МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ .........................................................................................................3 б.
1 - ТАРАУ. КӨНЕ ТҮРКІ (ХIII-ХIV ғасыр) ЖАЗБА
1.1. Көне қыпшақ жазба ескерткіші «Кодекс куманикус» және оның
1.2. Алтын Орда дәуiрiнде жазылған жазба ескерткіштердің тарихы және
1.3. Көне түркі тілдеріндегі есім сөздердің зерттелу жайы.......................17 б.
2 - ТАРАУ. КӨНЕ ТҮРКІ (ХIII-ХIV ғасыр) ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕР
2.1. Ескерткіштер тіліндегі зат есімнің жасалу жолдары..........................26 б.
2.2. Жазба ескерткіштердегі сын есiмнің жасалу
ерекшеліктері .........................................................................................37 б.
2.3. Жазба ескерткiштердегi сан есiмдердiң жасалу жолдары ........................................................................................................................
2.4. Ескерткіштердегі есімдіктердің жасалуы............................................47 б.
ҚОРЫТЫНДЫ............................................................................................50 б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.......................................52 б.
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
АТАУЛАР ....................................................................................................54 б.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. ХІІІ – ХІV ғасырлардағы жазба
Әдеби тілдің қалыптасу, даму тарихын жалпы халықтық тілмен,
ХІІІ – ХІV ғасырлардағы жазба ескерткіштер – біздің заманымызға
Диплом жұмысының нысаны. ХІІІ – ХІV ғасырлардағы жазба әдеби
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
Алға қойған мақсатымызға байланысты мынадай міндеттер туындады:
түркітанушылардың пікірлері негізінде есім сөздердің лингвистикалық табиғатын ашу;
ХІІІ – ХІV ғасырлардағы жазба әдеби ескерткіштер тілінде кездесетін
есім сөздердің даму, қалыптасу барысын нақты мысалдармен түсіндіріп, дәлелдеу;
ескерткіштерге және қазіргі қазақ тіліне ортақ есім сөздердің морфологиялық
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. ХІІІ – ХІV ғасырлардағы
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыста диахрондық әдіс, сонымен
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні: Жазба жәдігерліктер мен
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен
І ТАРАУ. КӨНЕ ТҮРКІ (ХIII-ХIV ғасыр)
І.1. ЕСКІ ҚЫПШАҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ «КОДЕКС КУМАНИКУС» ЖӘНЕ ОНЫҢ
Көне қыпшақ тiлi туралы ең алғаш мәлiмет берген автор
Кодекс куманикус (Құмандардың кiтабы). Қолжазба осы күнгi Венециядағы Марк
Түпнұсқа бiр-ақ дана. Ол 82 парақтан (164 беттен) тұрады.
Қолжазба 2 бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiмiнде келтiрiлген материалдар: 1.
Екiншi бөлiмде келтiрiлген материалдар 1. Куманша – немiсше және
Құрылысына қарағанда, «Кодекстiң» бiрiншi бөлiмi таза практикалық мақсат көздеп
Бiрiншi бөлiм бес түрлi қолтаңбамен жазылған. Оны жазған итальяндықтар
Екi бөлiм де готикалық көне шрифтiмен жазылып, бiрде қара,
Қолжазба өте нашар жазылған да, орфографикалық қателерден аяқ алып
Европа бiлiмпаздары (әсiресе, Италия жерiнде кiтапқұмар адамдар) «Кодекс» туралы
Немiс халқының әйгiлi математик ғалымы, философ ойшылы
«Кодекстiң» I-бөлiмiн ең алғаш француз тiлiне аударып, бастырып шығарған
«Кодекс куманикустi» екiншi рет түгелдей (екi бөлiмiн де) латын
Г.Кун баспасы түпнұсқасының әрi дәл, әрi толық көшiрмесi тәрiздi.
Г. Кун баспасының маңызы – бұрын жарық көрмеген «Кодекстiң»
«Кодекс куманикус» үшiншi рет В. В. Радловтың аудармасымен Санк-Петербургте
Алғы сөз. Онда куман тiлiнде келтiрiлген 15 жұмбақ талданады.
Куманша-немiсше сөздiк (2217 сөз)
Жеке сөйлемдер мен сөз тiркестерi.
Куман текстерi мен олардың аудармалары.
