МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ........................................................................................................................3
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ БАПТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАЛАРЫ..................................................................................................5
1.1 Төлем балансының түсінігі, түрлері және құрылымы.......................................5
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу
1.3Төлем балансының стандартты топтастырылуы...............................................19
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ЖӘНЕ ОНЫ
РЕТТЕУДІҢ ӘДІСТЕРІ............................................................................................23
1.2 Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері..............................................23
2.2 Төлем балансына әсер ететін факторлар..........................................................27
2.3 Төлем балансын реттеудің негізгі әдістері.......................................................31
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР............................................................................36
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі - төлем балансы белгілі
Төлем балансының құрылуы мен бағалануы Халықаралық Валюта Қорының
Төлем балансын құру мен анықтамаларының негізгі ережелеріне:
- резидент пен резидент еместер арасындағы операцияларды есепке
- операцияларды екі жақты жазу жүйесімен есепке алу;
- қорлар көлемін емес, ағымдарды ғана көрсету;
- әр түрлі валюталарда көрсетілген операциялар мен төлем
- операцияларды түрлері мен экономикалық секторлар бойынша тіркеу.
Осыған орай, төлем балансы мемлекеттің ішкі-сыртқы қаржы операцияларын
Курстық жұмыстың мақсаты – төлем балансы ұғымының мазмұнын
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Төлем балансына, оның баптарына сипаттама беру;
- Төлем балансының түрлерін және құрылымын көрсету;
- Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу
- Төлем балансының стандартты топтастырылуын қарастыру;
- Төлем балансына ықпал ететін факторлар және оны
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
сипаттамалары деп аталады». Онда келесі тақырыптар қарастырылған: Төлем
Төлем балансының стандартты топтастырылуы.
Екінші тарау «Төлем балансына ықпал ететін факторлар және
Курстық жұмысты зерттей келе, келесі ғалымдардың еңбектері
Блеутаева К.Б , Елемесов Р.Е , Мақыш С.Б
1ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ БАПТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАЛАРЫ
1.1 Төлем балансының түсінігі, түрлері және құрылымы
Халықаралық есептеулердегі елдің төлем жағдайын бағдарлау үшін ең
Шетелден сатып әкелінген және шетелге сатылған тауарлар көлемінің
Сауда балансының сальдосын шығару үшін дүниежүзілік статистикада экспорт
Қызмет көрсетулер саудасына шетелге саяхаттар, теңіз тасымалдары т.
Халықаралық есептеулердегі елдің төлем жағдайын шетелден аударылатын зейнетақы,
Төлем балансының тағы бір түрін ағымдағы операциялар балансы
Ағымдағы операциялар (есептер) балансы елдің экономикалық жағдайы туралы
Ағымдағы операциялардың оң сальдосы елдің шетелге шығаратын тауарлары
Ағымдағы операцияларға ұзақ мерзімді аударулар мен төлемдерді қоссақ,
Базистік балансқа «қысқа мерзімді борыш» бабын қосу бірқатар
Қысқа мерзімді борыш бабы елдің қысқа мерзімді борыштық
Базистік балансқа (қысқа мерзімді капиталдың қозғалысы) бабының қосылуы
Мұндай жағдай 70-жылдары мұнайдын, бағасы (ол доллалармен есептелетін)
„Қателіктер және қалдырулар" бабына ерекше тоқталу қажет. Бұл
Толыққанды баланс жасау ушін әрбір келісім теория жүзінде
«Қателіктер және қалдырулар» бабы бойынша сомалардың көлемі статистикалық
Төлем балансының тағы бір түріне өтімділік балансы (баланс
„Мемлекеттік резервтер" бабын қарастырайық. Бұл баптың құрамына мемлекеттің
Мемлекеттік резервтердін ролі көпжақты. Бұған ұлттық валюта курсын
Төлем балансының теріс сальдосы қалыптасқан жағдайда ұлттық валютаның
Алтын-валюта резервтерінің өсуі елдің халықаралық беделіне оң әсерін
Девальвацияға ұшырағыш шетелдік валютаны жинап, резервте ұстаудың ешқандай
Жекелеген елдердің тәжірибесінде халықаралық инвестициялық борыш балансы пайдаланылады.
