ЖОСПАР
1 СУ ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАНУДЫҢ ҚАЗІРГІ
1.1 Су қорының сипаттамасы 3
2 СУДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 17
2.1 Суды тиімді пайданудың өзекті мәселелері 17
2.2 Ауылшаруашылығын суландыру 17
2.3 Тұрмыстық-коммуналдық сектор 21
2.4 Энергетика мен өнеркәсіп 23
3 СУ ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ 24
3.1 Су инфраструктурасының материалды-техникалық базасы мен қажеттіліктерін қамтамасыз
3.2 Су қорлары сапасына мониторинг жүргізу 26
ҚОРЫТЫНДЫ 29
КІРІСПЕ
Қазақстан ағысты өзеңдер көлемінен дүние жүзі бойынша біршама
Қазақстандағы жердегі суларының қоры орта ылғалдылығымен жылына 100,5
Елімізден транзит арқылы сыртқа кететін өзен суларының есебінен,
Адам өсуіне қажетті мөлшердегі су көрсеткішіне сай, Қазақстанның
Арал теңізі бассейні 2 580 м3/ж;
Балкаш-Алакөл бассейні 2 950 м3/ж
Ертіс бассейні 7 070 м3/ж
Есіл бассейні
Нұра-Сарысу бассейні 680 м3/ж
Тобыл-Торғай бассейні 650 м3/ж
Шу-Талас бассейні 3 710 м3/ж
Жайық-Каспий бассейні 1 120 м3/ж
Барлығы: 2 700 м3/ж
Қазақстандағы көлемді бір мәселе суды мөлшерден тыс пайдалану,
Іле өзінінің сапаларындағы сулы - балшықты жерлердің бұзылуына.
Суармалы жерлерден алынатын өнімнің төмендеуі.
Өзін-өзі ақтамайтын ақша-қоржыларына жұмсалуы. Осының салдарынан өнімі алудың
Дренажды тағандардың жасалу мәселесі туындайды.
Жерасты су көздерімен, өзен суларының сапасы төмендейді.
Жер қыртасынан тұз басу салдарынан айналымнан жыртылатын жердің
Транс-шекаралық су мәселесі бойынша шиеленістің өсуі.
Соңғы жылдары Қазақстанда су қорларымен сумен камтамасыз ету
Алматы облысының 2004-2006 ж. сумен амтамасыз ету мэселесіне
Қолданудағы сумен қамтамасыз ету жүйесінің қалпына келтіру жэне
Сумен қмтамасыз етудің жаңа әрі альтернативті қамтамасыз ету
Қолданылудағы судың сапасын жақсарту.
Ауыз суды тиімді қолдану.
Су объектілерінің экономикалық жағдайын жақсарту.
Ауыз суды тиімді қолданудың
Сумен қамтамасыз ету және суды қорғау басқармасының қызметін
Курстық жұмыстың мақсаты - Алматы облысының су нысандарында
Курсық жұмыстың негізгі міндеттері:
қазіргі күндегі облыстың су нысандарында суды қорғау әрі
елді мекендерден ағып өтетін өзендердің су қорғау жағалауы
антропогендік ықпалдың күшеюі тұрғысынан су - экологиялық жағдайға
су нысандарының қорғалу және қолдану динамикасына зерттеу жүргізу;
Курсық жұмыстың негізі келесі принциптерге сүйенеді:
су органикалық табиғи қор, оның экономикалық-әлеуметтік және экологиялық
облыс аудандарында және экономика салаларында су тұтынушыларды есепке
су қорларын қорғауды суды тиімді тұтынудың құрамдас бөлігі,
1 СУ ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАНУДЫҢ ҚАЗІРГІ
1.1 Су қорының сипаттамасы
Алматы облысы Қазақстанның оңтүстік шығысында орналасқан. Ол Қарағанды,
Облыстың әкімшілік жеріне Алматы қаласы және облыстың 16
Облыстық жер үсті суларының қоры 28,5 млрд3/жылына құрайды.
Қазіргі кезеңдегі облыстағы су тұтыну негізінен жер үсті
Облыс аумағында үш суқойма орналасқан, олар: Қапшағай, Бартоғай,
Гидрографикалық жүйе оңтүстік Балқашта, Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу
Облас аумағында 24 мың көлдермен табиғи тоғандар бар.