Сөз тiзiмi (3024 сөз).
Түзетулер (33 сөз)
Орыс жазуының негiзiнде жасалғандықтан, В.В.Радлов транскрипциясы қазiргi оқушылар пайдалану
«Кодекс куманикустың» соңғы, бесiншi баспасы да К.Гренбектiң қолынан жарық
Куман тiлiн зерттеу жұмыстарының iшiндегi аса бiр бағалы еңбек
Ескі қыпшақ тілінің ең іргелісі де, сүбелісі де, готикалық
Ескі қыпшақ тілінің жазба жадыгерліктері, біз айтып өткендей, тек
Ә.Құрышжанұлы ескі түркі жазба ескерткіштерін қазақ тіліне тәржімалап, қалың
І.2. АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІНДЕ ЖАЗЫЛҒАН ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРДІҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
«Гулистан бит-түрки» (Гулстанның түркiшесi). Қолжазба-372 бет. Әр бетте 13
«Гулистан» жазбасы туралы алғаш хабарлаған – венгер ғалымы Тори
Еңбек – Шығыстық атышулы жетi ақынның бiрi Сағдидiң қаламынан
«Гүлистанның» еркiн аударма екендiгiн мынадан да көруге болады: аудармашы
«Гүлистан» жазбасында тек Сейф Сараий ақынның ғана емес, оның
Мамлюк түрiктерiнiң негiзгi ұйтқысы қыпшақтар болғанымен, олардың қарамағындағы тайпалар
Қолжазбаның жазылып бiткен кезiнде Сейф Сарайы 70 жаста екен.
ХIV ғасырларда Алтын Орда жерiнде, Орта Азияда, Мысырда аралас
ХIII-ХIV ғасырда жазылған ескi қыпшақ тiлiнiң жазба ескерткiшi «Мухаббат-наме»
Дастанның 1353 жылы Сыр бойында жазылғаны шығарманың өзiнде айтылғанымен,
Қолда бар деректерге қарағанда «Мухаббат-наме»-авторы өз заманының дүлдүл ақыны
Ал профессор Ә. Наджиптiң «О новонайденных арабо –
«Если бы мои слова узнал поэт,
Откуда всякому невежде знать цену жемчуга,
Если бы слова Ходжанди бедняге Хорезми услышал,
То с изумлением сказал бы “Браво» (5,96(.
Хорезмидiң ең үздiк ақын болғанын дастанды әдеби тұрғыдан сөз
Дастан сол дәуiрдегi әдеби шығармалар секiлдi алдымен тәңiрге сыйынудан,
Дастанды зерттеушілердің пікірінше, Мұхаммед - Қожабек Өзбек ханның (1312-1341ж.)
Бiздiң дәуiрiмiзге «Мухаббат-наменiң» төрт түрлi көшiрмесi жетiп отыр. Ең
«Мухаббат – наменiң» бұл қолжазбасы хронологиялық тәртiп бойынша алғашқы
А.Н.Самойлович байқаған осы әдеби тiлдi түркi жазба ескерткiштерiн кеңiнен
«Мухаббат-наменiң» қазақ тiлiне қатысын ең алғаш байқап, оның зерттелуiне
Түркi тiлдерiнiң iшiнде өзбек, қазақ тiлдерiне толық аударылған.
«Мухаббат-наме» дастаны 946 жол, яғни 473 бәйiттен тұрады. «Мухаббат-наме»
ХIII-ХIV ғасыр әдебиетiнен ерекше орын алатын ескерткiштердiң бiрi –
20 жылдардың соңына қарай бiз зерттеп отырған жазба ескерткiштiң
«Нахдж - әл - фарадис» түгел төрт тараудан тұрады.
I тарау – түгел дерлiк пайғамбардың өмiрiн баяндайды. Бұл
III тарауда – құдайға жарасымды жайлар баяндалған.
IV тарауы ақыл – нақылға құрылған.
