ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: “Қазақстан Республикасындағы сүт өнімінің өзіндік құнын жүйелік
Мазмұны
Кiрiспе ........................................................................... ............................. 3
ДИПЛОМ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ .....................................................................
1.1 Сүт және сүт өнiмдерiнiң маңызы ................................................
1.2 Республикада сүт өнiмдерi өндiрiсiнiң даму тарихы .....................
1.3 Сүт шаруашылығының дамуына ғалымдардың қосқан үлесi .......
1.4. Республикада сүт өндiруге әсер ететiн жағдайлар ........................
1.5 Сүт өнiмiн есептеу және бағалау тәсiлдерi .....................................
7
7
8
13
14
22
ЭКОНОМИКАЛЫҚ - СТАТИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЭКОНОМЕТРИЯЛЫҚ МОДЕЛДЕРМЕН БОЛЖАУ.....................
2.1. Эконометриялық моделдер туралы жалпы түсiнiк ........................
2.2 Өнiмнiң өзiндiк құнын талдау әдiстерi ..........................................
2.3 Динамикалық өсу қисықтары негізінде
құрылатын экономикалық тренд модельдері ................................
2.3.1 Адаптивті модельдер және олармен болжау ............................
2.4 Iрi қара мал шаруашылығы өнiмдерiнiң
өзiндiк құнын талдау әдiстерi ...........................................................
23
23
26
28
41
54
3. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ СТАСТИСТИКАЛЫҚ АГЕНТСТВА ДЕ-
РЕКТЕРІ БОЙЫНША СҮТ ӨНIМДЕРIН ЭКОНОМИКАЛЫҚ -
3.1. Республиканың мал шаруашылығының қазiргi
экономикалық жағдайы .....................................................................
3.2 Республикада кейiнгi 10 жылда сүттi iрi қара
3.4 Сүт өнімінің өзіндік құнын экономикалық-статистикалық
талдау ..................................................................................................
Республика деңгейінде сүт өнімінің өзіндік құнын болжау
нәтижесі ..............................................................................................
60
60
62
71
79
ҚОРЫТЫНДЫЛАР ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР ............................................... 88
ӘДЕБИЕТТЕР ................................................................................................ 90
КIРIСПЕ
Мемiлекеттiмiздiң ауылшарушылығының өндiрiстерiн ұйымдастыру-да және басқаруда жасалып
Өндiрiстiң тиiмдiлiгi - материалдық, қаржылардың дұрыс бөлiнуiмен, еңбек шығындарының
Өндiрiстiң пайдалы дамуына ғылыми тұрғыда қараудың да маңызы зор.
Өндiрiстiң ұтымды дамуы өндiрiлетiн өнiмге кететiн шығындарға да байланысты.
Экономикалық көрсеткiштердi жүйелiк түрде талдау және зертеу әдiстерi, олардың
Экономикалық көрсеткiштерге әсер ететiн факторларды реттеуде, әр түрлi жұмыстарда
Шаруашылықта қолданылатын қалыптасқан жоспарлау басқару және ұйымдастыру әдiстерi жаңа
Жүйелi әдiстiң мазмұнды принципi әлеуметтiк-эконо-микалық құбылыстардың жаңа зерттеу объектiлерiн
Жоғарыда көрсетiлген тұжырымдарға байланысты бiз осы дипломдық жұмысымызда экономико-статистикалық
Менеджмент және агробизнесті ұйымдастыру кафедрасының рұқсаты бойынша, дипломдық жұмысты
Осы жұмыс бойынша жасалған, реттелген және жиналған, сонымен қатар
Дипломдық жобаны орындауда Республикамыздың статистикалық агенствасның мәлiметтерi
Керектi мәлiметтердi жинау әдiстемеci
Дипломдық жұмыста қойылған мақсатқа жетуге керектi мәлiметтердi Республикамыздың кейiнгi
Сандық статистикалық мәлiметтердi жинауда Қазақстан Республикасының ұлттық статистикалық агентствасынан
Қаладағы бұл статистикалық агентстваның мекен жайы: Алматы қаласы, Абай
Айта кететiн бiр жай, барлық керектi материалдарды бiрнеше статистикалық
- сельское хозяйство Республики Казахстан (статистический сборник), Государственный комитет
- сельское, лесное и рыбное хозяйство Казахстана. (Статистический сборник),
- сельское, лесное и рыбное хозяйство Казахстана. (Статистический сборник),
Дипломдық жұмысты орындауда И.В.Поповичтiң “Методика экономических исследований в сельском
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕР ШОЛУ
1.1 Сүт және сүт өнiмдерiнiң маңызы
Сүт - табиғаттың ең құнды өнiмi. Адам организмi құрамындағы
Америка ғалымдарының деректерi бойынша, сүт қанты адамның орталық нерв
Сүт адамның жүрек қызметiне қолайлы әсер етедi. Ағылшын дәрiгерi
Сүт және сүт өнiмдерi маңызы жағынан халықты тағаммен қамтамасыз
Қазiргi кезде сүттiң ең құнды бөлiгi-белок, тек 45%-ке пайдаланылады.