Қазір Алматы облысында 50-дей жер асты сулары барланды.
Алматы облысының көлемінде 4100 қолданудағы бұрғылар бар, бұлар
1 сурет - Іле өзені бассейнінің орналасуы, өзеннің
1. 2 Су тұтыну жүйелері
2-ТП (шаруашылығы) есебіне сай «Су қолданудың есебін, 2005
Алматы облысының аудандарының 2005 ж. су алуы шеңбер
2 сурет- Алматы облысындағы аудандар бойынша 2005 жылғы
3 сурет-Алматы облысы аудандарының су алуы, 2005 ж.
Еңбекшіқазақ ауданы 20% құрайды, Балқаш 19%, Алматы қаласы,
Алматы облысының аудандарындағы су тұтынушылардың шаруашылық қызметі жайлы
Кесте -1 Алматы облысы сушаруашылығы
Аудандардағы су алушы негізгі кәсіпорындар су шаруашылық ұғымдар
Ақсу ауданындағы ірі су алушы кәсіпорын 2005 жылы
Алакөл ауданындағы кәсіпорындардың жалпы су алуы 121504 мың
Балқаш ауданындағы кәсіпорындардың жалпы жинайтын су қоры 63
Қонаев атындағы YAK және РМК УЭБВ Еңбекшіқазақ ауданындағы
Ескелді ауданы 2005 жылы 107 802 мың м3
Жамбыл ауданында - жалпы су алу 68 270
Іле ауданы бойынша жалпы су алу - 80565
Қарасай ауданының жалпы алынған су қоры 56 500
Қаратал ауданында жалпы су алу 243 768 мың.
Қапшағай қаласындағы су алушы негізгі өндіріс ТОО «Көксу»,
Кербұлақ ауданында шаруа шаруашылықтары - 11 116 мың.
Көксу ауданында - 109 289 мың. м3 жалпы
Панфилов ауданындағы жалпы су алу қоры - 308
Райымбек ауданы жалпы су алу қоры - 87
Сарқанд ауданы жалпы су алу қоры - 103
Талғар ауданы жалпы су алу коры - 61
Текелі ауданы жалпы су алу қоры - 33
Ұйғыр ауданы жалпы су алу қоры - 134
« 2005 жылы облыстағы су шығыны 1 066
Су шығыны Балқаш ауданында өте жоғары - 54,2%,
Су шығындары көрсеткіші бойынша; Жамбыл - 40,3%, Райымбек
Су шығындарының көрсеткіші 2005 ж. гистограмма түрінде берілген
(сурет 4).
4 сурет-Су шығындарының көрсеткіші 2005 ж.
Текелі қаласы ластанған су тастаудан алдыңғы орында (87,1%),
Су нысандарына суды көп тастайтын аудандар: Балқаш -
«Балқаширригация» РЕМК СШ - су алуы 630 000
Еңбекшіқазақ ауданында - ШЖЖ «Техноимпорт» фирмасы» су алуы
Қапшағай қаласында ЖАҚ «АПК», Қапшағай ГЭС су алуы
Экономика салаларында су тұтыну. Экономиканың мына салалары: ауылшаруашылығы,
2001-2005 жылғы су тұтыну үрдісі біршама төмендеген. Егер
(5- сурет).
2
Судың басым бөлігі суармалы ауылшаруашылығында (АШ) қолданылады. АШ
Ауыз-су, тұрмыстық сектор осы уақытта су қолдануды 237,85
Су жинақтау мен қолдану өнеркәсіп секторында 2001 жылы
Балық шаруашылығында айтылңған уақытта су жинақтау мен қолдану
2004 жылы АШ барлық қолданған судың 86% алған,
6 сурет - Су қорларын экономика салаларында қолдану
2.6-2.8 суреттерде ауылшаруашылығында,
7 сурет -АШ су алу жэне тұтыну 2001-2005
ТҰРМЫСТЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ СЕКТОРДА СУ АЛУ және ТҰТЫНУ
2001 -2005ж.