Әлидiң «Нахдж - әл – фарадис» дастаны қыпшақтар тiлiн
Орта ғасыр әдебиетiнен орын алатын елеулi еңбектiң бiрi -
Белгілі кеңес түркітанушысы Э.Н.Наджип парсы тіліндегі «Хусрау уа Шырын»
Біз Құтыптың «Хусрау уа Шырын» поэмасы Низамидің парсы тілінде
Қолжазба жалғыз дана. Париждiң ұлттық кiтапханасында сақтаулы. Еңбек 1342
а) Кiрiспе (еңбектiң жазылу себебi, арнау өлеңдер),
ә) Хұсрау мен Шырын,
б) Фархад пен Шырын. Негiзгi бөлiмде (соңғы екi бөлiмде)
ХХ ғасырдың ортасына қарай бұл ескерткішке ғалымдар жете көңіл
І.3 ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕСІМ СӨЗДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
Қай тілде де сөзжасам ертеден келе жатқан тілдік құбылысқа
Ғ.Айдаров жазба ескерткіштер тілінде сөзжасам тәсілдерінің түрлілігін, оның тілдің
Жазба ескерткіштер тілінде сөзжасамның синтетикалық тәсілі бар, бірақ әр
Бүгiнгi сөзжасам қазақ тiл бiлiмiнiң жеке бiр саласы ретiнде
А.Байтұрсыновтан бастап қазақ тiл бiлiмiнде сөзжасам тұлғаларын көптеген ғалымдар
Жаңа сала ретiнде қалыптасып келе жатқан сөзжасамның маңызды бiр
Сөзжасамның негiзгi обьектiсi – туынды сөз. Туынды сөз түркi
Сөзжасам өзiндiк ерекшелiктерiмен қатар қазақ тiлiнiң тарихи грамматикасымен, қазақ
Туынды сөзжасамдық тұрғыдан түбiр және қосымша морфемалардан тұратын күрделi
Қосымшаның, оның iшiнде сөзжасам жұрнақтарының қалыптасу тарихында агглютинация құбылысының
Екiншi көзқарас бойынша бiр құрамды немесе бiр фонемдi бiрнеше
Туынды сөз жасауда сөзжасам жұрнақтарының рөлi ерекше. Бүкiл түркi
Зат есімнің басқа сөз таптарының мағыналық белгілері тек заттардың
Есімдер деп аталатын сөздердің ішінде зат есімнен кейінгі еншісі
М. Томанов: «Түркі тілдеріндегі сын есімдер мен зат есімдердің
Түркi тiлдерiндегi сын есiмдердiң табиғатын ашып, оған жүйелi анықтамалар
Сан атаулары - өте көне заманнан келе жатқан сөздер,
Сан есімдер басқа сөздерге қарағанда тіркестірілмей жеке-дара айтылғанда, тек
Морфологиялық сипаттары жағынан да сан есімдердің өзіне тән, өзге
Сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда ғана түрленіп, әр алуан
Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және
Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып
Сан есім құрамында кездесетін көне қосымшалардың жағдайы басқашарақ. Олар:
Есімдер тобына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер
Есімдіктердің дәлді мағыналар, егер екі я онан да көп
Есімдіктер мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) қандай сөздердің
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады. Ал олардың
Есімдіктердің бәріне де тән, бәріне де ортақ деп есептерліктей
Жалпы түркі тілдерінде есімдіктер сан жағынан көп емес, не
ІІ - ТАРАУ. КӨНЕ ТҮРКІ (ХIII-ХIV ғ.)
