МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ................................................................................................................3
I . Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы тарихи шындық
1.1. Мұхтар Әуезовтің шығарамалары................................................................6
1.2. Мұхтар Әуезов шығармаларындағы ұлттық тәрбие мәселесі……..........12
1.3. Мұхтар Әуезов шығармаларындағы тарихи және көркем шындық
II. «Қилы заман» және «Қараш-Қараш оқиғасы» повестеріндегі көркем
2.1. Қилы заман повесіндегі тарихи және көркем шындықты
2.2. Қараш-Қараш оқиғасындағы халық азабын бейнелеуі…........………......34
2.3. Қилы заман және Алаш идеясы..........................………………………......41
III. «Қилы заман» және «Қараш-Қараш оқиғасы» повестері
арқылы мектепте оқушыларға тарихи шындықты ашу әдістемелері...47
ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………........59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......................................................62
Кіріспе
Әлемдік ірі құбылыс, ғұлама жазушы М.Әуезов қазақ халқының
М.Әуезов – қазақ халқының ғасырға жуық өмірінің рухани
Ол шәкірттік дәуірді басынан өткермей, әдеби майданға білек
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Өмірлік шындық пен көркемдік
«Қилы заман» - ұлттық сананың қозғаушы күші, халықтың
Бұл әңгімелердің бәрінде жағымды кейшкерлер бір-бірімен тағдырлас, қорғансыз,
Мұхтар Әуезовтің 20-30 жылдарындағы шығармашылық қызметіндегі ұлт –
Алаш идеялары қатарында М.Әуезовтің азаттық үшін күрескен қайраткерлік
«Қилы заманда» суреттелген тағдыр тауқыметiн көркемдік тәсілдер арқылы
Диплом жұмысының мақсаты. Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман»
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындадық:
Мұхтар Әуезовтың шығармашылығының ерекшеліктерін сипаттадық;
«Қилы заман» және «Қараш-Қараш» повестерін жан-жақтан талдап, тарихи,
Дипломдық жұмыстағы материалды мектепте «Әдебиет» сабағында пайдалану мүмкіндіктерін
Зерттеу нысанасы. Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман» және «Қараш-Қараш»
Зерттеу пәні. Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман» және «Қараш-Қараш»
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы. Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман» және
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы тарихи шындық
Мұхтар Әуезовтің шығарамалары
Мұхтар Омарханұлы Әуезов – Ұлы жазушы, қоғам қайраткері,
Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы жерінде
Училищені 1915 жылы аяқтап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына
Ресейдегі саяси төңкерістер Әуезов өміріне үлкен өзгерістер әкеледі.
Алаш қозғалысының көсемдерімен бірге 1930 жылы 16 қыркүйекте
1951—1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа
1955 жылы шет елге сапарға шығып,Герман демократиялық республикасы
Әуезовтің мұраcының аса қомақты бөлігі – оның ғылыми
Туған жері — бұрынғы Семей уезінің Шыңғыс болысы
1918 жылы М.Әуез Семей қаласының өкілі ретінде Омбы
1919 жылы — Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ
1921 жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің
Бір қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт
Ұлттық теңсіздік пен сауатсыздықты, аштықты жою жөніндегі ашық
1930 жылы идеялық көзқарасы үшін тұтқынға алынады. Тергеу
Ол 1961 жылы 27 маусымда Мәскеу қаласындағы Кремль
«Абай жолы» – Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі роман-эпопеясы.
Жазушының драматургия саласындағы еңбектері
Әуезов драматургия саласыңда көп еңбек еткен. Мұның бірнеше
20 ғасырға дейін қазақтың халық әдебиетінде драматургияға өзек
Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке
1934 жылы сахнаға шыққан «Хан Кене»трагедиясы Әуезовтің азаттық
Автор Абайға лайық сөз өрнектерін тапқан. Бұл трагедия
Әуезов трагедияларында сан алуан образдар галереясы бар. Олар
1.2 Мұхтар Әуезов шығармаларындағы ұлттық тәрбие мәселесі
Егемен ел жағдайында ұлы жазушы мұрасына деген ілтипатымыз
Мысал ретінде «Абай жолы» романына сәл көңіл аударалық.
