тілі,
Оқулықта кездесетін мақалдарға сай келетін оқиға ойластыру арқылы оқушылардың
«Мың бір мақал» ойыны:
Ойынның шарты – 3 топқа бөлініп, мақал сайысын өткізу.
І. Мақал айтып, тоқтағанша жарысу.
ІІ. Мақалдың соңын жалғастыру және мәнін, мағынасын ашу.
1.Батыр туса – ел ырысы (Жаңбыр жауса – жер
2.Ат айналып қазығын табар (Ер айналып елін табар).
3.Тіліңмен жүгірме (Біліммен жүгір).
ІІІ. Белгілі бір тақырыпқа байланысты мақал айту.
Төрт түлік мал туралы:
1.Мал өсірсең қой өсір
Өнімі оның көл-көсір.
2.Ат ерінді келеді.
Ер мұрынды келеді.
Оқу-білім туралы:
1.Ақыл азбайды
Білім тозбайды.
2.Қына тасқа бітеді,
Білім басқа бітеді.
Төменде оқушылардың шығармашылық жұмыстарынан үлгілер ұсынамыз.
Оқушылар құрастырған мақалдар:
1. Көп сөйлеген адамның досы аз.
2. Еңбекқор оқушы сабаққа қарайды,
Жалқау оқушы сағатқа қарайды.
3. Жақыныңа жәрдемдес,
Дұшпаныңмен мейірімдес.
4. Жақсы сөз – мақтаныштан артық.
5. Бірлікті құртатын өтірік.
6. Тұзсыз аста дәм болмас,
Доссыз тойда ән болмас.
Мақал-мәтелдердегі оқу мен еңбек, ойын мен өнер, адамның әр
Мақал-мәтел – ата-бабамыздан қалған өшпес мұра. Көлемі жағынан шағын
Бастауыш сынып оқулықтарында берілген мақал-мәтелдерді қамтитын тақырыптар төрт түлік
І сыныпта: төрт түлік, кішіпейілділік, еңбек, батырлық, өнер жайындағы
ІІ сыныпта: төрт түлік, өнер-білім туралы, отан, туған жер,
ІІІ сыныпта: адамгершілік, туған ел, еңбек, бірлік, табиғат жайында;
IV сыныпта: өнер-білім,
Төрт түлік жайында:
Түйе атасы – нар Мал баққанға бітеді.
Ағаш атасы – шынар. Түлік төлден өседі.
Ат – адамның қанаты. Мал өсірсең, қой
Сиырдың сүті – тілінде. Өнімі оның көл-көсір.
Мақалдардың түпкі мазмұнында қазақ халқының кәсібі мал шаруашылығы болғандығын
Өнер-білім жайында:
Өнер – білім бұлағы, Қына тасқа бітеді,
Білім – өмір шырағы. Білім басқа бітеді.
Білім таппай мақтанба
Өнер таппай баптанба. Білімді мыңды жығар.
Акыл – тозбайтын тон, Білім жолы қиын
Білім таусылмайтын кен.
Халқымыз білім, ғылым жолының қиындығын «Оқу – инемен
Ерлік, бірлік жайында:
Шешен сөз бастар, Батыр туса – ел
Батыр қол бастар. Жаңбыр жауса – жер
Ер жігіт елі үшін туады, Досы көпті жау
Елі үшін өледі. Ақылы көпті дау алмайды.
Бірлік – бұзылмас қамал. Ерлік пен бірлік
Негізгі мазмұны оқушыларды бірлікке, татулыққа шақыра білсе, ал ерлік
«Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып» біріккенде ғана
Еңбек жайында:
Ердің атын – еңбек шығарады.
Еңбек – адамның екінші анасы.
Еңбектің наны тәтті, жалқаудың жаны тәтті.
He ексең, соны орасың.
Бұл мақалдың мазмұны оқушыларды тәрбиелеуде еңбек деген не екенін
Адамгершілік, кішіпейілділік жайында:
Әдептілік белгісі – иіліп сәлем бергені.
Ағаны көріп іні өсер,
Апаны көріп сіңлі өсер.
«Сіз» деген – әдеп
«Біз» деген - көмек.