ІІ.1. ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
Түркi тiлдерiндегi есiм сөздер – мағынасы жағынан, морфологиялық белгiлерi
Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері
Зат есiмдер заттық ұғымды білдіретіндіктен, iштей нақтылық және абстрактылық,
Зат есiмдердi iштей семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай,
Тілімізде зат есімдерді семантикалық және грамматикалықсипаты жағынан талдап қарастырсақ,
Мал атаулары: қочқар-қошқар (КК), теге-теке (КК), сыйыр-сиыр (КК), улақ-лақ
Құрт-құмырсқа атаулары: қымырса-құмырсқа (ХШ), қасартқы-кесертке (КК),
Қару-жарақ атаулары: Қылыч-қылыш (ХШ, Г, Мн), чоқмар-шоқпар (КК),
Қора-қопсы атаулары: хырман-қырман (Мн),
Үй мүлiктерiнiң атаулары: ағ-ау (ХШ), кiлiм-кiлем (ХШ), чырағ-шырақ (ХШ),
Аспан денелерiнiң атаулары: фәләк-аспан (Мн), нәсiмi-самалы (Мн), ахтар-жүлдыз (Мн),
Құстардың, аңдардың атаулары: құш-құс (Г), куш-құс (КК), күгарчiн-көгершiн (Мн),
Өсiмдiк атаулары: санаубар-қайың (Мн), пiста-пiсте (Мн), ғоз-жаңғақ (Мн), бұғдай
Алтын Орда дәуiрi жазба ескерткiштерiнiң тiлiндегi сөздердiң тұлғасы өзiнiң
Көне түркi жазба ескерткiштерiнде көптiк мағына беретiн негiзгi қосымшалар
Қазақ тiлiнде жетi септiк бар. Атау септiгiнен басқалары арнаулы
Сөздер құрамы бірдей болмайтыны сияқты, жұрнақтардың да тұлғалық құрамы
Морфологиялық тәсiл арқылы жасалатын зат есiмдерге зат есiмнiң өзiнен,
Есiмдерден зат есiмнiң жасалуы
Ескi қыпшақ тiлiндегi жазба ескерткiштерде сөз құрамы басқа
Жалпы ескi қыпшақ ескерткiштерiндегi сөздер өздерiнiң құрамына қарай дара
Көне тiлдерде де, қазiргi түркi тiлдерiнде де зат есiмдер
Жазба ескерткiштердегi зат есiмдердiң беретiн мағынасына қарай былайша топтастырып
Қимыл мен әрекеттiң нәтижесiн бiлдiретiн жұрнақтар:
-а, -е: йар – ескi түбiрi йарлығ – жараулы;
-ғақ, -гек, -қақ, -кек: қ – ру – құрға,
-ғун, -гун, -ғын, -гын, -қын, -күн: тұтғун - тұтқын,
Ескерткiштердегi есiм сөздерге жалғанып зат есiм тудыратын жұрнақтардың жазба
-ча, -че жұрнағы да есім тудыратын өнімді жұрнақтардың бірі.
Ғұнча – түйнек. Көріб гүл ғұнчаның ағзы ачылұр –
қ // - к, -ақ // -ек жұрнағы, негiзiнен
1. Етістіктен туған зат есімдер (қазық, күйік, т.б.)
2. Есімдерден туған зат есімдер (мойнақ, тікенек, т.б.)
3. Етістіктен туған сын есімдер (бөлек, сирек, сынақ, т.б.)
4. Еліктеуіш сөздерден туған сын есімдер (қалтақ, шыжық,
5. Есімдерден туған етістіктер (сауық, өшік, кешік, т.б.)
6. Түбір етістіктен туған туынды етістіктер (көнік, қанық, т.б.)
Бiрақ, кейде ол дәл осындай мағына тудыра отырып, өзi
ма // - ме жұрнағы кейбiр түбiр есiмдiктерге жалғанып,
чақ // -чек, -чық // -чiк жұрнағы көне тұлғалы
-туқ // -түк, -дуқ // -дүк жұрнақтары өзi жалғанған
-ман, -мен – есімшенің келер шағымен зат есімге жалғанып,
-ман // -мен жұрнағы адамдардың өзара қоғамдық қарым –
Бұлардың барлығы да дерлiк морфологиялық жолмен жасалған зат есiмдер.
-мақ етістіктің түбіріне қосылып, есім жасайтын құранды әрі
-мақ қосылу арқылы жасалған сөздер құрал – аспап атын
-мақ қосылу арқылы жасалған сөздер киім атауларын, не
Ауқат тағам аттарын білдіреді: құймақ, жармақ.
«-мақ, -мәк встречается, как пережиточный аффикс, в изолированных словах
Есмес – күн (жел соқпай тұрған уақыт, жел еспейтiн
-лық бiз зерттеп отырған жазба жәдiгерлерде ең жиi қолданылатын
М.Қашқаридің «Дивани лұғат-ат турк» атты еңбегінде сөзжасамға қатысты алғашқы
1. Зат есiм жасай отырып абстракт ұғымдар бередi.
