ҰЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ

 ҰЛТТЫҚ ӨНІМ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП-ШОТТЫ ЖҮРПЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР
4. ҰЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ: ҚҰРАМЫ, ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ
ҚОРЫТЫНДЫ 22
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 23
КІРІСПЕ
Ұлттык есеп-шот жүйесін жүргізу экономикалық ғылымда баланстық тәсілді
Үлттық есеп-шот жүргізу жүй^сі әлемдік кауымдастық елдерінің түгелдей
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП-ШОТТЫ ЖҮРПЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ
Үлтгық өндірістің макроэкономикалык нәтижесіне алғашқы рет баға беру
Кейінірек макроэкономикалык элементті талдауды Д. Рикардо (1771-1823 жж.)
Өнеркәдібі дамыған барлық елдерді шалкасынан түсірген «Үлы тоқырау»
Кдзіргі ұлггық есеп-шот жүйесін жүргізуді жасаудың практикалык
жүмыстарын ағылшын экономисі Р. Стоун (1913 ж.) енгізді.
Қоғамдык өндірістің макроэкономикалык, көрсеткіштерінің ен маңыздысы: жиынтық (жалпы)
Экономикалық әдебиетте және шаруашылық практикасында қоғамдық өнімнің мөлшерін
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН
Қоғамдык өндіріс нәтижесініц жалпылама көрсеткішіие жиыитық (жалпы) қоғамдық
ЖК.Ө кұрылымы кұн тұрғысынан түтьшылған өндіріс күрал-жабдығы күнына
Жиынтык коғамдык онімнің (ЖҚО) формуласы:
W = с + v + m мүндағы
жиынтык өні.м.
с - өндіріс қүрал-жабдығы өндірісіндегі түтынылған қүн. v
Осы экономикалык көрсеткіш қоғамдык өндірістің нәтижесін көтеріңкіреп көрсетеді,
Темір рудасын өндіру
Темірді балқыту
Болатка айналдыру
Станок дайындау
(мүндатек темір руда-сының күны)
(мүндағы күн:
темірдін
және темір
рудасының
күнынан
түрады)
(мүндағы қүн: темірдін, темір рудасы-ның және бо-латгың күны-нан
(станок қүнына: темірмен темір рудасы құндарымен есептелген болаттың
Қоғамдық өіідірістіц нәтижесін долірек анықгауда басқа көрсеткіш -
К„р = СІ +
мүндағы: с, - машина, жабдык, ірі үйлер, алып
v + m - жаңа қүрылған қүн, таза
Түпкі қоғамдық өнім жиыптык коғамдык өнімнен шикізат пен
Қоғамның экономикалық дамуыпыц ең маңызды жиынтык көрсеткішіне үлттық
Дәстүрлі тәсіл бойынша, ұлттык табысты жиынтык коғамдык өнімнің
ҮТ = ЖҚӨ - МШ мүндағы: ҮТ -
ЖҚӨ ~ жиынтык коғамдык енім, МШ — материалдық
Өзінің қозғалысында ұлттық табыс торт стадиядан етеді: өндіріс,
Қолданудың түпкілікті фазасында ұлттык табыс екі қордан тұрады:
Егер үлітык табыс көлемін елдегі түрғындар санына белсек,
Әлемдік кауымдастыкқа енетін елдер бойынша өмір деңгейін аныктау
Кесте -2
Кейбір елдердегі жан басына шаккандағы ЖІӨ көлемі.