Дүниежүзілік классика қорына еніп, ұлы ақын, ойшыл Абайдың
Үлкен суреткер Мұхтар Әуезовтің данышпандық туындысы — «Абай
Екінші кітаптың басында Құнанбай Мекеге жүрмек болып жатқанда,оның
«— Дәркембай! Айтпасыңа болмаған шығар. Орайлы арызың болған
Абай ел ардақтысы атанса, бұл оның әкесі Құнанбайдың
Роман-эпопеядағы әйелдер бейнесінде ерекшеленіп, шоқ жұлдызындай дараланып тұратын
Халық жадындағы түрлі ертегілермен, өлеңдермен немересін сусындатып өсірген
Абайдың әкесімен Қарқаралыға аттанар тұсында тысқа шығып шығарып
«— Әруақ қолдасын, жолың болсын, Абайжаным!» — деп
Осы тұста Ұлжан жайлы да айта кетуді жөн
«— Балам, үлкендер бірде тату, бірде араз бола
Ұлжандай анасын сүйіп өскен Абай айналасындағы қыздар да
Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде жазылған әңгімелерінде жазушы қазақ
«Қорғансыздың күні» (1922), «Кім кінәлі?» (1923), «Ескілік көлеңкесінде»
«Дауылдың қара бұлтындай болып, әдейі басына арналып
Мұхтар Әуезов әңгімелерінен біз қазақ елінің сол кездегі
«— Өсіргенің, асырағаның адыра қалсын! Балаға жақсылық үйрететін
— Бишара-ау, — дейді ол, — өз балаңды
Бұл диалог қазақ тұрмысында ана рөлі әу бастан
«Оқыған азамат» (1923), «Кінәмшіл бойжеткен» (1925), «Сөніп жану»
Жазушы қалаға келіп «мәдениетке үйрене» бастаған қазақ жастарының
«Оқыған азамат» әңгімесінде Мейірхан деген жігіт қалада тұратын
Бұл сұмдыққа шыдамаған сорлы кемпір бойы сіресіп, көзі
Мұхтар Әуезов «Оқыған азамат» деп әңгімесінің атын тырнақшаның
Жазушының бұл уақытта жазылған шығармаларынан «Көксерек» (1929) хикаясын
Онда қолда өскен, асыранды Көксерек атты бөлтіріктің тарихы
Әуезов және қазақ халқы — айыруға көнбейтін, ажырағысыз
Мұхтар Әуезов дүниежүзі әдебиетіне үлкен үлес қосқан, барлық
Қазіргі кезеңде біз өз халқына өлмес туындыларын тарту
1.3 Мұхтар Әуезов шығармаларындағы тарихи және көркем шындық
Біз бір қоғамдық формациядан екінші қоғамдық формацияға өткеннің
М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында бірде-бір жалған көркем
талады. Әуезовтің өзі «менің шығармаларымдағы көркемдік оқиғаларға сенуге
Көркем шығарма – туынды жазған адамның өзінің көркем
Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда
Қазiргi қазақ прозасындағы көркем шығармаларда халық тарихының аса
Әдебиеттану ғылымының зерттеулеріне тақырып нысаны болып келе жатқан
Қазақ тарихының бұрын жан-жақты қамтылмаған жақтарын кеңейте, тереңдете
Қазіргі қазақ романдарындағы тарихи шындық пен көркемдік шешім
«Қилы заман» және «Қараш-Қараш оқиғасы» повестеріндегі көркем және
2.1 Қилы заман повесіндегі тарихи және көркем шындықты
М.Әуезовтің қаламынан шыққан алғашқы туындылардың бірі - 1928
Аталмыш повесте Қазан төңкерісі алдындағы қазақ даласындағы ақ
Бұл кезде болып жатқан 1-дүниежүзілік соғыстың зардаптары да
Өмірлік факті ретінде 1916 жылғы Жетісу Албандары көтерілісінің
Оқиға Жетісудың атағы жер жарған Қарқара жәрмеңкесін суреттеуден
Жыл он екі айда бір оралатын жәрмеңке қыр
Сұмдық хабар елді екіге жарған: Рақымбай болыс, Оспан
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі – қатпары қалың, масштабы
Жазушы көтерілістің басты, негізгі себебі, ашық, анық түрткісі
Бұл биік рух көтеріліс басталмай тұрып көрінеді де,
Қолға түсіп, прокурор алдында тергеуге келген Жәмеңке жауаптарына
«Жерді алды. Қонысты алды. Ел күн көріп отырған
Отаршылар жасаған зорлық, істеген сұмдықтарды жіпке тізгендей етіп
Шығарма ерекшеліктерінің бірі – көпшілік сценалары айрықша шеберлікпен
Жазушының бейнелеп отырған өмір құбылыстарына деген ықылас-пейілі, сезім-түйсігі,
Жәмеңке жасы жетпіс бестен асқан, өмірдің ащы-тұщысын түгел
Қазақ ауылындағы таптық жіктеліс Рахымбай болыс, Оспан тілмаш,
М. Әуезов қилы заманға тап болған қазақ елі
Қаламгер ел басына күн туғанда оның басы-қасында кімдердің
Жоғарыдағы Ұзақ батыр бейнесінің кейбір суреттері мен астарларына
М.Әуезов ұнамсыз кейіпкерлерін дәстүрлі әдебиеттегідей бірден ұнамсыз қалыпта
Жазалаушылар Жәмеңке, Ұзақ, Әубәкірлерді абақтыға қамап, көтерілісті басшыдан
Құлазып елсіз қалған жайлау, иесіз қалған мал-мүлік жайында
М.Әуезов «Қилы заман» романында характерлер жасау жолында портрет
Үлкен табыс – жазушының өрнекті, бейнелі көркем тілі.