а) сын есiм негiзден зат есiм тудырып сапа мен
б) адамның мiнезiн, әрекетiн, қалпын бiлдiретiн сөздерден жасалған абстракт
Кишилик - адамгершiлiк: йар өлтүрмәк кишилик ермәз – Досты
Улулуқ – ұлықтық. Бу давләтсіз улулуқ қылса болмаз –
в) жан – жануарлардың атауларына жалғанып абстракты ұғымды зат
Бөрилик - бөрiлiк, бөрiге ұқсас: Бөрилик қой, чабан қыл
Тилкүлүк - қулық, айлакерлiк: Арслан тилкүлүк қылса йәрашмаз –
г) ескерткiштерде сын есiмге жалғанып, абстрак мағынадағы зат есiмдер
Түгәллик (түгелдiк, бүтiндiк): Түгәллик йәхшы – бүтiндiк жақсы /ХШ,
Қарылық – кәрілік, йігітлік – жігіттік. Қарылықда йігітлік қайра
Ходрайлық – есерсоқтық. Аңар ходрайлық етіб мүнса болмаз –
Сүчүглүг – тәттілік. Сүчүглүг бірла ол сені алдар –
2. Атақ, дәреженi бiлдiретiн сөздерден адамның әлеуметтiк жағдайын, кәсiптi,
Беклик - бек қызметi: Арзу билән беклик ғасил болмас
Қуллық - құлдық, қызмет көрсету: бу ол му, йа
Ханлық - хандық, патшалық: Бу күн ханлық бозынға кәртү
3. Әр түрлi мақсатқа арналған заттар мен нәрселердiң атын
Ашлық - нан, бидай, дән: Йер уруқ алмайынча бермәз
Түңлүк - түндiк: Соңы айдың тег оң түңлүкдан енгай
4. Өлшем, бiрлiктi бiлдiретiн сөздер –лық жұрнағымен жасалғанымен өте
Бирлик - бiрлiк: Анық бирликангә берүр тануқлуқ – Оның
5. Шыққан орынды, мекен – жайды бiлдiредi: «Гулистан бит
Ә.Керiмовтiң көрсетуiнше «ХШ» дастанында -лық жұрнағынан жасалған 245 туынды
Қазiргi түркi тiлдерiнде -лық / -лығ тұлғасы ең өнiмдi
Зат есім мен етістіктен зат есім тудыратын өнімді жұрнақтар.
Адамның әр түрлі еңбегіне, мамандығына, саяси бағытына тағы басқа
-чы, -чи, -чi жұрнағы аталған жазба ескерткiштердiң барлығында да
1. Есiмдерге тiркесiп келiп, кәсiптi, мамандықты бiлдiредi.
Егинчи - егiншi: Егинчиләр келип шикайт қылдылар – Егiншiлер
Елчi - елшi: Беш башлы елчi келiйiр – Бес
Қарақчы - қарақшы: Қарақчыдан не қорқсун йоқсул ай йар
Авчы - аңшы: Менiң Қам авчы йүгрук iтларiм бар
Битигчи - хатшы, көшiрмешi: Оқуды хас битигчисин қатынға –
«ХШ» және «Г» ескерткiштерiнде етiстiк негiзiнен туындаған кейбiр сөздер
Күзәтчи - күзетшi: Йәнә тапса күзәтчисиз ачуқ дүр –
Отачы - дәрiгер: Отачы нечә ким билсә тамардын –
2. Есiмдерге жалғанып адамның қасиетiн, жақсы не жаман сапасын
Күрәшчи - балуан: бир күрәшчи пәғләван алтмыш түрли күрәш
Йалғанчы - өтiрiкшi: Йалғанчы душман көр болсун - Өтiрiкшi
3. Субьектiнi бiлдiрiп зат есiм туғызады:
Әпчи - әйел: Бұл сөздiң түбiрi «еп» – үй.
-даш, -дәш «ХШ» және «Г» ескерткiштерiнде кездеседi. Зат есiмдерге
Йолдаш - жолдас, серiк: Мен дағы анларға йолдаш болмақ
Қарындаш – туған - туысқан адамдар. Тас – қарындаш
Көңiлдаш - дос, көңiлдес: Көңiлдаш мән йәнә залым ерүр
Евдаш - әйел: Йақшы ер евдәши йаман болса, жәвр
Ал белгiлi қазақ ғалымы К.Аханов бұл тұлғаны «морфологиялық жылысу
-ым жұрнағы ескерткiштерде -ым, -им, -ум, -м варианттарында кездесiп,
1. Деректi заттың атын бiлдiредi.
Кәзим – киім. Күн ай тег бир кәзимге разы
2. Қимыл - әрекеттің обьектісін білдіреді.
