Ж о с п а р
Кіріспе: .................................................................3-5
І тарау. Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
1.1 Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы ....6-20
1.2 Аналитикалық септік мағыналары................20-30
ІІ тарау. Септіктің аналитикалық формасын жасайтын
2.1 Септеулiк шылаулар................................35-43
2.2 Көмекші есімдер ......................................43-49
Қорытынды:...................................................50-51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................52-54
К і р і с п е
Дипломдық жұмыс
Жұмыстағы негізгі зерттеу осы тілдегі аналитикалық септік туралы.
Тілімізде аналитикалық форманың
Профессор Н.Оралбаева «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің
Ал, сын есім категориясындағы дегендегі шырай формаларының
Зат есімнің септік категориясының аналитикалық формасы туралы да осы
Біздің тіліміздегі
Дипломдық жұмыста осы аналитикалық
Жұмыстың өзектілігі
Грамматикалық аналитизм осы
Көмекшілердің морфологиядағы грамматикалық
3
пікірлер әр қилы. Бұл айтылғандардан
Қазақ тілінің аналитика – синтетикалық
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің негізгі мақсаты –
Аталған мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер атқару көзделді:
Аналитикалық септік туралы тілдердегі зерттеулерге шолу жасау;
Септеуліктер мен көмекші есімдердің ортақ белгілерін анықтау;
Осы екі аналитикалық
Аналитикалық септіктің септікке тән грамматикалық мағынасын
Қазақ тіліндегі септікке тән сөзөзгерім
Аналитикалық септіктің грамматикалық мағыналарына саралау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
Септіктің аналитикалық түрінің лалғаш рет зерттеу нысаны болуы. Септеулік
4
Зерттеу нысаны:
Қазақ тіліндегі аналитикалық септік.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
Аналитикалық септік жасалу
Көмекші есімдердің қосқызметтілігі (
Аналитикалық септіктің синтаксистік қызметі;
Септік жалғауы дамуындағы септеулік шылаулардың орны;
Аналитикалық септіктің жай септік
Жұмыс құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі
5
І тарау
Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы
Аналитикалық септік туралы кеңес ғалымдары
Мысалы, Демесинова Галина «Англиские
«Падеж традиционном понимании представляет собой словоизменитель-ную
Латын, ағылшын тілінде аналитикалық септіктерді
Біз бұдан аналитикалық
Мысалы: The young woman was walking from her own
Жас әйел өз селосынан шығып келеді /1,15/
From – нан шығыс септігінің орнына қолданылынған.
Ал Серебрянников Б.А.
1.Синтаксистік қызметі жағынан да, мағынасы жағынан
6
2. Тарихи тіл дамуында септеуліктер
нақтылайды, толықтырады. Ал аналитикалық тілде негізгі септік қызметін атқарады.
3. Септеуліктер өзінің заттық
Бұл жерде Серебрянников көмекші сөздер
жұмсалғанда, өзінің лексикалық мағынасынан
Ал кей тілдерде белгілі бір сөз табының қосалқы қызметі
Аналитикалық септік туралы
«В одном и том же языке эти грамматические и
Ahmet icin – Ахмет үшін деген мысал келтіреді.
Бұндай пікірді «Дело
Осы пікірді айтуында да ғалымның септіктің тек морфологиялық
« Ал, егер – дейді ғалым –
П.С.Кузнецов « Морфологическая
«Следует иметь в ввиду что аналитическии строй больше распространяется
Ал,аглютинативті тілдегі септік туралы П.С.Кузнецов: «В большой части аглютинативных
7
качестве же служебных слов, выражающие отношения между
употребляются не предлоги, а послелоги.
Коми тілінде tүй вылоt «по дороге» /5,22/.
Аналитикалық септік туралы келелі пікір
Септеуліктердің қызметі жағынан
Тілдердің тарихи дамуында
Септеуліктердің бастапқы заттың мағынасынан айырылып, абстрактілі синтаксистік
Бұған қоса, дәл сол мақаласында орыс тіліндегі в
Ғалым, бұл зерттеуде септеуліктер
Осы жинақта
1963 жылы шыққан «Аналитические
О.П.Суник « О понятиях «аналитическая конструкция» и «аналитический строй
8
(аналитические формы слова) » / 8,5/.
Аналитикалық септік
Яғни, ғалым Венгер тіліндегі аналитикалық септіктің бар екенін
Ал, А.С.Чикобава « О
Осы жинақта Чукотко –
Словосочетание с
Сочетание имен с наречиями в
Словосочетание с
Ғалымның саралаған
Ал А.С.Чикобава болса
Осы айтылып
9
мен шылаулардың септік категориясына қатысы
Тілде алғаш
Көмекшілердің қосқызметтілігі;
Көмекшілердің септік жалғаудың грамматикалық мағынасын бере алу қабілеті;
Жалпы зерттеулерге
Бұл обьектілер
Түркі тілін зерттеген бұл ғалымдар септіктің
Тек ол
« Буквы или
Яғни, ғалымның ойынша,
Н. К. Дмитриев грамматиканың даму жолының 4түрлі сатысын көрсетеді:
1) дербес сөз
2) көмекші сөз
3) шылау
4) қосымша /14,47/
Демек, дербес сөз
Айырмашылығы бірі дербес сөзге
Түркітануда септік санының
10
сондықтан.Мысалы, Көп түркі тілдерінде
А.М.Щербак түркі тілдеріндегі септікті 9-ға бөледі:
1.Именительный падеж
2.Родительный падеж
3.Винительный падеж
4.Дательный падеж
5.Местный падеж
6.Исходный падеж
7.Творительный падеж
8.Сравнительно - огрничительный падеж
9.Уподобительный падеж /15,16 – 25/
Аналитикалық септік деп атамаса да,
Мысалы: Местный падеж
Түркітанушылар әр тіл бойынша зерттеулерінде, шылаулардың кей түрін
А.М.Щербак өзінің тағы бір еңбңгінде септіктің
« Предель ный –ғача, - гаса ( татар, башқұрт)
Причинно – целовой -шан (чуваш)
Причинно – достигательный -чен, -үчен (чуваш)
-чәнен (қырғыз)
Совместный -лын, - дын
Винительный – непределенный (частным партиктивным) -да, -до,
Мешительный - сар (чуваш)
-сыз (общетюрк) » /16,29-61/
Чуваш тіліндегі «чан», «чен», «үчен»,деп отырғаны тілімізде үшін шылауы.