8 сурет - Тұрмыстық-шаруашылық секторда су алу және
9 сурет - Өнеркәсіпте су алу және тұтыну
Алматы облысындағы 2001-2005 ж. экономика салаларында су алу
10 сурет - Су алу мен тұтынудың экономика
Су қорының балансы. Жер үсті сулары Балқаш-Алакөл бассейніндегі
Іле өзеніндегі жылдық ағымы 17,81 шақ3, Балқаш көліне
БАБ бойынша жер үсті суларының 2005 жылғы көлемі
3 кесте -БАБ өзендердің құйылымы 2005 ж.
Сушаруашылық бассейндерін басқару (СББ) 28,22 шақ, оның 3,766
Жер асты суларының құйылымы СББ да 0,27 шақ3
Ірі су қоймаларының төменгі ағыстарға жіберген жалпы су
Сонымен қатар суаруға Сорбұлақ су жинағышынан тазаланған су
4 кесте - Су қоймалары қорларының 2005
Алматы облысының барланған жерасты сулары шаруашылық-ауызсумен қала, ауыл,
Балқаш-Алакөл гидрографиялық бассейндегі су мөлшері жобамен 17,4 шақ3/жыл,
Жерасты су көздерінен 2005 жылы жиналған су көлемі
1 кестеде А,В,С категориясы бойынша жер асты суының
Алматы облысының жалпы қоры 16 854 мың. м3
Алматы облысының өнеркэсіп саласына жерасты суларын қолданудың 40,24%,
Жерасты суының қолданылуындағы шығын су облыс бойынша 5
Алматы облысындағы эксплуатацияға бекітілген жер асты су қорлары,
Жерасты суларын қолдануда басқа облыстардың екінші жылдық көрсеткіште
Алматы облысының өнеркэсіп саласына жер асты суларын тұтынудың
Көрсеткіштерді өңдеумен жүргізілген сараптамаға сүйене отырып, алға қойылған
- Жерүсті және жерасты су қорларына мемлекеттік есеп
- Мемлекеттік су қорлары
2 СУДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Суды тиімді пайданудың өзекті мәселелері
Алматы облысында судың 85% ауылшаруашылығын суландыруда қолданылатындықтан ирригациялық
Келесі бір елеулі фактор - ол экологиялық қолайлы
ҚР әлеуметтік-экономикалық қарқынды өсуі, атап айтқанда Алматы облысындағы
2.2 Ауылшаруашылығын суландыру
Жалпы облыстағы суармалы жер көлемі 597,1 мың га,
«Алматы ирригация» сушаруашылығының балансында 141 ірі инженерлік суару
Соңғы төрт жылда сушаруашылығы нысандарына 765,2 млн.теңге жөндеу
Осы қаржымен жасалған іс-шаралардың арқасында ауылшаруашылық өндірісіне бұрын
2006 жылы қарастырылған 566,5 млн.теңге (РБ - 371,5;
Шаруа қожалықтарының балансына кіретін шаруашылық ішкі суландыру жүйелеріде
Жақын арадағы бес жыл ішінде тек ірі мемлекеттік
Шаруашылық ішкі суландыру жүйелерін қалпына келтіруге жобалық-сметалық құжаттар
Жоғарда келтірілген іс-шараларды жүзеге асырған жағдайда тек шаруашылык
Осы істерді жүзеге асыру үшін (құжаттарды дайындау т.б.)
Төменде облыс аудандарындағы суландыру жұмыстарының қазіргі кезеңдегі жағдайы
Ақсу ауданы. Жер өңдеуші және малшаруашылықты аймақ.
Суғарылатын жер 37,7 мың.га, тұрақты қолданылмайтын жер көлемі
Судың 100% қамтамасыз етуне қарамастан 10,4 мың.га қолданылмады,
15 жыл көлемінде жөндеу жұмыстарына облыстық және республикалық
Бас сужинағыш плотинасы түбегейлі жөндеуді талап етеді, бұл
Аймақтағы ең өткір мәселе, мұндағы аудандық кәсіпорындардың қажетті
Алакөл ауданы 35,7 га, суармалы жері бар. Мұның
Су каналының оң жағындағы 9 ауылдық округтің жері
Тентек субайламының су өткізу қабілеті 100,0 тан 500,0
Субайлам қираудың алдында тұр, су құламасының ойпатының қорғау
Қалған мәселелер жоғарыда келтірілген Ақсу ауданына ұқсас.