Данышпан жазушы М. Әуезовтің қазақ халқының осынау қасіретті,
«Қилы заман» - ұлттық сананың қозғаушы күші, халықтың
М. Әуезовтің аталмыш еңбегіне жазған алғысөзінде Шықаң былай
1916 жылғы патшаның қазақ жастарын қара жұмысқа алу
Бізге аталмыш қойылымда, әсіресе, Жәмеңке абыздың образын шынайы
Дей тұрғанмен, бізге «Қилы заманда» суреттелген тағдыр тауқыметiн
1916 жылғы Жетісу албандарының отаршыл патша өкіметіне қарсы
«Қилы заман» - Әуезов шығармашылығында ерекше орын алатын
Тұлпардың тұяғы дұрыс айтады. Себебі бұл ұлт тағдыры
«Қилы заман» алғаш рет 1997 жылы М.Әуезов театрында
Қысқасы, елдің өткені бола тұра, бүгіні мен ертеңін
«Қилы заман» - Әуезов шығармашылығында ерекше орын алатын
«Қилы заманда» ұлттың не өмiр сүруi, не жойылуы,
Сонымен, тақырып – бiреу. Бұл қазақ халқының тәуелсiздiк
Сонымен, шығарма – екеу. Алғашқысы – қырық жылдан
Мұхтар Әуезов туындыларының көркемдiк бiтiмi, шын мәнiнде, оқшау
Ал «Қилы заман» шығармаласы қай тұрғыдан қарастырсақ та,
Бiз осы шығарманы 1916 жылғы көтерiлiс тақырыбын даралаудағы,
«Қилы заман» шығармасына қатысты романдық сипаттарды қай тұрғыдан
Мәселен, «Абай жолы» эпопеясының романдық баспалдақтары ретiнде сөз
Сонымен, не керек, көркемдiк бiтiмi оқшау екi туындының
Ендi екi шығармадағы көтерiлiс пен көркемдiк танымдар генетикасына
Сарыарқаны өрт алды,
Мезгiлiнен ерте алды.
Көк тарлауы қуармай,
Көк ала түтiн қаптады, —
деп жырлаған Нармамбет ақын шындығына, яғни, XIX ғасырдың
Екiншiден, ұлы суреткер Мұхтар Әуезов «Қилы заман» роман-трагедиясын
Үшiншiден, ұлы суреткер Мұхтар Әуезов «Қилы заман» роман-трагедиясын
«Қилы-заман» роман-трагедиясының бүкiл өнбойынан отарлау саясатының озбырлықтары, қарулы
«Қилы заман» роман-трагедиясының өн-бойында XVII-XX ғасырлар аралығында қазақ
Көз алдыңа Сырым бастаған көтерiлiс, Исатай-Махамбет бастаған көтерiлiс,
«Қилы заман» классикалық эпикалық реализмнiң биiк талаптарына барша
«Бұл тау арқасындағы елдiң ұйқысы қалың едi. Таудың
«Бұл – елдiгiңе келген сын, Албанның баласы. Елден
«Көтерiлiстiң тас iргесi орнатылып, алғашқы бiр буын, бiр
«Мысықпен арбасып тұрып, жеңiле қашқан жыландай көздегi оты
«Кешегi күн Асыда бұрын Алатау жоны көрмеген iрi
«Тарт менiң артымнан. Бүгiнгi күннен қалған жан–жан, мал–мал.
«Елдiң шыдамы жеттi. Ендi бұдан арғыны көтерер жайымыз
«Камера iшi толған жұрт түгелiмен селк етiп шошынып,
«Ендiгi тiрлiк, тұтастық басшылар арқылы ғана туған тұтастық
«Барлығы да – ұлы ниеттiң, елдiң ұранының құрбаны.
«Сонымен өмiр бойы дұшпан ниетiмен келген ескi жәрмеңке
Артында қара түтiн боп жәрмеңке қалды. Иесiз болып
Мiне, осы мол мысалдар саналы түрде роман-трагедияның бүкiл
Сондықтан да ұлы суреткер Мұхтар Әуезов өзiнiң атақты
Ұлы суреткер Мұхтар Әуезовтiң «Қилы заман» роман-трагедиясы көп
Оның үстiне тым алмағайып, тым қатерлi едi. Өйткенi,
Оңтүстiк өңiрiндегi 1916 жылғы көтерiлiстiң бүкiл салдарын жазушы
1916 жылғы Жетісу албандарының отаршыл патша өкіметіне қарсы
Бұдан соң нүктелі-бедерлі кітаптың шығарылымына жауапты жетекші Қырғыз
Туған елінің мұңын мұңдап, зарын зарлаған М.Әуезовтің «Қилы
Шығармадағы әр қаһарманның сөзі тұрлаулы ойлылыққа құрылған шешендігімен
– Көнемін, бойсұнамын десе, ақылдасудың не керегі бар?
Абай заманында өмір сүрген болыс-билердің ұсқынсыз әрекеттері “Қилы
Жасқанып, қорқып,
Жорғалап, жортып,
Именсе елің баптанбақ , –
делінген. “Қилы заман” повесіндегі “тұшталаңдап”, “құп-қу болып”, “есеңгіреп”,
Абай ғұмыр кешкен дәуір келбетінің шындығы, қазақ еліне
Партия тартысы туралы былай делінген: «Биылғы партия және
Партия тартысының жұрт ішінің береке-бірлігін кетіріп, бақталас, күндестік
Болды да партия,
Ел іші жарылды,
Әуремін мен тыя
Дауың мен шарыңды.