Түркітанушылардың ішінде
11
Мысалы: Ф. А. Ганиев аналитикалық
Ондай аналитикалық септіктің 8 түрін көрсетеді:
1.Социатив (орудийно – совмесный падеж) – белән септігі тіркесу
2.Дестинатив (причинно - целовой) өчен – үшін
3.Уподобительный - сравнительный падеж.
Зат есімге
4.Изьяснительный падеж.
Бұл турасында, хақында шылауларының
5.Местный падеж.
Нольдік формадағы зат есімге буенча, бүйлап, өстенда, астында көмекшілері
Демек, ғалым көмекші есімдердің де септіктің аналитикалық
6.Исходный падеж.
Зат есімге
7.Направительный падеж.
Зат есімге өстенә, астына көмекші есімдерінің тіркесуі арқылы жасалады.
Қимылдың бағытталған затын білдіреді.
8.Причинный падеж.
Зат есімге арқасында, сәбәпле тіркесуі арқылы жасалып
Ғалым аналитикалық септік
Мысалы: Үйге қарай, әжеммен бірге, үйден ары т.с.с.
Ф. А. Ганиевтің бір қателігі ол көмекші есімдерді нөлдік
12
ілік септігі-нің формасы екенін
Ф. А. Ганиев талдап көрсеткен таза аналитикалық.
Мысалы: Сен үшін, ол арқылы, апам туралы.
2)Синтетика – аналитикалық.
Мысалы: Саған бола, далаға қарай, көптен бері т.б.
« Грамматика хакасского языка » деген жинақта
1.Послелог – слова. Бұл бөлімінде ғалым көмекші есімдер
2.Послелог – аффикс. Оның хаккас тіліндегі 2 түрі:
а) –даңдар / -деңңер, -таңар/ -теңер, -наңар, -неңер
б) га/че
Мысалы: Статьяда нымахтың композициясынаңар,
Мақалада композиция, сюжет, образ туралы терең
Демек ғалым
Көмекші сөздердің
В.А.Серебрянников тілдегі көмекші есімдердің
Ал, О.Н.Бётлингк көмекші есімдердің екі түрлі қызметін көрсетеді:
Өз лексикалық қызметінде зат есім;
Көмекші абстрктылы қызмет, яғни сөйлемдегі әр түрлі
Бұл жөнінде құмық тілінің грамматикасын зерттеген Дмитриев былай
« Егер көмекші сөздер
Бұл пікірмен толығымен
13
өзі дәлелдеп отыр. Қазақ тілінде
бері, жақын т.с.с.) мысал бола алады.
Біздің тіліміздегі қай-қай ғылымының салаларын
Ғалымның жалғау, одан
Яғни, А.Байтұрсынов аталған конструкциялардың сөз бен сөзді байланыс-тырушылық
Әрине, ол кезде «септіктің аналитикалық формасы»
Көне түркі тіліндегі шылаудың
« Дербестігі жоқ, лексикалық
« Тіл тағылымы » еңбегінде
Ал, «жалғаулықтар» - дейді ғалым –
Ал, профессор Қ.Жұбанов «Шылаулар» атты мақаласында қазақ тіліндегі
«Екінші түрлі сөз мүшелері (шылаулар) түбіршілеп өздігінен пайдаға аса
14
мағынасы жоқ деген пікірге сыяды.
Қ.Жұбанов «Исследование по
Қ.Жұбанов: « Шейін – управляет дательным падежом
«Арқылы – неграмотный переводчик
Яғни, соңғы пікіріне келсек
Бұдан байқайтынымыз Қ.Жұбанов «Исследование по казахскому языку» деген
С.Аманжоловтың «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» деген
Септіктердің де сөйлем ішінде сөздерді байланыстыратыны
1)сұрау тілеу
2)құрау деп бөледі.
Сұрауға қазіргі қазақ тіліндегі
Мысалы: Құсап, ары, бері,
Олай болса, көмекші
15
қызметіне қарағанда, сөйлем ішінде сөз
Р.Әмір «Қазақ тіліндегі жалғаулықтар» деген
Шылаулар мен жалғаулар
Жұрнақ пен жалғау
Шын мәніндегі шылаулардың ішіндегі осы септеуліктерді тұрақтылығына байланысты
Иә, жалғаулық шылаулардың сөйлем
Сонымен қатар, шылаулардың
Қазақ тілінде С. Аманжолов сияқты М. Балақаев
Яғни, қазақ
Қазақ тіліндегі
« В грамматиках
Орыс тілімен
Мысалы: Удалясь от лампы проходя через улицы дошел до
Шамнан ұзап, қараңғы
«Через » предлогының қазақ тіліндегі арқылы
16
да ғалым предлогтың бұл эквивалентін
Септеуліктер мен көмекші есімдер тек сөйлемдегі сөз
Мәселен, С.Аманжолов «Септік
Шылаулардың граммтикалық мағынасы
Мезгіл-мекен: дейін, шейін, таман, бойы, салым
Амал: бойынша, бірге, қабат, қатар
Мақсаттық: үшін, деп
Қатыстық: туралы, жөнінде, жайлы
Теңдес-толғамалы: сияқты секілді /26,52/.