Жекелеген елдердің экономикалық жағдайын талдау үшін халықаралық валюта
Кесте көрсеткіштері бойынша сауда балансында да, ағымдағы операциялардың
Үш елдің 1992 жылғы сауда балансының көрсеткіштерін талдау,
Қысқа мерзімді капиталдардың қозғалысы, олардың Фракция (34 млрд,
Басқа елдердің американ долларымен (38 млрд. доллардан аса)
АҚШ , Жапония және Францияның 1992 жылғы төлем
Негізгі баптар Елдер (млн. долл)
АҚШ Жапония Франция
А. Ағымдағы операциялар — 66300 117640 4109
тауарлар экспорты (фоб) 440140 330870 225222
тауарлар импорты (фоб) — 536280 — 198470 —223561
сауда балансы — 96140 132400 166!
қызмет көрсетулер
(сальдо) 42320 —41420 20681
инвестициялардан табыс 20450 31280 —9733
трансферттер (сальдо) — 32880 — 4620 — 8500
В, Ұзақ мерзімді
инвестициялар — 17610 —30780 14963
тікелей инвестициялар — 32420 — 14520 — 9150
портфельдік
инвестициялар 14190 — 28410 34180
баска ұзақ мерзімді
күрделі қаржылар 340 18480 — Ө256
базистік баланс (А + В) — 83910 86860
С. Қысқа мерзімді
капиталдар (сальдо) 54190 —75770 — 33997
D. Қателіктер мен
қалдырулар — 12340 —І0460 1831
ресми есептеулер балансы
(А + В + С + Д) —42060
F. Шетелдік мемлекеттер
алдындағы міндеттемелер 38140
11519
G. Резервтегі өзгерістер 3920 —630 1575
монеталық алтын — — 1 170
қарызданудын, арнаулы
құқығы 2320 1400 1125
МВФ-тағы резервтік
позиция —2660 — 1220 — 887
шетелдік валюта
резервтері 4270 —810 168
1-кесте (Баптар);Төлем балансының соңғы бөлімі де оны тепе-теңдік
Сыртқы экономикалық қызметтердің жан-жақтылығын көрсететін төлем баланстарының көптүрлілігі
Төлем балансы жөніндегі әрбір теория мемлекетаралық қатынастар жүйесіне
Неоклассикалық теория бойынша төлем балансының негізгі элементі осы
Кейнсиандық теория бойынша төлем балансы өнім өндірумен байланыстырылады.
Кейнсиандық теорияны жинақтаушылардың ең көп қолданнлатын терминдерінің бірі
Монетаристер төлем балансының бузылуын ең алдымен айналымға анық
Төлем балансының неоклассикалық, кейнсиандық және монетаристік теорияларын жинақтап
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары оның
Төлем баланстарының қазіргі кестелері құндылықтардың барлық түрлерінің еларалық
Белгілі бір кезеңдік (ай, тоқсан, жыл) төлем балансы
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік жағдайында
Төлем балансын жасау теориясы мен практикасы дүниежүзілік экономикадағы
Төлем балансы құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Сауда балансы, яғни тауарларды әкету мен әкелу
2. Қызмет көрсетулер жене коммерциялық емес төлемдер балансы;
3. Ағымдағы операциялар балансы;
4. Капиталдар мен кредиттер қозғалысы балансы;
5. Ресми валюта резервтерімен операциялар. Енді осы баланс
Сауда балансы, тарихи тұрғыдан сыртқы сауда ұлттық және
Төлем балансында сыртқы сауда көрсеткіштері дәстүрлі маңызды орын
Сауда балансының онды немесе теріс мағынасы нақты елге
Теріс сауда балансы ұнамсыз құбылыс саналады және әдетте
Қызмет көрсетулер балансы көлік тасымалы, сақтандыру, электрондық, телеғарыштық,
Халықаралық өндірістің дамуы,