Ичим – сусын. Ичим суу әрсә йәлғуз ичмә зинһар
Йем – жем, тамақ. Йемүм қазғу болады – менің
3. Өлшем – бірлікті білдіреді.
Ичим – бір жұтым. Бит ичим су – бір
«Мухаббат - наме» ескерткішінде -ум жұрнағынын жасалған бір ғана
ІІ.2. КӨНЕ ТҮРКІ (ХIII-ХIV ғ.) ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ СЫН
Сын есімдер синтетикалық, аналитикалық, семантикалық тәсілдер арқылы жасалады. Синтетикалық
Мағыналық жағынан туынды сын есiмдер өздерi жалғанатын түбiр сөздердiң
Сөйтiп, қатыстық сындар зат есiм, үстеу, етiстiк сияқты басқа
Көне түркi жазба ескерткiштерінде заттың сынын, белгiсiн бiлдiретiн сын
Сын есiм ең алдымен тұлғасына қарай негiзгi (сапалық) және
Негiзгi сын есiмдер заттың түрi мен түсiн, сыны мен
Ескерткiштегi сапалық сын есiмдердi сараласақ:
Түр - түстi бiлдiретiн сын есiмдер.
Сын мен сапаны бiлдiретiн сын есiмдер.
Көлем мен ауқымды бiлдiретiн сын есiмдер.
Сапалық сын есiмдерге жататын түр - түс атауларының көпшiлiгi
Сөзжасам қосымшалары көне дәуiрден -ақ қолданылған. Түркi тiлдерiндегi сөзжасам
-лық, лiк түркi тiлдерiндегi сияқты бiз зертеп отырған ескерткiштерде
Дәл осы «толы» мағынасында армян тiлiнде де -лық тұлғалы
Ескерткiштердегi – лық жұрнағы
қазiргi түрiкмен тiлiнде -лық, -лiк, -луқ, -лүк;
азербайжан тiлiнде: -лығ, -лiк, - лұқ,-лүк;
башқұрт тiлiнде: -лық, -лiк, -лоқ, -лок;
қарақалпақ тiлiнде: -лық, -лiк, -лұқ, -лүк;
қарайым тiлiнде: -лық, -лiк, -лұқ, -лүк, -люк тәрiздi варианттары
-лық жұрнағы көп вариантты болумен қатар, көп мағыналы да.
-лы сөзжасам жұрнағы “ХШ” және “НФ” ескерткiштерiнде 4 түрлi
1. Бiр анық заттың көптiгiн немесе барлығын бiлдiредi: Ақчалы
Еринли (ерiндi): Қәмук йақут еринлик сөзи дүрлер, вафасызлықны сизден
Дәулетлi (дәулеттi): Дәулетлi кiм дұрыр? –Дәулеттi кiм? /Г, 279
2. Белгiлi бiр сараны, қасиеттi бiлдiретiн сын есiмдер туғызады.
Биликли (бiлiмдi): Бизге бир камил биликли ер керек –
Көркли (көрiктi): Қыйамды көрклүсин хуснүңгә не сөз – сенiң
Бойлы (бойлы): Екiсi ұзын бойлы схыбжамал, дағы бiрi қысқа
Көрлү – көрікті. Пәрі уа хұрдын һәм көрклүсән –
Хулуқлу – құлықты. Һаман хулуқлу бірла олтурма зәнһар –
3. Салыстыру және теңестiру мағынасындағы күрделi сын есiмдер де
Осы ескерткiштердiң iшiнде «ХШ» дастанында –лы және - лық,
-сыз сөзжасам жұрнағы «ХШ», «НФ», «КК» және «Г» ескерткiштерiнде
а) деректi зат есiмдерден туған сын есiмдер:
Көзсүз (соқыр): Көрксүз елчиниң ери көзсүз керәк – Көрiксiз
Авунсуз – айласыз. Авунсуз қорса, болмас қушқа ғiч ағ
Тикансиз (тiкенсiз): Чечәк чимган ара болмас тикансиз – Бақшадағы
Сөқүксүз – сүйексіз, қабсыз - қабықсыз. Сөқүксүз хурма, қабсыз
Давләтсіз - дәулетсіз. Бу давләтсіз улулуқ қылса болмаз –
б) дерексiз зат есiмдерден жасалған туынды сөздер.