Аналитикалық септіктің мағыналары
Көмекші сөздерді арнайы
Ғалым мұнда септіктің аналитикалық формасы деп жүрген элементтердің кейде
Демек, аналитикалық септік жасайтын шылаулар мен көмекші есімдердің қызметі,
Шылаулар мен көмекші
К. Ахановтың мына пікіріне
17
қолданылмайды, атауыш сөздермен
Ал, Ф. Кенжебаева «Послелоги и частицы в
Яғни, түрлену тән емес
Например, жаз бойына
турасындағы
сияқтанған
шақтысын
сияқтылардың т.с.с. » /31,16/ келтіреді. Мұндай
Мысалы: 1. Ішім ауырды (ауызекі)
2. Бірақ байғұс
Екі іш
Демек тіліміздегі
а) қосқызметті: көмекші
ә) бірқызметті: үшін, қарай,
Бұлай жұмсалу себебі
Тіпті аналитикалық
Біздің тілімізде септіктің аналитикалық
18
Қазақ тілінде көмектес
В. Исенғалиева шылау (септеулік) бирлен//бирле,
Бірақ, К. Аханов та, басқа ғалымдар да тілдің
Сонымен бірге, қазақ тілінде
К. Ахановтың «Тіл біліміне кіріспе» еңбегінде :
Біздің зерттеуімізде септеулік шылаулар
Мысал келтірсек, Қасым хан заманынан бері Бұхармен қидаласып
Осындағы «бері» шығыс септігінен кейін тіркесетін шылауды
Яғни бұлар септік категориясының грамматикалық синонимдер
Біз білетін жазба
Бұл септеулік шылаулардың
19
бере алмайтын кезеңде жатыр.
Ертеде пайда болған септеуліктер: үшін, шейін, дейін, сайын бетер
Бұдан беріректе пайда
Алғашқысы лексикалық мағынасынан
Ал, кейінгісі біршама
Қазақ тіл білімінде
«Қазақ тілінің морфемалар
Сөйтіп, ғалым септіктің аналитикалық түріне көмекші сөздермен қатысты
« Біздің тіліміз таза
Әмеди Хасенов « Тіл білімі »
20
Яғни екеуінің бір грамматикалық мағынада
Мұхамади Құралайдың
Зерттеуші зат есімнің
1.2 Аналитикалық септік мағыналары.
Алдыңғы бөлімде біз
С.Аманжолов «Қазақ тілінің қысқаша курсы» еңбегінде cептіктің 61
Мәселен, мезгіл, мекен мағынасын – барыс септігі, жатыс
Бұл дәлелдің өзі жай
М.Балақаев та септеуліктерді 2
Бұл грамматикаларға синтетикалық септіктердің жауап бере алатынының
Аналитикалық септік жасаушы
Мысалы: Барыс септігі немесе жатыс септігі тек мезгілдік
21
Аналитикалық септіктердің грамматикалық мағына беруде жай септіктерге қарағанда мүмкіндігі
«Послелоги татарского языка» деген
Временные (алдында)
Местные (арқылы)
Наравление (алдында)
Начала (алып)
Передела (кадәр)
Цели (өчен)
Причины (арқасында)
Компаративности (кебек)
Зависимости (тарафынан)
Противопоставления (қарамастан)
Средства (аша)
Образа действия (аралаш)
Исключения (башка)
Замещения (булып)
Изьяснительные (турында)
Соправаждение (қарашындағы)
Меры (хәтле)
Повторяемости (соен)
Состояние (шиккелм)
Условия (қарағанда)
Свидетеля (күзүнде)
Бұл мағыналардың кейбіреуін
Біздің саралап отырғанымыз септеуліктердің емес септіктердің мағынасы, демек біз
Аналитикалық септік мағынасын былайша топтастырамыз:
Мезгілдік мағына
Мекендік мағына
Мақсат-себептік мағына
Обьективтілік мағына
Құралдық мағына
Септіктің грамматикалық мағынасының басқа түрлері
22
Мезгілдік мағына
а) Барыс септігімен тіркескен
«Дейін» шылауы
Қосайдар біраз уаққа дейін бұл халық әуені шығар деп
2. Бәкеңе 4 курста кездестім ғой, оған дейін қай
3. Азапты өліміне емес, соған дейін бәрі айтып үлгергеніне...
4. Дәл бүгін сене алар емеспін, осы уақытқа дейін
5. Ол осы уақытқа
Мысалдардан көргеніміздей «дейін»
«Қарай» шылауы уақытқа дәлдік емес, болжалдық мағына үстейді.
1. Кешке қарай шығып кеттім де, сол қалпы түн
оралдым. (М.Мағауин «Өмір жыры» Өмір жыры 125 бет)
2. Қыз басында
Мысалы: Кешке қарай → жазушының қай
Көктемге қарай → бұл да сол сияқты ақпан ба,
Үстеу + қарай → формасы, яғни қарай
Мысалы: Зия сағат сықылына құлағын тігіп сәл отырды
ә) Атау септік тіркескен бойы, сайын, ғана шылауы
Бойы – түсіндірме сөздікте
Түсіндірме сөздікте
Мысалы: Әлдеқайда тесіле
23
Бірақ М.Мағауин шығармашылығында көп кездеспейтіні үздіксіз, тоқтаусыз мезет мағынасы.