Балкаш ауданы күріш өсірушілер мен жемдік дақылдар өсіретін
Су тасымалдаутын коллекторлы-дренаждарды тазалауға өткен жылы 109,0 млн
Аудандағы 38,9 мың.га суармалы жердің 7,7 мың. га
Еңбекшіқазақ ауданы. Бартоғай су қоймасынан суармалы су оң
Аймақтағы суару ерекшелігіне баса назар аударатын мәселе, ол
СПКВ ұйымдастыру аз жерлі су тұтынушылардың көптігі кері
Ескелді ауданында 26,0 мың.га суармалы жер бар, оның
Жамбыл ауданындағы 34,2 мың.га суармалы жердің 10,1 мың.га
Іле ауданындағы 27,6 мың.га жердің 6,5 мың.га су
Первомай тоғандары тұсында Үлкен Алматы өзенінің суларының арнасын
Су қоймаларының айналасында көптеген құрылыстар жүргізілген, бұлар суды
Қарасай ауданындағы 28,0 мың. суармалы жердің 10,4 мың.га
Су тұтынушылар саны 98.
Қажетті техника алатын каржы жоқ.
Қаратал ауданындағы 24,4 мың.га суармалы жердің 0,9 га
Ауданда 214 су тұтынушы шартқа отырған.
Негізгі шешімін күткен мэселе каналдарды тазалау, гидротұрақтар мен
Көксу ауданы 27,3 мың.га суармалы жердің 3,5
191 су тұтынушылар шартқа отырған. СПКВ үш шаруа
Панфилов ауданы облысымыздағы су қолдану және тұтынудағы озық
Ауданда 56,7 мың.га суармалы жер бар, оның 2,3
Райымбек ауданында суармалы 32,2 мың.га жер түгелдей үш
Каналдарды жылда тазалау қажет етіледі.
Саркан ауданының 31,2 мың.га суармалы жері түгелдеу сумен
Ауданда арнайы жер қазатын техника жоқ..
Басқан өзеніндегі гидробайлау мен Ново-Антонов плотинасына жөндеу жұмыстарын
Талғар ауданында 35,0 мың.га суармалы жердің 9,4 га
Талғар субайламын үлкен көңіл бөлу керек.
Ұйгыр ауданының 37,6 мың.га суармалы жерінің, аудандық су
Бұрынғы совхоздардың есебіндегі су жүйелерін аудандық сушаруашылығы өз
Сонымен Алматы облысында 598,0 мың.га суармалы жер бар,
Жоғарыда атылган қайта құру мен инженерлік құрылыстарды жөндеумен
2.3 Тұрмыстық-коммуналдық сектор
Алматы облысында дамыған канализацияның жүйенің жоқтығы, адам қызметі
Сумен қайтамасыз ететін нысандардың құрлысы мен қаржыландыруы жергілікті
Талдықорған қаласы мен аудан орталықтарындағы қүбырларды қайта жөндеу
Қазіргі күні Алматы облысында, қалаларында суландыру жүйесінде төмендегі
Аксу ауданы. Аудан орталығы Жансүгіров ауылында иесіз қалғаң
Алакел ауданы. Үшарал қаласында су тазалағыш кесендер жоқ,
Балқаш ауданы. Бақанас ауылындағы 11,0 шақ канализация жүйесінің
2003 жылы 11,88 млн.теңге қаржы бөлініп КНС құрылысы
Еңбекшіқазақ ауданы. 1972 жылы Шелек ауылында су тазалағыш
Ғимарат сыртқы факторлардың әсерінен қирау жағдайына жеткен. Құрал-саймандар
Есік қаласындағы сутазалағыштардың өндірістік күші 6,0 мың.м3/тәу, құбыржүйесі
Мүнда да биологиялық тазалау кешенін тұрғызу қажеттілігі тұр,
Ескелді ауданы. Қарабұлақ аулының құбыр жүйесінің Д 600
Қарабұлақ ауылында су тазалағыш кесендер жоқ қалдық су
Іле ауданы. Өтеген батыр ауылының 4 канализациялық насосты
Орталық насосты станциядан қалдық сулар өңделу үшін Алматы
КНС кесенінде жөндеу қажет (шатыр, сырлау, фасад), насостар
Қарасай ауданы. Қаскелен қаласында 75,1 шақ. канализация жүйесі
Қалдық су Алматы қаласының тазалағыштарына жіберіледі.