Халықаралық валюта қоры қабылдаған әдістемеге сәйкес төлем балансында
1) мемлекеттік операциялар — экономикалық көмек ретіндегі басқа
2) жеке операциялар - шетелдік жұмысшылардың, мамандардың, туыстардың
Ал, шетелдік жұмысшыларды уақытша шақыратын Германия, Франция, Ұлыбритания,
Ағымдағы операциялар "бойынша төлем балансы сауда балансы және
Кәсіпкерлік капитал құрамына тікелей шетелдік инвестициялар (шетелде кәсіпорындарды
Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мерзімдік белгісі бойынша жіктеледі:
1. Ұзақ және орта мерзімді операциялар құрамына бір
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге
Төлем балансының
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталық активтерімен операцияларды
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу
Төлем балансын елдің халықаралық есептесулерін анықтайтын құжат ретінде
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер 14 балансының
Американдық экономистер Виссерман мен Уэйрдің төлем балансы проблемаларына
а) белгілі бір ел мен басқа елдер арасындағы
б) осы елдің иелігіндегі монетарлық алтынға байланысты меншіктің
в) біржақты аударулар және компенсациялаушы (орын толтыру) жазбалар
Францияның ресми ақпарат көздерінде мынадай анықтама берілген: "Елдің
Төлем балансын жасау кезінде елдің сыртқы экономикалық операциялары
Бір қарағанға осы қарапайым ғана түсінік капиталдардың интернационалдануы
Халықаралық Валюта Қоры резиденттікке мынадай анықтама береді: "Ел
АҚШ-та барлық мемлекеттік мекемелер, ұлттық компаниялар және осы
Американдық корпорациялардың шетелдік филиалдары, еншілес компаниялары АҚШ үшін
Германияда төлем балансы тұрғысынан
"Мемлекеттігінен тәуелсіз, тек шаруашылық мүдделері ГФР-мен байланысты барлық
Қазақстан Республикасында 1996 жылдың 24 желтоқсанында бекітілген "Валюталық
а) Қазақстан Республикасында мекен-орны бар, соның ішінде уақытша
б) Қазақстан Республикасында орналасқан, Қазақастан Республикасының
в) Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі Қазақстан Республикасының дипломатиялық,
Енді мәміле анықтамасына көшейік. Халықаралық мәмілені, әдетте айырбас
1) тауарлар мен қызмет көрсетулерді сату және ссатып
2) бартер, яғни осы елдің тауарлары мен қызмет
3) қаржылық актитерді басқа қаржылық активтерге айырбастау, яғни
4) біржақты аударулар, яғни тауарлар мен қызмет көрсетулерді
Бұндай анықтама сыртқы экономикалық операциялардың едәуір бөлігін қамтиды
Осыған байланысты Халықаралық Валюта Қорының эксперттері мәміле түсінігін
Төлем балансына мәлімет ретінде кіргізілетін операцияларының жасалу
Төлем балансының тәптіштелген кесте құрылымы 101-астам операциялар түрлерінен
Әртүрлі қателіктер мен бұрмалаулар болатындығы себебі "төлем балансына
Қазіргі кезде Халықаралық Валюта Қорына мүше елдерді төлем
Халықаралық Валюта Қорының әдістемесі бойынша төлем балансы баптарының
А. Ағымдағы операциялар
Тауарлар
Қызмет көрсетулер
Инвестициялық кірістер
Басқа да қызмет көрсетулер мен кірістер
Жеке біржақты аударулар
Ресми біржақты аударулар
А жиыны. Ағымдағы операциялар балансы.