Шынында күні бойы тек осы Тоқсоба үшін тартып отырды
Ораз-Мұхаммед он бес күн бойы еркін
Әлденеше күн бойы алдағы үлкен кішінің
Осы кеш бойы жалғыз-ақ мақсаты болған Қосайдардың енді
Әрине «бойы» аналитикалық
Сайын – шылауы
1. Уақыт озған сайын тоқтау орнына үдей түседі. (
2. Арыстан маған жексенбі сайын автобуспен келіп қайтатын.
3.Қыздың әрбір хатын
Шығыс септігімен тіркескен
Іс-әрекеттің басталар шегін
Мысалы: Көптен бері
Бері шылауынсыз қолдансақ
М.Мағауин шығармаларында бұл шығыс септік аналитикалық
24
Қасымхан заманынан бері Бұқармен қидаласып келеміз. ( М. Мағауин
Сол сияқты мына мысалдарда да айтқан пікірімізді нақтылай түскендей,
Әлемсақтан бері терістік
Шалыс бұраумен шертілгеннен бері тың мағына, өзгеше әуен тапқан.
А – деді тағы, кеңсірігінен шыр етіп,
Кейін шылауымен тіркескен
1. Ең соңында Ораз
2. Содан кейін жұлдыздар шашылған аспан аударылып төмен құлдырады
б) Іші, үсті көмекші есімдері
1. Осы соңғы айлардың ішінде сүйеніш іздедім – таппадым.
Жігіт сол
Бұл жерде айлардың үстінде – айда той үстінде
жатыс септігіне баламалы түрде мезгілдік мағына береді.
Мекендік мағына
Мекендік мағына барыс, жатыс, шығыс септігі арқылы
25
Мұндай мекендік мағынаны аналитикалық
а) Барыс септігімен тіркескен қарай белгілі бір мекенге бет
1.Сыр бойын қыстайтын, арқаға жайлауға
2. - Сүр қазы жеймісің, тоңазыған жамбас мүжимісің!
3. - Сұлтан, шаңыраққа қарашы,
Осындағы алдына қарай, кейін
ә) Барыс септігімен тіркескен таман, жақын септеулігі
Үйге таман келгенде үйден біреудің қарқылдай, алаңсыз күлген дауысы
Бұл мысалда «қай
Үйге жақын орналасқан.
Бұл мысалда жатыс септігіне тән нақты мекендік мағына бар.
б) Көмекші есімдер тіркесі арқылы мекендік мағына беріледі.
Бұл туралы
Мұндай мекендік мән беретін аналитикалық формаларға: аст, үст, іш,
Мәселен:
1. Ақымақ, біз сені анада
26
2. Көрпе үстінде
3. Қиғаш шатырлы малшы
4. Сам жамырай Қызылқайнардың тұсынан түсіп қалдым. (М.Мағауин «Өмір
Бұл мысалдардан мынандый жай септікпен баламалы салыстыру жасауға болады:
Жауын астында – жауында
Көрпе үстінде – көрпеде
Қораның ішінде – қорада
Қызылқайнар тұсынан – Қызылқайнардан
Яғни, бұл аналитикалық септік
Мұндай көмекші есімдердің
Мақсаттық – себептік мағына
Бұл грамматикалық мағына «үшін» шылауы арқылы көрінеді.
С.Аманжолов шылаулардың мағынасы туралы зерттеуінде үшін шылауы
Сөйтіп үшін аналитикалық
а) Мақсаттық мәнде – белгілі бір қимылдық мақсатын білдіреді.
1. Өнеге алу үшін емес, өнер жарыстыру үшін келетіндер
2.Артынан шөлдеп қалмас үшін зорлап қымыз ішкізді. (М.Мағауин «Өмір
3.Бос отырмас үшін анау-мынауға жеңіл-желпі заказ берісті.
Бұл мысалдарда барыс септігімен синоним,
27
ә) Себептік мағына. Есім етістік арасындағы себептік мағынаны
1. Алтын тақ үшін
2. Ойдағы берекелі іс
Обьективтілік мағына
Обьективтілік – мағына яғни, кімді? нені?
1. Самолеттің ұшуының кейінге шегерілетіні
Бұл орайда: нені хабарлады?
Бұл табыс септігімен
1. Бағзы заман туралы
2.Әбдіғаппар сері туралы да алғашқы әңгімелер де осы іспетті
Бұл мысалдар жай септікке қарағанда аналитикалық септіктің
Құралдық мағына
Бұл мағынасы жағынан
28
а) Арқылы септеулігі негізінен қимылдың қандай құралмен
1.Бәкең менің жүрегімді балалары арқылы емес, өзінің
2.Өлім сағаты таянған сәтте өзінің ізбасары шәкірттерімен, жан
ә) Бірге септеулігі ортақтықты, бірігіп жасалған қимылды білдіреді.
1.Тособа қасындағы күйеу
2.Жылы леп соғып, темір
3.Тек бір ыңғайсыз
Септіктің грамматикалық мағыналарының басқа түрлері
а) Салыстыру мақсаты
Бұл шығыс септігінің негізгі
1.Адай жай уақыттардан гөрі осындай
2.Ешкім куәләндыра алмайтын
3.Таяқтың екінші басы өзіне тиері және менен гөрі қатты
Мұндағы менен гөрі, шындықтан
29
аналитикалық септік жасаушы тілдік элементтің,
ә) Байланыстылық. Бұл грамматикалық
1.Сұлтандар ата-тегіні қарай сыбаға үлесті, руларының күш-қуатына қарай
2.Жол жоба ыңғайына қарай астаудағы
3.Бұдан ары хикая
Бұл грамматикалық мағынаны синтетикалық септік бере алмайды.