Тарихи оқиға желісін арқау еткен жазушының аталмыш шығармасында
Түйіндей айтқанда, Абай поэзиясындағы азаматтық сарын М.Әуезовтің тарихи
2.2. Қараш-Қараш оқиғасындағы халық азабын бейнелеуі
Мұхтар Әуезовтің қай шығармасын алсақ та, қазақ халқының
Повестің бас кейіпкері Бақтығұл бейнесі арқылы дәуірдің қиын
Шығармадан үзінді келтірер болсақ, «Бақтығұлдың есінде сайрап тұрған
Повестің сюжеті бас қаһарманның идеялық эволюциясын ашады. Алғашқы
«Тектіғұл міне – бүгін отызда. Әлі үйленген де
«Қысы-жазы ағайынды екі жігіттің еңбегі, ер қайраты кіргізетін
Кекті ызаға шомылып, қаһарға мінген батырақ көңіліне қаяу
Повестің кейіпкерлері – тарихи адамдар, олардың қимыл-әрекеттері де
Повестің сюжетінде бас қаһарманның рухани дамуының үлкен екі
«Бақтығұлдың көңілі талай күнгі қауіп, сақтық, тынышсыздықтан енді
Жыртық киімді, күрең жүзді Қатша балаларына шай қайнатып
Сайдағы қыстауына жеткен Бақтығұл Сәлменнің боз биесін бүгін
«Жаза тынымсыз. Тепкі мен қамшы, боқтық пен зорлық
Шығармадан, үзінді келтірер болсақ «Арада қанша мезгіл өткенін
«… Күйеуінің қанын шала-шарпы ғана жуыпты. Бақтығұлдың екі
Міне, осы эпизодты талдар болсақ, осының өзінде қаншалықты
Жұпыны үйдің бұл тып-тыныш жағдайы бүлінеді. Апыл-құпыл ет
Бақтығұлға жасалған қиянат – повестің бірінші бөлімінің кульминациясы.
«Қозыбақ ауылы қолымен билік қылып: төлеуін де, айыбын
Кейіпкер эволюцясының келесі адамы мейлінше күрделі. Ел басындағы
Тау мен аңшылық суреттері өлім көрінісін еске түсіреді.
«Тек бір тар жерге үшеуі бірдей қарбаласып, қақтығып
Сәт түскен саятшылықтан кейін Бақтығұл Жарасбай байдың ауылына
«Жарасбай – құр ғана болыс емес. Болыстықпен ғана
Үзінді Бақтығұл мен Жарасбайдың болашақ ара-қатынасын терең түсіндіреді.
Повестің екінші бөлімінде кейіпкер эволюциясы мейлінше кең әлеуметтік
Алғашқы кезде Жарасбай жаңа «досымен» жылы-жылы сөйлесіп, жарқын
Күз түсті. Болыс сайлауы туралы хабар тарады. Жарасбайдың
Болыстыққа сайлана салысымен Жарасбайға Бақтығұлдың керегі болмай қалады.
Жарасбай Бақтығұлдан теріс айналып кетті. Бай мен кедей
Ер көкірек, адал азамат Бақтығұл бейнесі – тарам-тарам
Повестің бірінші бөлімінде Бақтығұл Сәлменмен жеке-дара алысса, екінші
Бақтығұл қатты өзгерді. Ол әділетсіздікті әлеуметтік көлемде түсінуге
«Қамқоршы әке болған Жарасбайдың» сатқындығы Бақтығұлдың көзін ашты.
Бақтығұлдың зайыбы Қатша бейнесі де көңіл аударарлық. Қатшаның
« - Қуарғырлар, соққысы мен мазағына ұшыратып, дертке
Бақтығұл адамдық қасиетін, адамгершілігін сақтап қаламын деп талпынды.
«Осындай күшті, жуан жаулардың бір күні болмаса, бір
- Не қылса да ұстатпаймын, қолыңа тірі түспеймін,
Егер тіпті болмай бара жатсаң, Жарасбай көрермін!… -
Торға түскен Бақтығұл аласұрды, қолынан келетін мүмкіндіктің бәрін-бәрін
Бақтығұл «қамқоршы бас иесін» өлтіреді. Бұл әрекет –
Повестің соңғы көрінісі – Жарасбайдың өлімі ерекше эмоциялы-психологиялық
Иесіз тауда шарқ ұрған, арпалысқан адам жаны табиғатпен,
Жазушы ең алдымен сол азап өмірдің өзіндік атмосферасын
2.3 Қилы заман және Алаш идеясы
«Қилы заманды» бүгiнгi заманмен салыстыра талдаған зерттеулерiн оқырманға
Ұлттық деңгейде оқылып жатқандықтан да «Қилы заманның» тарихи
Сонымен «Бiр ел – бiр кiтап» атты жалпыхалықтық
Өйткенi, «Қилы заман» әпсанасы күлiп отырып емес, қамыға
Ұлы көркем ой иесiнiң өзi өмiрiнiң «ант мезгiлiнде»:
Ленинград қаласының Васильев аралындағы пәтерiнде, көршi бөлмеде тұратын
«Қилы заманда» ұлттың не өмiр сүруi, не жойылуы,
«Қилы заманда» суреттелген алаш идеясы және оның мемлекеттiк
Алаштың басты идеясы – жер, жер және жер.