Вәфасыз (опасыз): Жеған йил тек, умур гүл тек вәфасыз
Рахымсыз (рақымсыз): Рахымсыз би офасыз жан уа жаһанға –
Әдебсiз (әдепсiз): Әдепнi кiмнен үгрiндiң? Айтты: әдебсiзлерден - Әдептi
Чақсыз - мезгілсіз. Тавуқ чақсыз чақырса, ход білүрсан –
Қылықсыз – қылықсыз. Болур худ көрклүлар барча қылықсыз –
в) есiм сөздерден туындаған сын есiмдер:
Ансыз (онсыз): Нетәк түрлүгмән онсыз – онсыз мен қалай
Хәдсiз (есепсiз(: Дүшман черiсi хәдсiз құп едi, дағы аз
-сыз, -сiз: есiм сөздерге жалғанып, сын есiм тудыратын өнiмдi
-қы, -кi қосымшасы. Түркi тектес тiлдер тарихында –қы, -кi,
М.Томанов зат есім тудыратын –қы қосымшасы мен сын есім
-қы, -кі, -ғы, -гі жұрнағы модальділік мәні бар етістіктен
Екi түрлi мағынасында да қолданылады.
1. Жазба ескерткіштер тілінде –ғы, -гі, -қы, -кі тұлғалары
Есiмдерге үстеулерге және шылауларға жалғанып мезгiл мағынадағы сын есiм
Түнги (түнгi): Киши ким ақламаласа түнги имин – кiсi
Бурунғы (бұрынғы): Бурунғы муәлим – бұрынғы мұғалiм /Г, 260
Бурунқы (бұрынғы): Бурунқы завқ һіч соңра табулмаз – Бұрынғы
2. Барыс септiгiндегi сөздерге жалғанып мекен мағынадағы сын
Өндүнки (алдыңғы): Турып өндүнки сафда бәрса бегләр – Барлық
-ы, -i қосымшаларының көне түрi –ығ, -iг, -ұғ, -үг
-дақ, -дағ, -дәк, -дәг, -дек, -тек, -тег. Бұл жұрнақтар
-дақ, -дек сын есiмнiң сөзжасам жұрнақтары ретiнде ежелгi фонетикалық
Аналитикалық тәсілмен сөз туғызу мәселесі – тіл білімінде теориялық
Күрделі сын есімдерге кемі екі я онан да астам
1. Сапалық сын есімдер бір – бірімен тіркеседі. Бұл
2. Негізгі сынмен –лы, -лі формалы туынды сын есім
ІІ.3. ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРДЕГІ САН ЕСІМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
Сан есімдер сан мөлшерін абстракт түрде айтайын сөздер болғанымен,
Есептік сандар нақтылы сандық ұғымды білдіреді, нақтылы сандық ұғымдарды
Есептік сандар ішкі құрылысы жағынан сан алуан. Есептік сандарда
Сан есім сөзжасамында аналитикалық тәсіл негізгі орын алатындықтан, бұл
Тілімізде сан есім сөз табын құрайтын сөздердің жиырма шақтысы
Сан есім синтетикалық сөзжасам жүйесіне жататын қосымшаға –ынчы,
Реттік сан есімнің –нчы, -нчі, -ынчы, -інчі, -унчы, -үнчі
Жинақтық сан есім жасаушы аффикс -ау, -еу. Бұл аффикс
Қазіргі түркі тілдерінің көбінде жинақтық сан есімнің –ау, -еу,
Жинақтық сан есімнің қазіргі түркі тілдеріндегі тағы бір ерекшелігі
Топтық сан есімдер жазба ескерткіштерде -ер жұрнағы арқылы жасалады.