б) Мөлшерлік мағына. Бұл мағынаны беруші
1. Тоқсоба өзінің әдепкі репертуарын түгелге жуық өзгертті. (М.Мағауин)
2. Боз биенің еті
ІІ тарау
Сепіктің аналитикалық
Қазақ тілінде
Олар бұл
Ал, септік жалғауларын септіктің синтетикалық түрі, ал
30
рының көмекші есімдер
«Аналитизм дегеніміз – синтезге
Демек, аффикстер түбірге тіке
Мысалы: қорада – қораның ішінде
Маратпен – Маратпен бірге
неге? – не үшін?
үйге – үйге қарай
көңілді – көңіл туралы
баспалдақпен – баспалдақ
Жалпы кей шылаулардың, септік арқылы жалғауларымен синоним болатыны
М.А.Бородина «синтез и
а) тіркестің бір сыңарының грамматикалануы;
б) тұрақты қолданыс;
в) септік қатынастарын көрсете алу қабілеті;
г) септіктермен дамуы жағынан байланыста болу /38.162/
Бұл белгілерге тіліміздегі
Негізгі сөзге тіркескен
Мысалы: Үшін.
Ол үшін дегенде үшін
Аналитикалық септік
Мысалы:
үшін, арқылы, бойын, жайында, жөнінде, туралы - атау септігімен;
дейін, шейін, жақын, таяу, қарай септеулігі – барыс септігімен;
бері, кейін, соң – шығыс септігімен;
бірге, қатар, қабат – көмектес септігімен;
көмекші есімдер міндетті түрде – ілік септігімен тіркеседі.
31
3. Бұл аналитикалық
септіктің септік мағынасын бере алу қабілеті.
Тілімізде үшін септеулігі барыс септігінің,
септігінің, туралы септеулігі
мағыналарды береді.
Мәселен: Сен туралы айттым. Кімді айттым?
Сен үшін келдім. Неге келдім?
Сенімен бірге барсын. Кіммен барсын?
Негізінен осы қасиетіне байланысты аналитикалық
болып отыр.
Тілімізде, тіл тарихында
Мысалы. Қазақ тіліндегі билән - көне
Қарай септеулігінің негізгі
-ға//-ге барыс септігі арасында да байланыс бары сөзсіз.
Аналитикалық септік те
Сөздер арасындағы синтаксистік қатынасты білдіру – септік категориясы-ның
Демек, септеуліктер мен көмекші есімдерді қызметі жағынан
Тілімізде қосымшаларды 3-ке бөлеміз:
сөз тудырушы
сөз түрлендіруші
сөз өзгертуші
Сөз өзгертуші қосымшаларға жалғауларды, яғни грамматикалық мағынадағы қосымшаларды
Бұл жөнінде Мергенбаев
Ол мынадай пікір
Дәл осы ережені
32
Тіл білімінде морфемаларды негізгі және көмекші морфемалар деп бөледі.
қосымшалар, яғни синтетикалық морфемалар
көмекші сөздер, яғни аналитикалық морфемалар
деп 2-ге бөледі. Екеуі де тілде
Мысалы: 1. Лексикалық мағына берудегі 2 түрлі жолы
бала-лық – синтетикалық
бала-шаға – аналитикалық (қосарлану арқылы жасалған)
2.Грамматикалық мағына берудегі 2 түрлі жолы
бала ға – синтетикалық
бала үшін – аналитикалық
Демек, аналитикалық тәсіл сөзжасамға да, морфологияға да
Сонымен, аналитикалық септік
Септеулік шылаулардың барлығы септік қатынастарды білдіре алмайды. Мысалы: 1.
2.шамалы, шақты септеуліктері
тілімізде қазіргі күндегі
Мысалы: Таудай, маржандай.
Бұл мысалдарды тау сияқты, маржан тәрізді
« -дай, -дей ұқсату мәнді жұрнақты
Демек, секілді, сияқты, тәрізді септеуліктері сын есімнің аналитикалық жасалым
Шақты, шамалы септеуліктері
Ал аналитикалық септік
33
Аналитикалық септіктің формасын
Мәселен, орыс тiліндегі предлогтар құрамында
Ғарифуллин Сайдаш татар
Сонымен қатар, септеуліктердің белгілі
Осы көмекші
Ғалымның «собственные
Ал служебные слова қазір тіліміздегі көмекшілерді
Көп ғалымдар септеуліктер мен көмекші есімдерге байланысты
В.В.Виноградов көмекші сөздер
Ғалым көмекші есімдер мен шылаулардың тілде
Ғалым «О формах слова» деген мақаласында
Яғни, В.В.Виноградов байланыс,
34
А.И.Смирницкий де ағылшын
Бұл зерттеу пікірлерден
Көмекші есімдер мен шылаулардың бір-бірімен
В.А.Серебрянников «К вопросу о морфологизме»
Бұл жерде
«В романских языках нет родительного падежа, отношение выражвшиеся родительным
Бұл туралы ғалым Н.М.Александров «
Сонымен бірге кей тілдерде предлогтар
Мұнда автор
34
нақтылайды, толықтыралы – деп жазады.
Көрсетілген мысалда ғалым ағылшын
аналитикалық – на самолете).
Бұл біздің жоғарыда айтқан пікірімізді нақтылай түседі.
Сонымен қатар, ғалым предлогтар шылаулардың тәжік,
Біз қарастырып
Мысалы, В.М.Жирмунский:
Бұл жерде ғалым
Қазақ тіл білімінде
2,1 Септеулік шылаулар
Сонымен, зерттеу еңбектерге
Қазақ тіліндегі септеулік
35
Қазіргі күнде септіктер предлогтарға қатынаста зертеліп жүр. Септіктердің предлог
Қазақ тіл білімінде
кей жағдайда септік
Олай болса, септеулік арқылы жасалған септіктер дәлелденген тілдердегі
Мысалы: Демесинова өз диссертациялы жұмысында
Standing at his – онымен қатар тұру /.88/
to the sea – теңізге қарай /1.109/
деген мысал келтіреді.