«Жердi алды, қонысты алды. Күн көрiп отырған суды
«Қилы заманда» көтерiлген алаштың жер туралы идеясы тәуелсiздiк
Осыдан сексен жыл бұрын «Қилы заманда» көтерiлген бұл
Алаш идеясының екiншi бiр тарлауытты тамыры – жер
«Саудагердiң иiсшiл тұмсығы бұл елдiң ортасын ерте күннен
Осы өмiрлiк шындықтың бүгiнгi өмiрлiк шындықтан еш айырмасы
«Қилы заманда»: «Күн көрiп отырған суды алды» деп
«Қилы замандағы» Жәмеңке абыздың: «Ай туар жақтан Ай
Братанды да ұмыт,
Протонды да ұмыт,
Бiр Отан болайық! – деген өлең толық жауап
Осы үш жолда шынымен де халықтың ызалы әжуасы
Алаштың төртiншi идеясы тiл мен иман, азаматтық, елдiк
«Бойға сiңген дағды бойынша қызметке кiрiскеннен бергi көздеген
Әкенiң сөзiнен баласы бас тартып туған заманға кез
«Қилы замандағы» бұл мәселе де әлi ұзақ жылдар
«Қилы замандағы» Жәмеңке абыздың: «Ұрпағыңның ұрпағына аманат, албан
- Иә, мен колонияда өскен адаммын. Оның менен
«Қилы заманда» көтерiлген рухани бостандық мәселесi туралы көркемдiк
Рухани бостандық – ұрпаққа аманат қалдырумен шешiле қоятын
“1916 жылы 16 октябрьде мәртебелi ағзам, Түркiстан аймағының
1. Ереуiлге шыққан қазақ-қырғыздарды Ыстықкөл, Пржевальскi мен Пiшпек
2. Ығыстырылған қазақ, қырғызды Нарын аймағына қуып тығып,
3. Ереуiлшi қазақ-қырғыздар қуып шығарылған жерге таза орыс
4. Верный уезiне әскери казактарды орналас¬тыру туралы.
Кеңеске мына адамдар қатысты: Жетiсу әскери-генерал губернаторы М.А.Соколов-Соколинский
1. Қазақ-қырғыздарды Ыстықкөл және де басықа аудандардан ығыстырып
Картаны қарағаннан кейiн Мәртебелi Ағзам генерал-губернатор: “Орыс әскерiнiң
2. Кеңес босаған жерге 5 казак станицасы салынсын
...Жаркент уезiне қарасты Текес, Шалкөде су жазығы мен
Бұл мәжiлiс аяқталғаннан кейiн 4 күннен соң Жетiсу
Мiне, бұл – “Қилы заманда” айтылатын «облыс әкiмдерiне
Ал осы Куропаткинге өткен жылы ескерткiш орнаттық. Оған
«Қилы заманда» намыссыздықтан қорлыққа көнген тiлмәштi Мұхтар Әуезов:
«Сол бетпен қара жолмен келе жатып, жәрмеңкеден бес-алты
«Қилы заман» және «Қараш-Қараш оқиғасы» повестері
Сабақтың тақырыбы: Мұхтар Әуезовтің шығармашылығымен таныстыру
Мақсаты:
Тәрбиелік: Білімділікке, адамгершілікке, сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: Өз бетімен М.Әуезовтің шығармаларын оқу арқылы сөздік
Оқушы нені білуі керек:
М.Әуезовтің өскен ортасын, тәрбиесін, білім алған ортасын, еңбек
Теориялық жағынан талдау жасауды меңгеру керек.Шығармашылық жұмыстар тақырыбын
М.Әуезов шығармашылығы
«Абай жолы»- қазақтың тұңғыш эпопеясы
М.Әуезов романы туралы әлемдік және Қазақстан сыншыларының пікірлері
Әуезов шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
Әуезов шығармаларындағы пейзаж
Қосымша әдебиеттер:
Мұғалімдер үшін: Мүсірепов Ғабит. «Абай» романы туралы
Әдістемелік нұсқаулар
М.Әуезов шығармалар жинағы
Оқушылар үшін: «Дидактикалық материалдар»
Оқушы анықтамасы (Қазақ әдебиеті)
М.Әуезов «Абай жолы» романы 1,2,3,4
Құнанбайдың жолы-«Қияда, өрде, бел-белесте,шытырманда, қат-қабатта, қайтқанда».
Құнанбай
Абайдың жолы- «Қайтқанда, қат-қабатта, шытырманда, бел-белесте, өрде, қияда».
Абай
Кіріспе сабақтың дәйексөзі:
Тақырыбы: М.Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы
І Ұйымдастыру кезеңі
ІІ.Модульдің құрылымын түсіндіру
ІІІ.Сабақтың мақсатын, өту барысын айту.
ІҮ.Тірек-сызба, көрнекі құралдарды пайдалана отырып, жаңа модуль бойынша
(Лекция тезисі)
Қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы асқар белі –Абай, ХХ
М.әуезов жазушылық жолын драматургиядан бастайды.1917 жылы Ералы жазығындағы
Ү.Оқулық пен дәптермен жұмыс.
Тірек-сызбалары, дәйексөзді дәптерге жазу.
ҮІ.Үйге тапсырма: М.Әуезовтің шығармашылығын оқып келу.
2 - сабақ. «Қарлы кесек» ойыны.
Ойынның мақсаты: Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармашылығын меңгерту.
Ойынның шарты: 20 оқушы 4-тен 5 үстелге бөлінеді..
«А» әрпі бар бағыттаушы парағын және жетонын (тағып
Мұғалім әр топқа ортақ немесе жеке-жеке тапсырма береді.
Керекті құрал-жабдықтар:
Бағыттаушы парақтар (қатысушының санына қарай).
Қатысушының нөмірі жазылған жетон.
Үстелдердің белгілеуге арналған сілтемелер.
Жалпы бағалау парағы.
№А-1. Бағыттау парағы
Тур Үстел Ең жақсы сөйлеген ойыншы нөмері
Ойынның тапсырмалары:
«А» үстеліне – М.Әуезовтің өмірбаяны және пьесалары.