Өнiмнiң сапасы мен шығымы тек сүт құрамындағы компоненттер мөлшерiне
1.2 Республикада сүт өнiмдерi өндiрiсiнiң даму тарихы
Ол кейiнгi ғасырларда берiден санасақ Ресеймен тығыз байланысты, мұнда
Алғашқы кезде сүт өндiрiсi кооператив түрiне дамыды. Соңынан, қоғамдық
Қазақстан ертеден ақ дүниежүзiлiк май нарығына енген болатын. Республика
1928-1932 жылдары Қазақстанда 100-ге тарта (май және iрiмшiк өндiргiш)
Республиканың оңтүстiгiнде алғашқы өндiрiстiк iрiмшiк базасы ашылды. 1932 жылы
Ауыл шаруашылығын коллективтендiру арқасында шикiзат қоры құрт көбейiп, осының
Сүт өндiру мекемелерiн мемлкет қарауына топтау нәтижесiнде, оларды iрiктеу,
Елдi индустрияландыру барысында ауыл тұрғындары қалаға көштi. Осыған байланысты
Соғыстан кейiнгi жылдары iрiмшiк, ашыған сүт өнiмдерiн, сүт консервiлерiн
Алпысыншы жылдары республикадағы барлық сүт өңдейтiн 304 өндiрiс орыны
Сүт өндiрiсi жоғарғы қарқынмен даму үстiнде болғанмен техникалық жабдықтау
Алпысыншы жылдардың ортасында республика сүт өндiрiс мекемелерiнiң 30%-iнде канализациялық
Қазақстанда сүт өнеркәсiбiнiң дамуына VIII бесжылдықта 68 млн.сом қаржы
Қазақстанның сүт индустриясы бұрынғы одақтық республикалар арасында өнiмнiң негiзгi
Тоғызыншы, онынышы бесжылдықтарда сүт өнiмiн өндiру қуатын дамытумен қатар,
Тапсырылатын сүт сапасын жақсарту үшiн сүттi әр шаруашылықта қабылдап,
Республикадағы сүт комбинаттары XII бесжылдық жылдары iшiнде жыл сайын
Қазiргi кезде май өңдеу аласының қуаты толық пайдаланылмайды (барлығы
Сүт өнеркәсiбiнiң өндiрiстiк-техникалық базасын одан әрi нығайту жұмыстарын аймақтық
1.3 Сүт шаруашылығының дамуына ғалымдардың қосқан үлесi
Қазақстан Республикасында сүт шаруашылығының дамуы көптеген елдердiң әсiресе, Ресей
В.П:Бурапашев 1838 жылы “Сүт өнiмдерi технологясы” деген кiтап шығарды.
Н.Н. Верешагин iрiмшiк қайнату орнын ұйымдастыруды. Оның бастамасымен ең
И.И. Мечников ашыған сүт өнiмдерiнiң адам үшiн маңызын ғылыми
Я.С. Зайковский өз еңбектерiнде сүтiң химиялық құрамы мен физикалық
1956 жылы сүт өндiрiсiнiң Ұлттық бiрлестiгi құрылып, сүт өндiрiсi
Дүниежүзiлiк сүт федерациясы жыл сайын сессия, төрт жылда бiр
1.4. Республикада сүт өндiруге әсер ететiн жағдайлар
Сүттiң құрамы да, оның мөлшерi де көптеген жағдайларға байланысты.