Демек ағылшын
Шылаулардың түркітануда септік жалғауларымен байланыста дамығанын білеміз.
Ғалым -ша, -ше, -дай, -дей
Ғалым, демек, шылаулар міндетті
Осы еңбектен
М.Терентьев септеулік шылауларды:
А) септікті қажет етпейтін
Б) барыс септікті қажет етуші
В) шығыс септікті қажет етуші
деп, бөлумен
36
от послелогтарымен байланыстырады, ал
Сөйтіп әр тілдердегі септеуліктер мен
мен грамматикалық мағыналарының бірдей немесе ұқсас болуында.
Тілімізде септеуліктердің септікке айналу процессі де бар.
Якут тіліндегі көмекші
Тіліміздегі «бірге» шылауы
Мен үйге апаммен бардым.
Мен үйге апаммен бірге бардым.
Сөйлем мағынасы да,
Осы зерттеуiнде Н.Е.Петров
Демек ғалым
Қазақ тіліндегі аналитикалық
1. Үшін септеулігі.
А.М.Пешковский өзiнiң «Русский
«Для» предлогының қазақ тілінде де
Маған мынаны жасап берші немесе мен үшін мынаны жасап
Демек, «үшін» септеулігі барыс септігін жасаушы тілдік элемент ретінде
37
2.Дестинатив (причинно-целовой или предназначительный
Профессор Оралбаева
форма жасауға септеулік шылаулар тікелей
Бұл пікірмен келіспеуге болмайды.
Екі көз не үшін керек,
Жақсыларды көру үшін
Екі қол не үшін керек,
Елге көмек беру үшін
Екі құлақ не үшін керек,
Ақыл – кеңес тыңдау үшін.
Осы өлең жолдарындағы «не үшін» тіркесін «неге?» деп алып,
Бұл пікірімізді дәлелдей түсу үшін тағы бірнеше зерттеуге сүйенемін.
Кенжебаева көмекші
Бұл жерде ғалым
Осыған ұқсас тағы
«үчун – ради, для. Подобно аффиксам они выражают
Түркітанушы бұл ғалым бұл жерде
38
«Олардың септеуліктерден айырмашылығы тек
Демек, қазақ тілі бойынша жасалған алғашқы зерттеулердің өзінде
«үшін » септеулігінің септік жалғауына қатысы анықталған.
«Үшін» септеулігі көне түркі жазбаларында да кездеседі.
Демек, «үшін» септеулігі
2.Арқылы, атау септікпен тіркесу арқылы көрінеді.
Ф.А.Ганиев бұл септеулік арқылы жасалған
Бұны қате пікір
Біз септеуліктердің түп төркіні есім сөздер екенін айтқан болатынбыз.
Түсіндірме сөздікте «Арқылы –
Мысалы: Көлденең құлаған ағаш арқылы тау өзенінен
Арқылы септеулігі орыс
Через кого-то – біреу арқылы
Екі тілде де мәселеге белгілі бір нәрсенің қатыстылығын көрсетеді.
«Бойынша» септеулігі де көмектес
3.Сайын –
септеулігі септеуліктерді
Тілде мезгілдік
Кононов өзбек тілі
39
мағынасын нақтылайтындығын, толықтырылатынын, сонымен
септік білдіре алмайтын грамматикалық байланыстарды көрсететіндігін жазады /50.296/.
Олай болса сайын
Мысалы: Арыстан маған жексенбі асйын келіп тұратын
Мағынасы Арыстанның оған әр жексенбіде келуі.
Яғни «сайын» септеулігі жатыс септігінің аналитикалық түрін жасайтын тілдік
4.Жайлы, жөнінде, туралы, жайында септеулігі.
Бұны татар
Қазақ тілінде де дәл осы мағынада қызмет етеді.
Мысалы: Байжігіт өнернамасы туралы әңгіме концерт
Кейде тілімізде «не айтты?» деген
5.Бойы септеулігі атау септігімен тіркеседі де, мезгіл мәнді сөздерге
Мысалы: мектепте он жыл бойы бірге оқып, құлын тайдай
Он жыл бойы – он жылда деген мағынаны береді.
Яғни «бойы» септеулігі жатыс септігінің аналитикалық түрін жасайтын
6.Барыс септеулігімен тіркескен қарай септеулігі.
Біз алдыңғы бөлімде «қарау» шылауының
Мысалы: Молгаждаров Қасиет
лексика – грамматикалық сипаты», деген диссертациялық жұмысында:
40
бергерү – бері қарай
ебіңерү – үйге қарай
тебесіңерү – түйесіне қарай
деген мысалдарды келтіре отырып, мынадай пікір айтады:
«Септеуліктер септік мағынасын
Демек, ғалым бұл
Түркітанушы Баскаков «қарай» септеулігін «дательный - направления» -
Демек, қарай септеулігі тілімізде
Мысалы: Кешке қарай шығып
Демек, тіл
7.Таман, жақын, жуық, таяу септеуліктері.
Тілде әрі үсте,
Құрылысына қарай барыс септігімен тіркесу арқылы жұмсалады.
Мезгілдік және мекендік
Мысалы: 1.Таяу уақытта келе қоймас
2.Жүгірдім мылтық алып қазға таяу
Алғашқысы үстеу, таяу бұл жерде аз, жақын
Демек, таман – жақын – жуық – таяу
41
8.Дейін, шейін септеулігі мезгілдік – мекендік қатынастарды білдіріп барыс
Мысалы: үйге жүгіру
үйге шейін жүгіру
тіркесіндегі үйгеде де,
Демек, бұл барыс септігінің аналитикалық түрін жасайтын тілдік
9.Бері септеулігі.