Кербұлак ауданы. Сары-Өзен ауылында су тазалағыш кесендер жоқ,
Экологиялық жағдайды жақсарту үшін шаруашылық-тұрмыстық қалдық суларды өңдейтін
Көксу ауданы. Балпық би ауылының канализациясының ұзандығы 8,94
Панфилов ауданы. Жаркент қаласында өндірістік қуаты 2,0 мың.м3/тәу
Райымбек ауданы. Кеген және Нарынқол ауылдарында канализациялық жүйе
Сарқан ауданы. Сарқанд қаласында тазалағыш кесендер жоқ
Талғар ауданы. Талғар қаласында канализациялық жүйе 51,3 шақырым,
Ұйғыр ауданы. Шонжы қалдық сулары өзіндік ағатын коллектормен
Талдықорған қаласында шаруашылық және өндірістік қалдық сулар толық
Бүгінгі күн талабына сәйкес, ауыр металдардың қалдық сулардағы
100 мм канализация құбырларының магистралды жэне су бөлу
2.4 Энергетика мен өнеркәсіп
Кербұлақ, Мойнақ, Шаңырақ т.б. ұсақ гидроэлектростанцияларының құрылысын жүргізгенде
Соңғы жылдары республика және облыс көлемінде өнеркәсіп секторының
Текелі қалдық сулар тастаудан алдыңғы орында (87,1%), мұның
Су нысандарына қалдық су көп тастайтын аудандар: Балқаш
«Балқаширригация» РЕМК СШ - су алуы 630 000
Қапшағай қаласында ЖАҚ «АПК», Қапшағай ГЭС су алады
Осыған байланысты «Текелі қорғасын-цинк комбинатын Қаратал өзенінің жағалауынан
3 СУ ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ
3.1 Су инфраструктурасының материалды-техникалық базасы мен қажеттіліктерін қамтамасыз
Нарықтық экономика жағдайында су кррларының экологиялық тұрақтылығы, өркениетті
шекаралас өзенді бірлесіп пайдалану;
су экологиялық ұғымды қалыптастыру;
су пайдалануда экономикалық және институциялық тетікті икемді ұйымдастыру.
Балқаш-Алакөл гидробассейнінде Қытай Халық Республикасымен 17 өзен шекаралас.
2001 жылдың қыркүйек айында шекаралас өзендерді пайдалану және
Гидрологиялық мониторингтін жүргізу мен әдестеме тәсілдері екі елде
Шекаралық аумақта Емел өзенінің бойында екі жақ гидрокеденін
Трасншекарадағы өзендерде болып тұратын табиғи төтенше құбылыстар жайында
Трансшекаралық өзендердің бір мәселесі бақылау бекетінің немесе гидрологиялық
Балқаш көліне жеті трансшекаралық өзендер құяды. Ең көлемділері
Текес өзенінде сугаруга арналган үш суқоймасы бар:
1) Су өткізу мүмкіндігі 5,0 м3/сек «Жаңа-Жеміс»
Су өткізу мүмкіндігі 3,5 м3/сек «Жар-Тоған» МК. Гидробайламға
Су өткізу мүмкіндігі 4,5 м3/сек «Дараты» МК, келешекте
Қорғас өзені Қазакстан Республикасымен ҚХР келісімімен екіге бөлінеді.
1990 жылдары екі жақта пайдаланатын «Достық» суқоймасы құрылысын
«Казачий-1» - жобалы су өткезу қабілеті 2 м
«Казачий-2» - жобалы су өткезу қабілеті 1,5 м3/сек;
«Казачий-3» - жобалы су өткезу қабілеті 0,8 м3/сек.