В. Тікелей инвестициялар және басқа да ұзақ мерзімді
Тікелей инвестициялар
Портфелдік инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді капитал
Жиыны: А+В
С. Қысқа мерзімді капитал
Д. Қателіктер мен қалдырулар
Жиыны: А+В+С+Д
Е. Орнын толыратын (компенсациялайтын) баптар
Алтын-валюта резервтерін қайта бағалау.
F. Төтенше қаржыландыру
G. Шетелдік ресми органдардың валюталық резервтерін сұрайтын
міндеттемелер
Жиыны: А+В+С+Д+Е+F+G
Н. Резервтердің жиынтық өзгерістері
ХВҚ-дағы резервтік позиция
Шетелдік валюта
Басқа да талаптар
ХВҚ-ның кредиттері
Қазақстан Республикасы ХВҚ-ның мүшесі ретінде осы ұйым қабылдаған
1.3 Төлем балансының стандартты топтастырылуы
Төлем балансының операциялары әр түрлі мақсаттарда, соңғы өзгерістерін
Төлем балансы мынандай құрамдас бөліктерден тұрады: ағымдағы операциялар
Ағымдағы операиияләр есебі - тауарлар, қызмет көрсетулер, табыстар
Тауарлар. Бұл бап тауарлар саудасын қамтып, оның ішіне
Қызмет көрсетулер, олардың барлық деңгейлерін қамтып, оған көбінесе
Табыс - өндіріс факторлары болып табылатын еңбек пен
Ағымдағы трансферттер. Бұл бапқа, техникалық немесе гуманитарлық көмек
Елдің халықаралық жағдайын анықтауда ең алдымен экспорт пен
Сауда балансының шығарылуы кеден мекемелерінің сауданың статистикалық мәліметтерін
Сауда балансы экспорт пен импорт арасындағы айырма ретінде
Сауда балансы төлем балансының жалпы нәтижесінің көп бөлігіне
Экспорт-импорт операцияларын "көрінбейтін" саудамен (қызмет көрсету) толықтыру тауар
Кейбір елдер үшін "қызмет көрсету" тарауы өте елеулі
Қызмет көрсетулерді сату туралы ақпараттардың жанама есептеулер нәтижесінде
Енді капиталдар мен операциялар және қаржы операциялар есебін
Капиталды есептің негізгі құрамдас бөлігі болатын капиталды трансферттерге
Ақшалай қаржылардың қайтарымсыз берілуі капиталды трансфертке жатқызылуы үшін,
Қаржы есебі төмендегідей функционалды категорияларға бөлінеді:
Тікелей инвестициялар - негізінен капитал ағымдарының бағытталуымен топтастырылады:
Тікелей инвестициялар: тауар, жылжымайтын мүлік пен қаржы ресурстар
Портфельді инвестицияларға ұзақ мерзімді қарыз міндеттемелері мен акциялар,
Басқадай инвестицияларға сауда несиелері, мемлекеттік және жекеше қарыздар,
Резервтік активтер - мемлекеттің сыртқы операцияларын талдаудағы төлем
Резервтік активтер ретінде әрекет ету үшін, олардың сәйкес
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ЖӘНЕ ОНЫ
2.1 Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері
Төлем балансын жасаудағы ең басты мәселенің бірі оның
Бірақ мұндай таңдаулар қалай болса солай жасалмайдм, белгілі
Төлем балансы баптарын ХВҚ-ның әдістемесі бойынша жіктеу оның
Халықаралық айырбастың тарихы мейлінше дамып нысанына
Төлем балансының ағымдағы операциялар сальдосы елдің сыртқы экономикалық
Батыс сарапшыларының пікірі бойынша ағымдағы операциялар балансының екі
Егер, базистік баланс концепциясына келер болсақ, аталған концепция
Базистік баланс концепциясына сәйкес ағымдағы операциялар активі капитал
Базистік баланс концепциясының танымалдығы қысқа мерзімді капиталдың халықаралық
Өткен ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай экономикалық дағдарыстар
Өтімділік концепциясын АҚШ ұсынған болатын. Бұл концепцияның АҚШ-қа
а) жеке меншік қысқа мерзімді ұлттық капитал
ә) шетелдік коммерциялық кредиттері;
б) «қателіктер мен қалдырулар» бабы бойынша сальдо.