Әдепті бала, ата-анасын мақтатар,
Әдепсіз бала, ата-анасын қақсатар.
Жақсыдан үйрен,
Жаманнан жирен.
Ұлтымызда тәлім-тәрбиеге, әдептілікке, адамгершілікке шакыратын айшықты сөздер аз емес.
2.3. Сабақтан тыс уақыттарда мақал-мәтелдер арқылы тәрбие беру
Ұлттық-мәдени құндылықтардың қыры мен сырын көптен бері зерттеп келе
Халық педагогикасының өзі ауыз әдебиетінен, фольклордың сан алуан жанрларынан,
Халықтық тәрбиенің арқауы, ұлттық тәрбиенің негізі - ауыз әдебиеті
Халық ауыз әдебиетінің нұсқалары, салт-дәстүрлер қазіргі кезде жанданып, өзінің
Оқушыларды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік,
Салт-дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты
Мектептегі сабақтан тыс оқытудың біркелкі оқу кестесі оқушыларға жүйелі
Халқымыздың атадан балаға қалдырған халықтық мәдени тәрбие беру ғасырлар
Баланы сергек сезімді, еңбек сүйгіш, абзал азамат етіп тәрбиелеу
Мақал-мәтелдерді пайдалана тәрбиелеу ісін баланың жас ерекшелігіне сай жүргізумен
Мақал-мәтелдер бойынша баланың тәрбиесі туған, өскен ортаға, ата-анаға, үлкендерге,
Қазақ халқының келесі ерекше қағида орыс халқының көрнекті педагогы
Оқушыларды тәрбиелей оқыту барысында дамыту – бүгінгі педагогиканың ең
Мақал-мәтелдердің келесі қағидасы тәрбиенің әлеуметтік-идеялық мәнінен туындаған. Мәселен, халық
Мақал-мәтелдердің ең негізгі қағидасы тәрбиенің біртұтастығы жайлы болмақ. Жас
Мақал-мәтелдерде адамгершілік қасиеттерді, әсіресе, ар, ожданды қастерлеу тәрбиенің басты
Қорыта айтар болсақ, мақал-мәтелдеріміз әрдайым үздіксіз тәрбие мәселесінде адамгершілік,
Қорытынды
Бала тәрбиесі қай заманда, қай қоғам үрдісінде болсын үздіксіз
Мақал-мәтелдер – ата-бабамыздың тәрбиеге қатысты асыл қоры, осы
Халықтық-мәдени білім – төл мәдениет пен ана тілін келешек
Мәдениетін қорғамайтын ұлт – ертеңін ойламайтын ұлт. Халықсыз мәдениет
Халықтың салт-дәстүрі, тарихы ұрпақтың рухани қазынасының негізі. Әл-Фараби айтқандай
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат –міндеттердің
Мақал-мәтелдердің ұлттық-мәдени, ұлттық-дүниетанымдық мақсатта қолданылған сөздердің халық тарихын, салт-санасын
Қорыта келгенде, тіліміздегі мыңдаған мақал-мәтелдер тіл байлығымыздың сүбелі саласы,
Пайдаланылған әдебиет тізімі
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы: Жалын, 1991.
Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. –Алматы: ҚазССР Ғылым академиясы, 1955,
Қашқари М. Дивани лұғат – ат түрік.
Катаринский В. Памятная книжка Тургайской области на 1899 год.
Диваев Ә. Қазақ мақалдары. Ташкент, 1927.
Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы, 1935.
Ақмұқанова Б. Қазақтың мақал-мәтелдері. Алматы, 1950.
Әуезов М. Шығармалар жинағы. ХХ том. - 401 б.
Сейфуллин С. Шығармалар, IV том. Алматы, 1964, - 295
Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, 1948. – 286-287 б.
Абай. Қарасөздер. Поэмалар. Алматы: Ел, 1993.
Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан,
Макаренко А.С. Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялары. Алматы,
Омарова Р.С. Халық тәлімі – тәрбие бастауы // Қазақстан
Қалиев С. Тамыры – ұлттық, танымы – ғылыми тәрбие
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы, 1958. –
Нұрышев С. Қазақтың халық мақалдарының даму тарихы. Алматы, 1959.
1