Қарқара өзенінің бойында МК «Құмтеке» су қоймасы, су
Жоғарыда көрсетілгендей су балансының тұрақтылығы ҚХР-нан келетін су
Екі ел арасындағы трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау
2001 жылғы Қазақстан мен ҚХР трансшекаралық өзендерді
ҚХР-ның трансшекаралық өзендердің ластанбауын, судың сапасын қадағалау жөніндегі
Шекаралық аудандарда ҚХР су қорларын екі жақтылы келісілген
Су экологиялық жағдайды аймақтағы, жоспарланған ақпараттармен алмасып ҚХР
Су қорларын басқару барлық қалада, ауылда, жергілікті әкімшілікте,
Қазақстандағы су шаруашылығын басқарудағы ең бір күрделі мэселе,
Қызметтердің шашырауын болдырмау үшін, суды санды және сапалы
Бақылау бойынша облыстағы су басқармасымен су сапасына сараптау
РМК «Қазгидромет» - өзендегі жэне басқа су көздеріндегі
Қоршаған ортаны қорғаудың облыстық басқармасы - кәсіпорандардың
Мемлекеттік эпидемиялық бақылаудың аймақтық басқармасы – тазалағыш кешенінің
Аймақтық геология және қойнауларды
Осы аталған мекемелердің ақпараттары су сапасын жақсартуда үлкен
Жоғарыдағы келтірілген республикалық мемлекеттік мекемелер су шаруашылығын, суды
3.2 Су қорлары сапасына мониторинг жүргізу
Облыстағы су артериясының жағдайын (сапасын) бақылап, оның гидрохимиялық,
Жерүсті суларын негізгі ластандырушылар (Іле, Қаратал өз.) күріш
Бұл шаруашылықтар жалпы 187,0 млн. м3 мөлшерде сүзбе-дренажды
2-ші топтағы ластағыштар қатарына қалалар мен елді мекендер
Алматы облысында мемлекеттік және шаруашылық тарапынан жерасты суларының
Шаруашылық мониторингі өзіне бағынышты аймақтағы табиғи-техногенді нысандағы жер
Ішкі шаруашылық мониторинга жүргізуге қатысатын кәсіпорындар: ЛПК ТЭЦ-1,
Іле өзені облыстың ірі өзені ретінде трансшеқаралық ластауға
Іле бассейінінің 2003 жылға негізгі ластауышы мыс пен
Жерүсті суларының ластану индексі, осы бассейіндегі өзендердің ортадан
Жалпы Іле өзенінің суының ластық индекісі (ИЗВ=2,46) ортадан
Сол жағалаулық Шарын, Шелек, Түрген өзендері тікелей Қапшағай
Кіші Алматы өзенінің суы ластануын 3-ші сыныпты деп
Қорғас өзенінің суының негізгі ластаушы элементі цинк болады,
Текес өзенінің су сапасының жағдайы сол сияқты. Ластану
Үлкен Алматы көлі фондық бақылау тірегіне кіреді. Органиқалық
ИЗВ ластану индекісінің 1,1 тең болып, су сапасы
Балқаш көлінің су сапасы 4 сыныпты деп бағаланады,
Жерусті суларына келетін сулардың кері (ластағыш) әсерін азайту
Талдықорған және Текелі қалаларында шаруашылық-тұрмыстық ағымдар көлемі көп
Өнеркәсіптің тоқтатылуы, баска да кәсіпорындардың жұмыс істемеуі, қоғамдық
ҚОРЫТЫНДЫ
Бүгінгі күннің өзекті мәселесі су қорғау мекемелерінің іс-әрекеттерін
Су қорларын қорғау және қолданудағы тиімді тәсілдің жүзеге
СҚК-ның дәрежесін көтеріп,
Су қорларын басқарудагы БСБ-ның дәрежесін күшейту.
Су бөлімінің
БСБ-ны бүкіл су бассейнін басқарушысы ретінде бекіту.
Бір текті республикалық ақпаратты жүйе құру.
Балқаш-Алакөл су бассейнінің қорғалуы мен қолданылуы туралы ақпараттық-сараптамалы
Су экожүйесінің сақталуы, қоғамдық пікірде екінші дәрежелі мәселе
Ақпарат қүралдар арқылы пікір таластар ұйымдастыру, су қорларын
Білім беру саласында басшы мамандардың экологиялық сауаттылығын арттыруға
Су тұтанушылардың суға төлем ақысының төмендігі, олардың суды