«Б» үстеліне – М.Әуезовтің әңгімелері мен повестері
«В» үстеліне – «Абай жолы» романы және романдағы
«Г» үстеліне – «Абай» жолы» романындағы Құнанбай бейнесі
Әр топ 5-7 – 15 минут шамасында оқу
Керекті әдебиеттер:
М.Әуезов . Абай Құнанбаев , Алматы, 1995ж
Мұхтар Әуезов тағылымы. А., 1987 ж.
М.Әуезов «Абай жолы» романы 1,2,3,4
Дайындыққа бөлінген уақыт аяқталған соң, 1-тур жарияланады. Оқушылар
1-тур аяқталған соң, балалар бағыттау парағына сай орын
Барлық тур біткен соң оқушылар өздерінің алғашқы орындарына
№А-1. Бағыттау парағы
Тур Үстел Ең жақсы сөйлеген ойыншы нөмері
Тапсырманың жауаптары:
Мұхтар Әуезов 1897 жылы Шығыс Қазақстан облысы Абай
М.Әуезовтің әңгімелерінің негізгі тақырыптары – қазақ ауылындағы
«»Абай жолы» романы – Әуезовтің бас кітабы. Романның
Романдағы Құнанбай бейнесі шебер жасалған образ. Құнанбай- жағымсыз
Сабақтың тақырыбы: М.Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаятынан үзінді
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаятының мазмұнына, кейіпкерлерінің іс-әрекетіне талдау
Тәрбиелік: Хикаят мазмұны арқылы адамгершілікке, бауырмалдыққа, ұлтжандылыққа,
Дамытушылық: Оқушы ойын белгілі бір мәліметтер арқылы дәлелдеуін,
Сабақтың типі: Пысықтау сабағы
Сабақтың типі: Дәстүрлі сабақ
Сабақтың әдіс-тәсілдері. Баяндау, сұрақ-жауап, «Тұжырым кестесі», ауызша тіл
Сабақтың көрнекілігі: Теледидар, компьютер
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Шығарманы талдау
Өткен сабағымызда М.Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаятының мазмұнымен танысып,
(Шығарма бөлімдерінің тақырыптарын слайд арқылы көрсетемін)
Тектіғұлдың өлімі
Түнгі жортуыл
Соққы
Жарасбайдан пана іздеген Бақтығұл
Болыстық маңындағы талас
Сатқындық
Қашқын Бақтығұл
Қанды кек
- Міне, шығармаға толық талдау жасап біттік,
1-қатар: Бақтығұл
2-қатар: Жарасбай болыс
3-қатар: Сәлмен бай
Оқушылар дәптерлеріне орындайды.
Кесте 1. Тұжырым кестесі
Кейіпкер Іс-әрекеті Адами қасиеттері
Соңынан оқушыларға жазғандарын оқытамын.
«Тұжырым кестесі» арқылы шығармадағы кейіпкерлердің іс-әрекетіне сүйене отырып,
( Слайд арқылы Т. Рысқұловтың суретін көрсетемін, үнтаспадан
Тұрар Рысқұлұлы – мемлекет және қоғам қайраткері. Әулиеата
Әкесі Рысқұл Жылқайдарұлы шаруасы шағын, ауылдың еті тірі,
Өздерің байқағандай, шығарманың басты кейіпкерінің прототипі Рысқұл Жылқайдарұлы
Осы шығармада Тұрар бейнесі кімнің атынан көрінеді?
Сейіттің өжет мінезі шығармада қай тұста байқалады?
Бұған дейін Тұрардың балалық шағын бейнелеген қандай шығармамен
Ш.Мұртазаның «Тұтқын бала» шығармасында Тұрардың өжет қылықтарын қандай
( Оқушылардың ойын тыңдаймын)
«Тұтқын балада» Ш.Мұртаза Тұрар бейнесін сомдаса, «Қараш-Қараш оқиғасында»
Суретші Сүйменқұл Чокморов аяқ асты актер болды.
( Бейнетаспадан фильмнен үзінді көрсетемін)
Өздерің фильмнен үзіндіден байқағандай, оқиға Бақтығұлдың кек алып,
Билер сотында Бақтығұлдың Жарасбай туралы ештеңе айтпауын қалай
Неліктен Бақтығұл Сәлменді емес, Жарасбай болысты өлтірді?
( Оқушы ойларын тыңдаймын)
Шығарманы оқи отырып, М.Әуезовтің адам психологиясын, сезімін, қоршаған
Кесте 2. Терме диктанты
Эпитеттер
Қатты қобалжыды, балаша құшақтады, қаңбақтай сезінген, кескен теректей,
Соңынан компьютер арқылы дұрыс жауабын тыңдатып, оқушылардың өздеріне
Енді, балалар, кішкен ойға беріліп, «Егер автор орнында
«Автор орындығы» оқушы ойларын ауызша сұраймын.