Ец кедсйлі Кедейлі Орташа Орташадан Бай дсдгсй
дснгей децгей деңгей жоғары
дсңгсй
725 дейін $ 726-1395$ 1396-2895 $ 2896-5055 $
шакқанда
5055 $ жоғары
Ипдия - 0,4 Грснада — Суринам Чили -
Кытай - 0,6 1,3 (Оңтүстік Польша — Әмірлігі
Мозамбик — Өзбекстан — Амсрика) Малайзия - 16,7
80 960 -2,3 4,2 Сингапур -
Танзания — Индонезия — Венесуэла Бразилия — 28,4
0,1 1.0 - 2,2 4,3 Кувейт —
Қырғыз- Қазақстан — Түрция — Иран - 3,5
стап - 630 1,2 2,7
Израиль —
Ресей —
15,4
2.5
Огоүстік Корея -
16,2
Дамыған елдерде ЖЮ өндірісінің жан басына шақканда 21
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР
Ұлттық өндіріс көлемін олшеу үшін жалпы ішкі онім
сондай-ак Қазақстандағы шет ел және өзінің өндіріс фактоларын
ЖЮ = Ж¥Ө
- сыртқы экономика операиия бойынша сальдо ЖІӨ өзіне
Бұл жағдай мынандай кезде де ескеріледі: американдык, өндіріс
Қазакстан Республикасында ЖІӨ-нің жылдык, ағымдағы бағасы 1995 жылы
Кесте -1
Жалпы ішкі өнімніц ресурстары және қолданылуы (цифрлар шартты
Қолданылуы Ресурстары
Кә-сіп-орын Үй шар-уа-шы-лы-ғы Бас-қа агент-тер Бар-лы-ғы Кә-сіп-орын Үй
ка агент-
тер Бар-лы-ғы
Жалпы ішкі өнім (ЖІӘ)
— —
500 100 — 600
Тұтыну — 450 50 500 — —
—
Жалпы қорлану 100 1__50 50 200 — —
Сыртқы сауда —- — 100 100 — —
Тауар мсн қызмст керсету операциялары 100 500 200
161Ұлттык есеп-шот жүргізу жүйесінің келесі ен маңызды корсткіші
Жалпы үлттык өнім (Ж¥Ө"5 есеи-шотыи есептеудің максаты мынада:
ә) экономикалык циклдын ағымдык фазасын аныктау;
б) мемлекеттік саясатты калыптастыру.
Жалпы үлгтык, өнім (ЖҮӨ) БҮ¥-ның методология бойынша статистикалык
ЖҮӨ = с, + (v+m) + m
ЖҮӨ-нің көмепмен еліміздін экономикалықдаму деңгейі мен пропорциясын шетелдермен
Жалпы үлггык өнімнін (ЖҮӨ) жиынтык қоғамдық өнімнен (ЖҚӨ)
Кеапе -3
Өндіріс процесінің бес сатылык жағдайыидағы қосарланған күннын және
Экоіюмикалық процестіц стадиясы Ара уақыттық баға псме-се түпкі
сссптеу сомасы
1. Қой шаруашылығы фермасы Арауакыттық өігім — 60
2. Жүиді алғашкы еғщеу фабрикасы Арауақаттык енім —
3. Тігін фабрикасы Арауакыттык өнім — 125 125-
4. Сырт киімнін көтерме саудасы Арауақыттық өнім —
5. Сырт киім бөлшек саудасы Түпкі өнім —
Жалпы қүп (сатылған сомасы) - 710 Барлығы: 250
Кестеде байкдлғандай, барлық арауақыттық енім мен түпкі енім
Халықаралық статистикада Ж¥Ө-ді өлшеудің негізінен екі тәсілі қолданылады:
1. шығын немесе өндіріс бойынша;
2. табыс немесе түсім бойынша.
Екі тәсілде бірдей болып бағаланады. Есеп-шоттың дәлдігіне қарай
ЖҮӨ шығындар бойынша осы жылғы тауар мен кызмет
G — тауар мен кызмет көрсетуді мемлекеттік сатып
X — тауар мен қызмет көрсетуді таза экспортгау.
162
163ік шалай табысы жоне кызмет көрсетуді ұсыну ретінде
Ү = W + R + і +
W - жшшамалы жүмысшьіның жалақысы, Р - фирма
ЖҰӨ-ді номиналды жоие пакты деп айырады. Номииалды Ж¥Ө
Накты ЖҮӨ = -
Номиналды ЖҰӨ = накты ЖҰӨ х ЖҮӨ дефляторы.
ЖҰӨ 90-шы жылдардын басында АҚШ-да ағымдағы бағада 5570
ЖҮӨ-м дефляторының кемегімен өндірістш. нақты көлемі баға динамикасында
Тауар мен кызмет көрсетуге орташа баға пайызыиың өзгеруін
ЖҮӨ дефляторының есеп-шотын есептеуде нарык коржыны тек түтыну
Сурет 12-1. ЖҮӘ негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінін бір-бірімен өзара
Ағымдағы жылғы =ағымдағы жылғы рынок корзинасынын бағасы
х 100.