ХВҚ қабылдаған ережеге байланысты өтімділік концепциясы А+В+С+Д
Өтімділік концепциясы ресми түрде қана АҚШ-тың төлем
Төлем балансы сальдосының өлшемін табу жолындағы кезекті қадам
Ресми есептеуоер концепциясына көшумен АҚШ-тың шетелдік жеке меншік
Валюта бағамдарының қалықтаушы режимін енгізуге байланысты баланстаушы баптарды
Сонымен, халықаралық төлем қатынастары құрылымында орын алған ірі
Мемлекеттік органдар капитал қозғалысын дүниежүзілік шаруашылықты интернационалдандыру
Төлем балансын жасау және оның сальдосын өлшеу концепцияларының
2.2 Төлем балансына әсер ететін факторлар
Төлем балансының ұдайы өндіріспен тікелей және кері байланыстары
1) тауарлар, капиталдар жөне қызмет көрсетулердің экспорты мен
2) экономиканы рыноктық жөне мемлекеттік реттеудегі арақатыстық өзгерістер;
3) конъюнктуралық факторлар (халықаралық
Төлем балансы жағдайына бірқатар факторлар әсер етеді.
1. Елдердің экономикалық және саяси дамуының біркелкі еместігі,
АҚШ-тың халықаралық инвестор және кредитор болуы бұл елге
2. Төлем баланстарында ұлттық шаруашылықтың тербелістері, жоғарылауы мен
3.Төлем балансына үкіметтің әртүрлі экономикалық, саяси мақсаттардағы сыртқы
4. Төлем балансына әскери шығындардың жанама әсері олардың
5. Қазіргі кездегі қаржы ағындарының қозғалысы халық аралық
Шетелдерге шамадан тыс капитал шығару экспорттық саллаларды жаңғырту
Төлем балансына қысқа мерзімді капиталдың жедел және кенеттен
Капитал «кетуінің» мынадай формалары белгілі:
1) жасырын, заңсыз (валюталық түсімдерді шетелде қалдыру, жалған
2) ашық, заңды (кәсіпорындардың, банктердің шетелдік активтерін көбейту,
3) «лас» ақшаларды тазалап алып, заңды каржылық ағындарға
4) ұлттық экономикада долларизациялау т.с.с). Капиталдың «кетуі» барлық
Шетелдік капиталдың келуі де импорттаушы елдің төлем балансына
Тікелей инвестициялардың ұлттық төлем балансына теріс әсері әкетілетін
Портфелдік инвестициялардың импорттаушы елдің төлем балансына кері ықпалы
Шетелдік капиталдың импорттаушы елдің төлем балансына кері әсері
Ғылыми-техникалық революция, шаруашылықты интенсивтендіру қарқыны, жаңа энергетикалық негіздерге
Трансұлттық компаниялар дүниежүзілік сауданың жалпы қорытындысына қосылатын ішкі
7. Девальвация (ұлттық валютаның құнсыздануы), әдетті экспортты мүдделендіреді,
8. Төлем балансына инфляцияның да тигізер зиянындай
9. Төтенше жағдайлар, егіннің шықпай қалуы, стихиялық, ауыртпалықтар,
2.3 Төлем балансын реттеудің негізгі әдістері
Төлем балансы ежелден мемлекеттік реггеу объектісі болып табылады,
Екіншіден, алтын стандарттан бас тартқан өткен ғасырлар 30-шы
Үшіншіден, шаруашылық байланыстарының жаһандануы жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу
Төлем балансын реттеудің материалдық негізіне мыналар жатады:
1) ресми алтын-валюта резервтері;
2) мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ұлттық табыс;
3) капиталдарды экспорттаушы, кредиттеуші, кепілдік беруші, қарыз алушы