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Бағалау
Ү. Үйге тапсырма: Шығарманың композициясына талдау жасау
Сабақтың тақырыбы: Мұхтар Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» Бақтығұлдың тағдыры
Сабақтың тақырыбы: М.Әуезов «Қараш - Қараш оқиғасы» Бақтығұлдың
Мақсаты: Хикаят бойынша алған білімдерін қорытады, жинақтайды, кейіпкерлердің
Міндеттері:
1.Мазмұнға байланысты:
Шығарманың мазмұнын толық талдайды,басты кейіпкердің іс-әрекеттері арқылы сол
2.СТО-ны дамытуға байланысты:
Кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне орай баға бере білуде ойлау,сөйлеу қабілеттері
3.Топпен жұмыс:
Оқушы өз ойын белгілі мәліметтер арқылы дәлелдеуге үйренеді,
Түрі: қорыту - жинақтау сабағы
Типі: проблемалық оқыту
Қолданылатын әдіс-тәсілдер, стратегиялар: проблемалық сұрақтар, пікірталас, іздендіру
Пәнаралық байланыс: 1.Қазақстан тарихы « Тұрар Рысқұлов»
2.Әдебиет Ш.Мұртаза «Қызыл жебе» романы
3. Кино өнері «Асуда атылған оқ»
Көрнекілігі: Слайдқа салынған суреттер, сызбалар, флипчарт
Сабақтың барысы:
І. Қызығушылықты ояту
«Ой шақыру» стратегиясы
1.«Асуда атылған оқ»кинофильмінен үзінді көрсету арқылы өтілген материалды
- Бұл үзінді қай фильмнен алынған?
- Фильм кімнің,қай шығармасы желісі бойынша түсірілген?
- 2. Жоспар бойынша үзіндінің мазмұнын еске түсіру
Тараулар. Тақырып. Басты оқиғалар.
ІІ. ште кеткен кек....•....Тектіғұлдың науқасы
•. Өксікті күндер
•. Аянышты өлімі
ІІ. Кек жолындағы жортуыл....•....Сәлмен жылқысына барымталау
•. Ұрланған бие
ІІІ. Қуғыншылар....•....Сойылған бие
•Қуғыншылар
•. Соққыға ұшыраған Бақтығұл
•. Намыс,ар,қорлану
ІV. Пана іздеу....•....Арқар ату
•. Жарасбайға тартуы
•. Өтініш,тілек
V. Адасу....•....Жарасбай жанындағы тірлік.
•. Ақ жолдан таю
•. Барымташы Бақтығұл
VІ. Екі жүзді аярлық....•....Ел ішіндегі тартыс
•. Сатқындық.
•. Билер соты, үкім
VІІ. Қуғын....•....Қуғынға ұшырау
VІІІ. Өш алу....•....Жасырыну
•. Әділ үкім....Алынған кек
ІІ. Мағынаны тану
1.Тақтаға түрлі түсті ұяшықтардың астына жасырынған сұрақтарды таңдау
1. Тектіғұл өліміне не себеп болды? Оның өлімінде
2. Інісінің өлімі Бақтығұлға қалай әсер етті?
3. Бақтығұлдың барымтаға аттануына, ұрлық жасауына қалай қарайсың?
4. Жарасбай болысқа баруын құптайсың ба, жоқ па?
5. Бақтығұлдың басты-басты қателіктерін, адасуларын ата.
6. Ол адасуларға тек Сәлмен, Жарасбайлар ғана кінәлі
7. Неліктен Бақтығұл Сәлменді емес, Жарасбайды өлтірді?
8. Жарасбайды өлтіру қылмыс па?
9. Билер алдындағы «Не болса да ақпын», «Менде
10. Билер Бақтығұлға қандай үкім шығарды?
11. Бақтығұл сол күннен бастап қандай өмір сүруге
12. Қашқын болып жүріп қандай қауіп-қатерге ұшырады?
13. «Бәлем, осыныңды ұмытпа!» деген кектену, өшігу сезімі
14. Сол билер алдындағы «Егер осы Қоқыш сөзіндей
15. Ақылды, әрі күшті рухы бар Бақтығұл неге
16. «Қараш-Қараш оқиғасы» арқылы жазушы қандай мәселелерді көтерген?
2. Бақтығұл бейнесін ашу ....Мәтінмен жұмыс.
1. Бақтығұлдың портреті Бақтығұл өзі кесек ,балуан денелі,иықты,кеуделі
2. Бақтығұлға мінездеме беру. Шығармадағы бейнеленген іс-әрекеттері,монологтары арқылы
Бақтығұлдың іс-әрекеттері, монологы
Жан дүниесі,психологиясы
1. - Бақтығұл Сәлменнің мыңға тарта жылқысының сан
2. - Күздің ұзақ түні мынау.Қазір алған малмен
3. Мұншалық қорлыққа жеткізді-ау!Панасыздың көрері осындай итшілік күн
4. Бағымды осымен де бір сынап көрейінші.Қозыбақ аулының
5. Мына сияқты итшілеп жүрген тірішліктен біздей кісіге
6. «Мен бүгін бір бұғы атып келемін» Дерт
3.«Топтастыру» стратегиясы
Бақтығұл: жылқышы, күрескер, еңбекқор, сенгіш, батыл, шыдамды, аңғал,
4.«Ойлану баспалдағы» стратегиясы.Бір тақырып бойынша сұрақ дайындау, оған
1.Бақтығұл
2.Бақтығұл, Тектіғұл
3. Бақтығұл, Тектіғұл, Сәлмен
4. Бақтығұл, Тектіғұл, Сәлмен, Жарасбай
5. Бақтығұл, Тектіғұл, Сәлмен, Жарасбай, қоғам
ІІІ.Ой толғаныс ( Оқушылар шығарма бойынша өз ойларын
Пікірлер пирамидасы
Бақтығұл - еркіндікті аңсаған намысшыл қазақ
Бақтығұл - кек алушы күрескер
Бақтығұл - Сәлмен мен Жарасбайдың құрбаны
Бақтығұл - қорғансыз сорлы
Мұғалімнің қорытынды сөзі
1. « ... Рысқұл оқымаған болғанымен, көкірегі ояу
Бұл үзіндідегі Тұрар -1894, Жетісу облысы, Верный уезі
«Бұл өзі Шілменбет руынан шыққан қарапайым қазақ еді.