Сүт өндiруге тұқым қуалаушылықтың әсерi. Сұрыптау және азықтандыру
Мұндай тұқымаралық ерекшелiк сиырды бонитировкалау талабында ескерiлген.
1.1-кесте
Сиыр сүттiлiгiне қарай жасалған 1 класс стандарты
Iрi қара 305 күндегi
сүттiлiгi, кг Сүт көрсет- кiштерi, % Сүт майы,
тұқымы I II
Қара ала сиыр 3200 3600 4000
Голштин сиыры 4200 4600 3000 3.6
Қырдың қызыл сиыры
2900
3300
3700
3.7
3.3
207
122
137
Сары ала сиыр 2700 3100 3800
Қоңыр сиыр 2800 3200 3600 3.7
Айршир сиыры 3250 3500 3500 4.1
Джерей сиыры 3001 3300 3600 5.0
1.1-кестедегi мәлiметтерiне қарап мынадай тұжырымға келуге болады: тұқымдық
Тұқым қуалушылық және өнiмдiлiк көрсеткiшiнiң жалпы әр түрлiлiгiне сыртқы
Тұқымдық қасиет атасынан ұрапғына тұрақты түрде берiлген сайын бұл
Сүт өнiмiне сиырдың жасының әсерi. Бiрiншi және екiншi
1.2-кесте
Сүттi бағыттағы iрi қараның әр түрлi қасиеттерiнiң тұқым қуалаушылығы
Белгiлер мен көрсеткiштер Коэффициент,%
Сауын маусымындағы сүттiлiк 0.30 - 0.42
Сүттiң майлылығы 0.60 - 0.78
Сүт майы 0.43
Сүттегi белок 0.50 - 0.70
Сүттегi қант 0.30
Майсыз құрғақ сүт қалдығы (СОМО) 0.60 - 0.70
Сауын маусымындағы сүттiң тұрақ-тылығы 0.12
Тұмса сиырдың жасы 0.34
Туғандағы салмағы 0.22
Қосымша салмағы 0.40
Сақа сиыр салмағы 0.32
Тұлғасының типi 0.25
Сүт шығу жылдамдығы, кг/мин. 0.35 - 0.60
Тәулiктiк жоғары сүттiлiк, кг 0.40 - 0.50
Азықты өтеуi 0.20 - 0.40
Төзiмдiлiгi 0.27 - 0.38
Төлшiлдiгi 0.08 - 0.10
Алтыншы, жетiншi, сегiзiншi бұзаулаған сиырлардың да сүттiлiгi азая түседi.
Сиыр сүттiлiгiнiң өзгергiштiгi оның азықтандыру жағ-дайына, жетiлгiштiгiне, дене бiтiмiнiң
Дұрыс азықтандырылған, күтiмi жақсы мал 10-12 жыл бойы өте
Сүт өнiмiне алғашқы рет қай жаста ұрықтандырудың әсерi. Алғаш
Мысалы, Оңтүстiк Қазақстан облысының Сайрам ауда-нындағы алғаш рет 17-18
20-24 айлық, салмағы өсiп кеткен құнажынды кеш ұрықтандырудың да
Сүт өнiмiне сиыр салмағының әсерi. Бұл көрсеткiш малдың жалпы
Профессор С.А. Рузский сиырдың тiрiлей салмағы мен сүттiлiгiнiң арасында
Оқымыстылардың айтуынша сиырдың сауын аусымындағы сүттiлiгi өзiнiң тiрiлей салмағынан
Сүт өнiмiне сервис кезеңiнiң ұзақтығының әсерi. Сервис кезеңi деп
Сиыр сүттiлiгiн салыстырғанда, олардың бұзаулаған күнiнен ұрықтанғанға дейiнгi уақытты
Ал сиыр кеш ұрықтанса сервис кезеңi ұзарып, буаздық та
Сиырды ең әрi кеткенде 3-4 сервис кезеңiнде ұрықтандырған дұрыс.