Обьективтік өмірде зат, құбылыс атаулының барлық уақытта саны, мөлшері
Түркі тілдерінде болжалдық сан ғана жасайтын арнайы өзіндік аффикс
Бөлшектік сандық ұғым тілде бар, ол математика ғылымының дамуына
Сан есім сөзжасам жүйесі тым ерте қалыптасқан. Сан есім
ІІ.4. ЕСКЕРТКІШТЕГІ ЕСІМДІКТЕРДІҢ ЖАСАЛУЫ
Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы
Түркi тiлерiнде есiмдiктердiң төмендегiдей түрлері кездеседi:
Жiктеу есiмдiктерi. Түркi тiлдерiндегi жiктеу есiмдiктерi саны және тұлғалық
Жіктеу есімдіктерінің ІІ жақ сіз сөзі жайлы М.Қашқари былай
Сiлтеу есiмдiктерi. Жазба ескерткiштерде есiмдiктер мынадай болып көрiнiс табады:
ХІІІ – ХІV ғасыр жазба ескерткіштерінде сұрау есiмдiктерi өте
Өздiк есiмдiктерi: анұң-өзiң (Мн), өзүң-өзiң (ХШ), кенсi-өзi (КК), кентi-өзi
Белгiсiздiк есiмдiктерi. Кейбiр сұрау есiмдiктерi өзiнiң бастапқы мағынасынан ажырап,
Болымсыздық есiмдiктерi жазба ескерткiштерде мынадай болып кездеседi: ғеч-еш (Мн),
Жалпылауыш есімдіктері жазба ескерткіштерде бірен – саран ғана сөздер
Түркi тiлiндегi жазба ескерткiштерде есiмдiктер осы секiлдi болып келедi.
ҚОРЫТЫНДЫ
Кез келген халықтың жазба мұралары – сол халықтың тарихи
Қазiргi қазақ тiлiнiң қалыптасуы мен дамуындағы тарихи процестердi ашып-айқындау
Қазақ әдеби тiлiнiң бастау көзi ретiнде ХIII-ХIV ғасыр жазба
Еңбекте ғалымдар тарапынан есім сөздерге берілген анықтамалар көрсетілді. Есім
Қорыта келгенде, қазiргi түркi тiлдерiндегi есiм сөздердiң өзiне тән
Қазақ тiлiндегi есiм сөздердiң жасалуы мен көне жазба ескерткiштердегi
Жазба ескерткiштердегi сөздер көбiнесе бiр мағыналы болып келедi де,
Тiл бiлiмiнiң қай саласын алсақ та, оның зерттеу обьектiсi
Әрбiр сөзге берiлген анықтама мен түсiнiктемелерде ең әуелi сөздiң
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қашқари М., Түрік сөздігі. А., Хан – І том,
Құрышжанұлы Ә. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер. 1975. 44-65
Сауранбаев Н.Т. Некоторые черты древнекипчакского языка // Сб. Сауранбаев
Наджип Э.Н. Исследование по историй тюркских языков ХI-ХV в.в.
Наджип Э.Н. О новонайденных арабописьменных списках “Мухаббат - наме”
Сүйіншәлиев Х. VІІІ-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1989.
Құрышжанов Ә., Ибатов Ә. Ескi түркi жазба ескерткiштерi хақында.
Қоңыратбаев Ә. Хорезми “Мухаббат-наме”. Қолжазба, ҚР ҰҒА Орталық ғылыми
Айдаров Ғ., Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1986
Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). Алматы: Қазақ университетi,
Тектiғұл Ж. “Қазақ тiлiндегi түркi негiздi аффикстердiң эвалюциясы” А.
Томанов М., Қордабаев Т. Тарихи грамматика мәселелері. – Алматы:
Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М., 1952. С. 225.
Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957.
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. Л., 1948. С. 90.
Керімұлы Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар
. Гулямов А.Г. Проблемы исторического словообразования узбекского языка (автореферат).
Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы. Алматы. Мектеп.
Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi. Алматы: Ғылым. 1972. –239
Севортян Э.В. Аффиксы именного словооброзования в азербайджанском языке. –М.:Наука.
Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. -375 с.
Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века.
Шәкенов Ж. Қазiргi қазақ тiлiндегi сын есiм категориясы. Алматы:
Қазақ тiлiнiң грамматикасы. Алматы: Ғылым. 1967. -47-48 б.
Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957.
Исаев С.М. Қазақ тiлiндегi қосымшаларды жiктеу мәселесi. Қазақ ССР
Исаев С. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздердiң грамматикалық сипаты. Алматы:
Исаев С.М. Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы. Алматы: Мектеп, 1989
Құрышжанұлы Ә., Ескі түркі жазба ескерткіштері. Алматы: Қайнар, 2001
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР:
1. Мн -
2. ХШ -
3. Г -
4. КК -
5. НФ -
3
5