Ол шығыс септігімен
Мысалы: Манадан бері
Тоқсобаның қолына ұстатты.
Шығыс септігі мезгілдің басталғандығын көрсетсе, «бері»
Манадан бері тұнжырау мен манадан тұнжырау арасындағы
Демек, «бері» септеулігін
Шығыс септігінен кейінгі кейін,
10.Көмектес септігімен тіркесетін бірге, қатар,
Қазіргі күнде бірге
Мысалы: Айгүлмен келдім
Айгүлмен бірге келдім
Сонымен қатар бірге
Мысалы: киз билан – қызбен немесе қызбен бірге
поезд билан – поезбен / /
С.Аманжолов «Глагольные
42
-билән, казах – мен/ен, в отличие от
Демек қазақ тілінде көмектестік,
Н.Петров «Проблемы современной
Бұдан біз бірге
Тағы бір «бірге» аналитикалық септік
Біз алдыңғы бөлімде септеуліктердің жасалуы туралы сөз
Сол үстеу сөздің
Мысалы: 1. Пособа қасындағы күйеу жолдас жігіт-желеңмен (бірге) қайын
жұртында қалды (М.Мағауин)
Қоса, қабат, қатар септеулігі
2.2 Көмекші есімдер
Тіліміздегі көмекші есімдерді мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіретін тіл білімінде
Ф.А.Ганиев татар тілі
Құмық тілінің грамматикасы туралы зерттеуінде Н.К.Дмитриев
43
көмекші есімдердің барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктердің орнына жұмсалатын-дығын
Тілде көмекші есімдердің өз
Бұл жөнінде «Көмекші сөздер» атты еңбегінде Мейірбек
Мұндағы негізгі әңгіме
Ал енді Мұхамади Қ.
Бұл жерде де ғалым көмекші есімді аналитикалық септік жасаушы
Бұл айтқандарымыздан шығатын
Мысалы: Адамның бетін сүрту мен столдың бетін сүрту
Адамның беті оның белгілі
Демек, алғашқысы зат есім болса, соңғысы аналитикалық септік
Бұл туралы А.Ы.Ысқақов
Бізге қажетті «жеке дара
44
элемент ретіндегі дәнекер байланыстырушылық грамматикалық қызметі.
М.Балақаев «Қазақ тілі
Бұл жайында
Көмекші есімдердің грамматикалық қызметі жөнінде Е.Мергенбаев жақсы жазған.
Ол көмекші есімдерге аст, үст, алд, арт,
Г.Ибрагимов «Татар тіліндегі шылаулар» атты кандидаттық диссертация-сының
Демек, ғалым бұл жерде
«Көмекші есімді беретін
Көмекші есімдердің сөйлемдегі синтаксистік
Сөздердің қарым-қатынасын жалпы көрсету
М.Ергебөбеков сөзөзгертуші форма ретінде көмекші есімдерді мағыналық 4
Белгілі бір мекеннің алыс-жақындығын білдіреді: жаны, маңы, түбі
Мекендік ұғымы заттың әр түрлі тарабына байланысты: алд, арт,
бет, бой
Мекендік ұғымы аралық қатынасы: орта, ара
Кей көмекші есімдер
45
Біз көмекші есімдерді септіктің аналитикалық
Көмекші есімдер септеулік шылаулардан өздері
Көмекші есім барлық
Септіктің аналитикалық формасын
алды, арты, бойы.
Үсті жоғарғы жағы
Абдуалиев Т. «Предложно падежная конструкция немецкого
Ich zershlug das Ei am Tisch –
Мен жұмыртқаны үстелге(үстелдің үстіне) жарып алдым.
Я разбил яицо об стол
деп келтіреді /46.63/.
Яғни неміс тілінде am Tisch – аналитикалық формасына балама
Шын мәнінде үстелге
Бұндай аналитикалық септікке мынадай мысал келтіруге болады:
1. Көрпе үстінде алқалай тізілген
2. Жігіт сол қызға үйленгелі жатқан
48
Бұл екі мысал да көрпеде, тойда деген синтетикалық
Аст – лексикалық мағынасы бір нәрсенің төменгі жағы, септік
Ақымақ, біз сен анада машинаны тастап жауын астында жаяу
келген күні үйлендік емес пе?
(М.Мағауин)
Мұндағы әңгіме жаңбыр тамшысының астыңғы бөлігі
Іші. Ғалымдардың көбінің назар
1.Бәтима аузы ашық конверт ішінен
2.Оңаша қонған тоғыз
3.Араға кісі салып жүріп қыс ішінде түн қатып жүріп
Грамматикалық саласында
Мысалы: Тұсы, қасы ол
Сонымен аналитикалық септік жасаушы
ретінде тану емес, оның кейбір түрінің ғана септіктің аналитикалық
49
Қорытынды
Қорыта келсек, септік категориясына септеуліктер мен көмекші есімдердің қатысы,
ХХ ғасырдың басында латын, ағылшын тіліндегі аналитикалық септік туралы
Септіктің аналитикалық түрінің әр тілдердегі көрінісін анықтауда 1963 және
Бұл жинақта В. М. Жирмунский аналитикалық септікке тән қасиеттерді
Септіктің аналитикалық формаға қатысы туралы зерттеулерден түркітанушылар да қалыс
Қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынов септеуліктердің аффикстерге тән қызмет
Ең алдымен, біз аналитикалық септік ретінде көмекші есімдер мен
Біз аналитикалық септік жасаушы элементтердің мынадай мағыналарын көрсете аламыз.