Прототип– көркем шығармадағы кейіпкердің бейнесін жасауға тірек, негіз
3.1968 жылы «Қазақфильм» мен «Қырғызфильм» киностудиялары бірігіп, «Выстрел
Үйге тапсырма...
«Шығармадағы жазушы қолданған көркемдік әдіс-тәсілдер» тақырыбына шығармашылық ізденіс.
Оқушыларды бағалау.
Қорытынды
Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда
Көркем өнерде, оның ішінде әдебиетте шығарма өмір шындығына
М.Әуезов «Қилы заман» романында характерлер жасау жолында портрет
Үлкен табыс – жазушының өрнекті, бейнелі көркем тілі.
Данышпан жазушы М. Әуезовтің қазақ халқының осынау қасіретті,
«Қилы заман» - ұлттық сананың қозғаушы күші, халықтың
Ал «Қилы заман» шығармасы қай тұрғыдан қарастырсақ та,
«Қилы заманда» ұлттың не өмiр сүруi, не жойылуы,
«Қилы заманда» суреттелген алаш идеясы және оның мемлекеттiк
Мұхтар Әуезовтің қай шығармасын алсақ та, қазақ халқының
Сонымен, біз дипломдық жұмысымызда «Қилы заман» және «Қараш-Қараш»
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Асаубаева А. "Қилы заман" хикаясындағы қаhармандар хал-ахуалы
2. Әлмереков О. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтың Қарқара
3. Әуезов М. О. Қилы
4. Әуезов М. Кінәмшіл бойжеткен: әңгімелер және
5. Бердiбай Рахманқұл. Халық қозғалысының көркем ескерткiшi
6. Бисенғалиев З-Ғ. "Қилы заман" ұшыраған зобалаң: [М.Әуезовтiң
7. Бисенғалиев З.- Ғ. Роман тарихы: [Мұхтар Әуезовтың
8. Бисенғалиев З.- Ғ. "Қилы заман" романының жанры
9. Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған: мақалалар
10. Дүйсенбаев Ы. Мұхтар Әуезов: мақалалар, естеліктер .-Алматы:
11. Дүйсенбаев Ы. Қилы заман туралы // Жұлдыз
12. Ей, халайық барым ең, сен// Нұрғали Р.
13. Еркебай А. М.Әуезовтiң "Қилы заман" шығармасының сахналық
14. Есенжанов Х. Көркем ой алыбы//
15. Жанұзақов Т. 1916 жылғы Албан көтерiлiсiнiң М.Әуезовтiң
16. Жолдасова Т. "Қилы
мен әдебиеті .- 2007 .- N 4 .-
17. Жұртбаев Т. Бесігіңді аяла!..: монография – эссе
18. Жұртбай Т. Қ.
"Қилы заман" қалай жазылды? // Лениншiл жас .-
19. Кемелбаева А. Мұхтар Әуезов және ұлт: [М.Әуезовтiң
20. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы: оқу құралы. 2-ші
21. Нөкен А.М. М.Әуезов және дiни шығармашылық //
22. Нүсiпбеков А."Қилы заман" хикаяты қалай жазылды?: [М.Әуезовтiң
23. Асаубаева А. «Қилы заман хикаясындағы қаһармандар хал-ахуалы»
24. Шайқақов Ж. Адамзаттық игiлiк иесi: [М.Әуезовтiң шығармашылығы
25. Әзиев Ә. «Қараш-Қараш оқиғасы» туралы // Қазақстан
26. Әдібаев М. «Қараш-Қараш сырлары» // Қазақстан мектебі.-
27. Нұртазин Т. «Қараш-Қараш» // Жұлдыз.- 1961.- №6.-
28. Оспанов Ә. «Қараш- Қараш» қаһарманы (Рысқұл
29. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры.- Алматы,
30. Қазақ энциклопедиясы
4
Мұхтар Әуезов
аудармасыыы
драматургиясы
Прозасы
повестері
Әңгімелері
романдары
«Көксерек», «Қараш-қараш оқиғасы», «Қилы заман».
«Отелло», «Асауға тұсау», «Ревизор», «Қ орқыныш», «Ақсүйектер», «Флот
Қорғансыздың күні», «Жетім», «Қыр суреттері», «Кім кінәлі», «Сөніп-жану»,
«Абай жолы»
«Өскен өркен»
« Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-тоқал»,» Қаракыпшақ Қобыланды», «Қаракөз», «Айман-Шолпан» және
Байдалы,
Байсал
Бөжей, Сүйіндік
Майбасар,
Жиренше
Тәкежан,
Оразбай
Әзімбай, Шұбар, Нығмет, Жәлел
Базаралы
Дәркембай
Әбіш, Мағаш,Дәрмен, Баймағамбет
Рақым, Шәкет, Асан, Үсен, Асқар
Мұрат, Мақсұт
«Қазақстан үшін Әуезов-екінші Абай» (Погодин).
«Туған халқына мәңгілік мұра болғандай ғасырлық туынды сыйлау