базистік жылғы рынок корзинасынын бағасы
Толық жұмыстылық кезіндегі өндірілген ЖҮӨ, яғни фрикциондык және
Әндіріс көлемін өлшеу ушін таза улттык өнім (Т¥Ө)
ТҮӨ = Ж¥Ө - амортизация
Келесі ең манызды көрсеткіштердін бірі өзіндік табыс. Ол
Орнықтылған табыс түрғындардың билігінде болатын табысты айтамыз. Оныц
ЖҰӨ көрсеткішінде ресми емес және рьгнокты емес қызмет
ЖҮӨ тұрғыіідардың ол-аукаттылығынын өсуін сипаттайтын дәл макроэкономикалык корсеткіш
NX Шетелден гүсксн таза гүсімдер Амортизаиия
G
ЖЮ ТҮО
I С
Ұлттық табыс (ҮТ) Пайыздық және ренталық табыс Пайда
Өзбетінше айналысатындардын табысы
Жалдамалы жұмысшыларға төлем
ЖҮО-нің Жалпы ішкі
кұрымдык өнімді
шығын- аныктау
Сурет 12-2. Үлттык есеп-шот: кыскаша баяндау .
1 Фишер С. Дорнбуш P.. Шмалензи Р. Экономика
Бүл керсеткішті ғылыми айналымға енгізген американ экономистері В.
ТЭӘ = ЖҮӨ + КЭ + ӨҚК +
Жоғарыда көрсетілген макроэкономикалык керсеткіштер бір-бірімен өзара байланысты және
4. ҰЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ: ҚҰРАМЫ, ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ
Үлттык байлык жинақталған әрі нәтижелі көрсеткіштер санатына жатады
Үлттык байлық — бұл материалдық және рухани игіліктердің
а) негізгі ендірістік және өндірістік емес корлар;
б) материалдық резревтер мен сактандыру коры;
в) айналым қоры;
г) тұрғындар мүлкі.
Үлттык байлық құрамына негізгі жер, ормандар, сондай-ақ барланған
Қазакстан езінің ауқымы бойынша үлттык байлықтың үлкен көлемін
Шабындыктар мен жайылым (162 млн. га) келемі бойынша
Қазакстан аллына тек Австралияны (450 млн. га), АҚШ-тын
Бүрыиғы Одақтағы мунай корьжын 9% Қазақстан үлесіне тиесілі
Казакстан әлемде хром рудасы қоры бойынша екінші орынды
ВольфраіМ коры бойынша әлемде Қазақстан бірінші орынды, фосфор
1990 жылы бүрынғы Одақтағы 98,2% хромит, 81,7% барит,
о) түтыну заттарына (тамак, киім, түрғын-жай және т.б.),
Үлггык байлықты өзінін қүрамы бойынша екі топка болуге
Табиғи ресурстар елдегі табиғат берген табиғи байлықтарды камішіы.
Үлттық байлықтын ен маңызды элементіне өзінің кұрамы мен
Өндірістік қорлар құрамына барлық еңбек заты мен кұралдары
Халық шаруашылығыныц өндірістік емес негізгі корларына турғын үй
Халық шаруашлығы резервтік қорынын күрамына өндіріс күрал-жабдығы мен
Ұлттык байлыктын элементіне і^рғындардыц мүлкі де жатады және
Түрғындардың өз бастарының мүлкінің құрамына үзақ мерзімге колданатын
ЛКШ-гы мен бүрынғы КСРО-ғы ұлттык байлык қүрамы, %-бен
АҚШ КСРО
Барлық үлттык байлык. онын ішіндегі:
Негізгі өндірістік корлар 32,4 44,2
Негізп өндірістік емес корлар 48,8 21,7
Тұрғындардын үй мүлкі 15,7 18,8
Баскалары 3,1 15,3
Жоғарыдағы көрсетілген мәліметтерге қарасақ, үлтгык байлывдъщ басты элементіне
Байлык динамикасыныц корлану мөлшері және қор қайтарумен байланысын
үб = 1+б7+ф"л'к-
мүнлағы Ф — елдегі өндірістік қорлар,
Б„— бастапкы кезеидегі үлттык, байлық, П — есептелген
Мынандай көзқарастар бар: үлтгықбайлык үғымы материаддык емес күндылыктарды
іске асыруға болады - кәсіпкерлік қызметті ақпаратсыз елестету
Үлттык байлық өзінің аса маңыздылығына қарамай-ақ, оны біліп-бағамдаудың
Алдағы уақытта ұлттык байлықты жетілдіру кебінесе оның сапалық
КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ТЕРМИНДЕР
Қоғамдық жиғггык енім, түтыну заттары, бірінші бөлімше, екінші
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
12