Сауылатын сүт мөлшерiне көп жағдай әсер етедi. Сиырдың құнарлы
Сиырдың тiрiлей салмағын және сiңiмдi заттар қорын толықтыра түсу
Суалту ұзақтығы келер сауын маусымында суалатын сүт мөлшерiне, қоңдылығына,
Осы таблицада көрсетiлгендей, сүттiлгi 5000 кг сиырлардың суалу кезеңi
1.3-кесте
Суалу кезеңiнiң ұзақтығы мен келер сауын маусымындағы сүттiлiк арасындағы
Топтағы сиыр саны Өткен сауын
маусымы Суалу Келер сауын
маусымы 1 күнi сауыл
ған сүт, л
сауын күндер Сауылған сүт, л тiрi сал-мақ ұзақтығы сауын
Сүттiлiгi орташа сиырлар
29 391 4204 535 31 294 4569 548 14.1
35 289 4130 553 58 291 4738 561 13.7
30 277 3943 583 97 292 4434 591 11.4
Сүттiлiгi жоғары сиырлар
31 296 5631 559 33 249 4953 569 15.0
28 292 5363 548 56 243 5436 563 15.6
47 294 5433 578 91 240 5270 587 13.8
В.Ф.Воскобойниковтың зерттеулерiне қарағанда қара ала тұқым сиырлары салмағының бұзаулау
Сүт өндiруге азықтандыру мен күтiп-бағудың әсерi. Азық-тандыру және күтiп
Сиыр сүтiнiң мөлшерi жемшөптiң сапасына, әр түрлiлiгiне және рационның
Азықтандыруды жақсарту және әрбiр кг сауылған сүтке 1:1,2 азық
Сиыр сүттiлiгiне күтiп-бағу жағдайы да әсер етедi. Суық қорада
Сүт өнiмiне сиырдың бұзаулау маусымының әсерi. Шаруа-шылықтарда жемшөп жеткiлiктi
Мысалы наурызда бұзаулаған сиырлардың сауын маусымының екiншi жартысы көктем
Сүт өнiмiне сауу жиiлiгiнiң әсерi. Сауылатын сүт мөлшерiне сауу
Сауардың алдында және сауын соңында желiндi уқалау оның сүттен
Сүттi бағыттағы сиырларды кешенге ауыстыру еңбектi көп қажет ететi
Сауын маусымының жүру сызығы. Сиырдың сүттiлiгiн сауын маусымының қисық
Озат тәжiрибелерге қарағанда күнделiктi сауылатын сүт сауын маусымының екiншi-үшiншi
Егер сауын маусымының бiрiншi айында сауылатын сүттi 100% деп
1.5 Сүт өнiмiн есептеу және бағалау тәсiлдерi
Асылдандыру және тауарлы фермаларда сиырлардың сүт өнiмiн мұқиятты түрде
Ай сайын әр сиырдың сүтiн есептеу үшiн бақылау жұмысын
Сиырдың сүттiлiгiн бағалау үшiн, оның өмiрлiк сауу маусымының iшiнде
Еттi iрi қара шаруашылықтарында бұзау енесiнiң бауырында 6-8 ай
Бiрiншi рет бұзаулаған сиырдың сүт өнiмi стандарттан 10% кемiтсе,
Сиыр сүтiнiң майлылығы мен белогiн айына бiр рет анықтайды.
2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ-СТАТИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЭКОНОМЕТРИЯЛЫҚ МОДЕЛДЕРМЕН БОЛЖАУ
2.1 Эконометриялық моделдер туралы жалпы түсiнiк
Экономикалық құбылыстарды экономико - математикалық әдiстер негiзiнде талдау мәселелерiнде,
Әртүрлi квалификациялық пiшендерiне байланысты эконометриялық моделдердi бiрнеше жiкке бөледi.