1. Мекендік
2. Мезгілдік
3. Мақсат-себептік
4. Бағыттық
5. Құралдық
6. Обьективтік
7. Мөлшерлік т.б.
50
Мұндай мағынаны синтетикалық септіктер де көрсете алады. Демек, көмекші
Аналитикалық септік жасаушы элементтер ретінде:
1. Септеулік шылаулар
2. Көмекші есімдер – көрсетеміз.
Аналитикалық септік жасаушы септіктерге: үшін, арқылы, дейін, шейін, қарай,
Ал, көмекші есімдерге келетін болсақ, аналитикалық септік ретінде көбінесе
Жалпы, аналитикалық септіктің табиғатына тән мынадай белгілерді көрсетуге болады.
1. Синтетикалық септіктің грамматикалық мағынасына жауап бере алады.
2. Есім мен етістік арасында байланыстырушылық қызметін атқарады.
3. Тіркесімділігінде тұрақтылық бар. ( Мысал үшін, арқылы
4. Аналитикалық септік жасаушы септеуліктер септіктермен байланыста дамыған.
5. Аналитикалық септік жасаушы тілдік элемент ретінде көмекші
51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Демесинова Г. Английские предлоги пространственного
2. Серебряника Б. А « Сводимость языков мира,
3. Д. Лаионз. Введение в теоретическую лингвистику. Москва
4. Ч. Филлимор. « Дело о падеже »
5. П. С. Кузнецов. Морфологическая классификация языков.
6. В. М. Жирмунский. Об аналитических конструкциях –
7. Н. М. Александров « О взаимосвязях аналитических
8. О. П. Суник. О понятиях аналитическая
9. Н. В. Солнцев, В. Солнцев. Анализ и
10. Н. Е. Майтанская. Два направления развития аналитической
11. А. С. Чикобава « О некоторых процессах
12. П. П. Скорик « Аналитические конструкций Чукотко-камчатском
13. А.М. Казем Бек. Общие граматика турецко-татарскокого
14. Н. К. Дмитриев. Строй тюркских языков.
15. А. М. Щербак. Очерки по сравнительной морфологии
16. А. М. Щербак. Очерки по сравнительной морфологии
17. Ф. А. Ганиев. Вопросы морфологии татарского языка.
18. Г. И. Дойнзе. Послелоги – грамматика хакасского
52
19. В. А. Серебрянников, Н. З. Гаджиев Сравнительно-историческая
20. О. Н. Бётлинг. Служебные слова – советская
21. Н. К. Дмитриев. « Грамматика кумыкского языка.
22. А. Байтурсынов. Тіл тағлымы. Ана тілі.
23. Қ. Жұбанов. Шылаулар. Ауыл мұғалімі. 1937 жыл.
24. Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зеріттеулер. Алматы.
25. С. Аманжолов. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
26. Р. Әміров. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. Алматы.
27. М. Балақаев. Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы.
28. В. Исенғалиева. Служебные имена и послелоги в
29. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы.
30. К. Аханов. Тіл білімі негіздері. Алматы. 2002
31. Ф. Кенжебаева. Послелоги и частицы в современном
32. Н. Оралбаева. Аналитическая форма глагола в современном
33. А. Қалыбаева, Н. Оралбаева Қазақ тілінің морфемалар
34. Ә. Хасенов. Тіл білімі. Алматы. « Санат
35. Мұхамади Т. Қ. Грамматикалық аналитизмнің категорияға қатысы
36. Ғафируллин С. Послелоги татарском языке. Автор канд.
37. Қазақ тілі сөздігі. 2003 жыл.
38. М. А. Бордина. « Синтиз и анализ в
39. М. Ергебобеков. Қазақ тілінің сөз өзгерім жүйесі.
40. В. В. Виноградов. Русский язык. М–Л. 1947
41. В. В. Виноградов. « О формах слова
42. А. И. Смирницкий Морфология английского языка. Москва
43. Серебринииков К. Проблеме лексической и грамматической абстракций.
44. Л. Решетова. Категория падежа в языке разных
45. В. М. Жирмунский. Аналитические конструкции – Аналитические
53
46. Т. Абдуалиева. Предложение – падежной конструкция немецкого
47. М. Терентьев. Грамматика турецкая, персидская и узбекская.
48. И. Е. Петров. Служебные имена и послелоги
49. А. М. Пешковский. Русский синтаксис в научном
50. А. Н. Кононов. Грамматика узбекского языка.
51. Қ. Молгаджаров. Көне түркі тіліндегі шылау сөздердің
52. С. Аманжолов. Глаголные управление в языке древнетюркских
53. А. Ысқақов. Көмекші есімдер //. Халық мұғалімі.
54. Ғ. Ибрагилов. Аналитическое конструкции в татарском языке.
55. М. Оразов. Көмекші есімдер. І, ІІ том.
54
Төлембетова Кенжегүлдің « Қазіргі
қазақ тіліндегі аналитикалық септік
жасайтын тілдік бірліктер » атты
диплом жұмысына
Пікір
Тілдің грамматикалық құрлысынан аналитизмнің алатын орнын анықтау үшін грамматикалық
Студент осы мәселедегі тың тақырыпты зерттеу объектісі етіп ала
Аналитикалық септіктің жалпы тіл білімінде, түркітануда қазақ тіл білімінде
Септеулік шылаулар мен көмекші есімдерді аналитикалық септік жасаушы тілдік
Осындай жетістіктерін ескере отырып, дипломдық жұмысты «өте жақсы» деп
Пікір білдіруші: филология ғылымдарының кандидаты
Көпбаева Ж.
12.05.06.