4) нормативтік кесімдер (актілер) және мемлекеттік бақылау органдарының
Төлем балансын реттеу кезінде қандай елдер (активті немесе
Төлем балансын мемлекеттік реттеу дегеніміз төлем балансының негізгі
1. Дефляциялық саясат (бағалар мен шығындардың төмендеуі). Бұндай
2. Девальвация. Ұллтық валюта бағамын төмендету экспортты ұлғайтып,
3. Валюталық шектеулер. Экспорттаушылардың шетел валютасындағы түсімдеріне кедергі
4. Қаржылық және ақша-кредит саясаты. Төлем балансының тапшылығын
5. Төлем балансына мемлекеттік әсер етудің арнайы шаралары
Дүниежүзілік тауар рыноктарындағы жағдайдың шиеленісе түсуіне байланысты экспортқа
Капиталдар қозғалысын реттеу, бір жағынан ұлттық монополиялардын
Мемлекет, сондай-ақ капиталды «кетуін» тоқтату мақсатында да шаралар
Дүниежүзілік практикада капитал «кетуін» тоқтату үшін заңдық нормалармен
Төлем балансының активті жағдайында мемлекеттік реттеу қажеті жоқ,
Бұл мақсатқа жоғарыда қарастырылған қаржылық, кредиттік, валюталық әдістермен
Төлем балансы формальды (сырттай) қарағанда негізгі және баланстаушы
1) экспортты мемлекеттік кредиттеу шарттарын келістіру;
2) екіжақты мемлекеттік кредиттер;
3)»СВОП» келісімдері бойынша орталық банктердің ұлттық валютадағы өзара
4)халықаралық қаржы институттарының, ең алдымен ХВҚ-ның кредиттері.
Еуропалық Одақта төлем балансын мемлекетаралық реттеуді жүзеге асыру
- кедендік баждарды жою, кедендік одақ құру, үшінші
- салық жүйесін үйлестіру;
- тауарлар экспортын кредиттеу шарттарын келістіру. Сонымен, төлем
Төлем балансын реттеудің дүниежүзілік тәжірибесі ұлттық экономиканың бір
ҚОРЫТЫНДЫ
Төлем балансына кері әсерін тигізетін факторлар өте көп.
Қорыта айтсақ, төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді,
Өзіндік қарқынмен экономикалық даму алуан түрлі ішкі
Экономиканың шикізаттық емес секторларында тиімді бас стратегияның болуы
Әлемдік ірі қаржылық серіктестермен озық жобаларға қатысу;
Халықаралық аренада шаруашылық қызмет көрсету базамызды бәсекеге шығару;
Отандық тауарлардың жаңа халықаралық стандарттарға сәйкестігін бақылау;
Осы бағыттарды орындау экономикамыздың глобальды өзгеруіне
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Блеутаева К.Б Ақша , несие , банктер.Алматы;экономика,2006
Байгісиев М.Ә. Халықаралық экономикалық қатынастар.
Н.Қ.Мамыров, Д.М.Мадияров, А.Е.Қалдыбаев ;Халықаралық экономикалық
Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие,
Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.Алматы;2006
Жүнісов Б.А. Жалпы экономикалық теория. Алматы; 2001.
Кешенова Б.А.
Жүнісов Б.А.
9.Әубәкіров Я.Ғ., Байжұманов Б.О. Экономикалық теория; Алматы;
10.Елемесов Р.Е Халықаралық экономикалық қатынастар .Алматы;2002.-142б
11.Рахимбаева Л Коммерциялық банктердегі
12.Аралбаева А. Қ.Р.-ның банктік
13.Шеденов Ө.Қ. Байжомартов Ү.С. Жүнісов Б.А. Калягин Б.И.
14.Ильясов Қ.Қ. Құлпыбаев
15.Мақыш С.Б. Банктік
16.Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие.Алматы;2004.-271б
3