Экономикалық жүйенi сипаттайтын көрсеткiштер арасының себептi күрделi байланыстарына және
Регрессиялық моделдер - деп эндогендық және экзогендық шамаларды бiр-бiрiмен
Бiр-бiрiмен байланысқан жүйелiктiлер - көптеген бiр-бiрiмен байланысқан эндогендық және
Осы бiр-бiрiмен байланысқан теңдеулердiң параметрлерiн табу үшiн күрделi әдiстер:
Тәжiрибелiк жағдайда бiр-бiрiмен байланысқан жүйенi қарапайымдатуға тырысады, яғни оны
Эконометриялық моделдердi тұрғызу және қолдану жұмыстары ең күрделi iстiң
Осы көрсетiлген кезеңдердi тәжiрибеде iске асырғанда ең маңыздысы: зерттелетiн
Эконометриялық моделдерге енетiн факторлерге қойылатын негiзгi талаптар:
әр фактор теориялық тұрғыда дәйектелiнуге тиiс;
оқылатын көрсеткiшке нақтылы әсер ететiн ең маңызды факторлар ғана
факторлер бiр-бiрiмен сызықты байланыста болмауы керек. Мысалға, жұмысшының еңбек
экономикалық үдiрiске әсер ететiн факторлер санды да сапалы да
моделге сан түрiнде көрсете алатын факторлердi енгiзген жөн;
бiр моделге жекеленген факторлер жиынтығын енгiзуге болмайды. Мысалға, пайда,
Әсер ететiн факторлердi таңдауда статистикалық әдiстер қолданылады. Әсерлi факторлердiң
Құрылған моделдiң дәлелдiлiгiн бағалау үшiн аппроксимациялық қателiк қатнасы критериясын
2.2 Өнiмнiң өзiндiк құнын талдау әдiстерi
Өнiмнiң өзiндiк құны - өндiрiстiк тиiмдiлiгiн және оның интенсивтендiрiлуiн
Ауыл шаруашылығы министрлiгiнiң, бiрлестiктердiң және өнеркәсiп орындарының жылдық
Өзiндiк құнды талдау мiндеттерi:
- өзiндiк құн туралы тапсырмалардың орындалуына баға беру және
-шығындар құрылымын және қозғалысын экономикалық элементтер, әр түрлi экономикалық
- өзiндiк құнды төмендетуге байланысты шаруашылықтың iшкi мiндеттерiн анықтау
Соңғы 10 жыл iшiнде экономикалық талдаудың теориясы мен тәжiрибесiнде,
Бұрынғы тәсiлдерге қарағанда, экономикалық жүйенi барлық байланысын бiрдей қарастыру
Барлық экономикалық шаруашылық байланыстарды оның iшiнде өнекәсiптердi әр түрлi
Агроөнеркәсiп құрылымдарының байланыстарының көп болуы себептi оны жүйелi талдау
В.И. Петрова айтуынша жүйелi талдау дегенiмiз - “Жүйенiң кейбiр
Жүйелi түрде қарау, яғни қарастырылып отырған объектiнiң бүтiнi мен
Жүйелi талдау туралы ғылыми еңбектердiң мағынасын реттеп, өнiмнiң өзiндiк
- өндiрiстiң тиiмдiлiк нәтижесiн бағалауда өзiндiк құнның алатын орны
- өзiндiк құнды төмендететiн факторлармен мүмкiндiктердi жiктеу және талдау
- өзiндiк құнды төмендететiн факторлары мен мүмкiн-дiктердiң сандық өлшену
- нақты кезең мен алдағы уақытқа өзiндiк құнның мәнiн
2.3 Динамикалық өсу қисықтары негізінде құрылатын
экономикалық тренд модельдері
Зерделенетін үрдістің алдыңғы уақыттағы даму барысын болжау экономикалық динамиканың
Өсу қисықтарының негізінде болжау үшін экстраполяция әдісін қолдану екі
экономикалық көрсеткіштің уақыт аралық қатарына тән шындығында нақтылы трендісі
бұрыңғы кездегі даму заңдылығының жалпы ағымы болжау жасалатын аралықта
Қазіргі кезде экономикалық үрдістер көрсеткіштерінің өсуі әртүрлі заңдылықтармен сипаталынуы
Экономикалық құбылысты модельдеуде және болжауда дұрыс өсу қисығын таңдап
Жалпы экономикалық тәжірибеде динамикалық деректер қарапайым тренд теңдеулері арқылы
сызықты
yt= a+bt;
l-дәрежелі (l= 2,3,...) парабола
yt = a0 +a1 t + a2t +...+ al
Осы қарапайым тренд модельдерінің ішінен экономикада көбінесе екі түрлі
Қарапайым экспонент мына түрде жазылады:
Ypt = abt ,
мұнда a және b -оң сандар, егер b >1
Осы функцияның ординаты бір тұрақты ағыммен өсетінін байқауға болады.
Модификацияланған экспоненттің түрі:
Ypt = k + a b t ,
Мұнда тұрақты шамалар: a < 0, b