ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ банктердің НЕСИЕ САЯСАТЫ


МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 1
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы 3
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері 14
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ 31
ҚЫЗМЕТІН БАҒАЛАУ МЕН ТАЛДАУ. 31
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларға несиелердің берілу 31
тәртібі мен саясаты 31
2.2 Екінші деңгейлі банктердің заңды тұлғаларды несиелендіру 35
тәртібі мен саясаты 35
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие портфелін басқару 45
3 Шетел несие саясатының даму жағдайлары 51
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
ҚОСЫМШАЛАР 63
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды мәселе болып
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар болып табылады.
Несиелік ресурстар-банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар жиынтығынан
Несиелік ресурстар пассивтік операциялар нәтижесінде құралады. Пассивтік операциялар көмегімен
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты- Қазақстан Республикасындағы қазіргі банктердегі несиелеу
Дипломдық жұмыста несиелендірудің түрлері шарттары, құқылық қатынастары, несиелендіру жүйесі,
Әлемдегі әрбір дамушы мемелекеттің несиелендіру жүйесі әлеуметтік тұлғаның нақты
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және қолданылған әдебиеттер
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды мәселе болып
Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын
Екінші денгейлі банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар болып табылады.
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады.
Депозиттердің сапалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі
Несиелік ресурстар-ақшалай қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің көзқарамызша экономикалық
Несиелік ресурстар-банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар жиынтығынан
Банкаралық қарыздар ерекшелігі мынада:
біріншіден, банкаралық ресурстар банкаралық ақша нарығынан тартылады;
екіншіден, банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы корреспондеттік шоттардың ақшалай
Банкаралық ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда екінші деңгейлі
Қазіргі банктердегі несиелеу саясатынің басты ерекшелігі тек қана тартылған
Мысалы, ҚР Ұлттық банк орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
Несиелік ресурстар тек қана депозит емес сондай-ақ депозиттік емес
Меншікті қаражаттар арқылы барлық қаражаттарға деген 10 пайызы өтеледі.
Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен, оларға
Екінші деңгейлі банктердің несиелік операцияларда қарыздарды пайдаланғаны үшін төленетін
Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функция орындайды: үлестіру
Біріншіден, қарыз пайызының үлестіру функциясы барлық құнның үлестірілуіне
Екіншіден, функция банктің карыз алушы ретіндегі потенциалының ұлғаюымен және
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады.
Несиеге қатысты осыны айтуға болады.
Несиенің және несиелік қатынастардың
Тауардың бір тауар иесінен басқаға
Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі
Несие бәрінен бұрын тауар
Қоғамның негізгі өндірістік байланыстарына сүйенген
ның арасындағы тауарлар айналысы сферасында
Өндіріс жағдайындағы айырбас құн ның
Ақшаның қажеттілігін қамтамасыз ететін себептер,
Несие ұдайы өндіріс процессінің
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың
Өндірістік капиталдардың жүйелі
Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде мезгіл-мезгіл ақшалай
дың кәсіпорындар шотында тұрып қалуына
Бұл кәсіпорындар оларды тозған
детальдарымен емес толығымен алынады. Амортизациялық
Негізгі капиталдар құнының қозғалысының
Айналым капиталы құнының қозғалысымен байланысты
тарды бір реттік әкелуімен және
Тауарлай және ақшалай формаларға
Біріншеден, қоғам босатылған ресурстардың
Ұдайы өндірістің объективті процестеріне
Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы
Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын
ның еркімен реттелетін қандай да
Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша тұтыну құнына ие.
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері
Несиелік саясаты жетпісінші жылдардың ортасында Ю.П. Авдиянц
тың, Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, .С.Панековскийдің
белсеңді түрдегі оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмднің
Қазіргі несиелік саясатынын қазіргі тұжырымын теориялық тұрғыдан қарастырудан бұрын,
Біздің ойымызша: "қазіргі несиелік саясат-нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір элементінің
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: екінші
дей екі топқа бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер
(несиенің мақсаттылығы мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелей
тін принциптер (несиенің мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік саясатынын үшінші элементіне -несиелеу шарты жата
ды. Несиелеу шарты-деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері мен
Несиелік саясатынын төртінші элементіне несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру тәсілдері жатады.Бұл элементтің
Несиелік саясатының бесінші элементіне-несиелік тәуекелді басқаруды жатқызуға болады.
Несиелік саясатының алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын жатқызуға болады.
Несиелік саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
Қазіргі несиелік саясатынын қызмет етуінің мынадай `өзіндік ерекшеліктері бар:
Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші денгейлі сипатқа ие.
Қазіргі несиелік саясатынын маңызды бір белгісі оның келісім
шартқа негізделуі болып табылады.
3) Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа
түрлерінің дамуымен сипатталады
4) Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік саясатынын ең маңызды
ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен сипатталады. Сонымен
5) Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері, сол
6) Қазіргі несиелік саясатынын соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін
Несиелеу саясатын кеңес экономистері жалпы несиелік саясатынын" техникалық қабаты"
Несиелеу саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу приницптеріне сай
несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер,
несиелік саясат,
несиелік саясаты,
несиелеу техникасы.
Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі жағдайдын бұрынғы
Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған байланысты
Қазіргі несиелеу саясатынің басты ерекшелігі банктердің меншікті және тартылған
Қазіргі несиелеу саясатынің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ негізделуі
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу саясатынің
Жаңа несиелеу саясаты дәстүрлі және
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де
Қазіргі несиелеу саясатынің келесі
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің
Несиелік саясат банктың несиелік қызметтерінің
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие
Тар мағынасында, несиелік саясат
Барлық банктер үшін бірдей несиелік
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта
инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды
несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы
береді;
нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше
оны іске асыруды қамтамасыз ететін
қамтитын құжаттардан тұрады.
Несилік саясат банктің стратегиясын,
1. несиенің берілуіне және несиелік
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді
тұлғаларды басты іс - әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын
несиелік қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы
Несие саясатынің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие қатынастарының мазмұнын
Несие саясатынің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз көрсеткіштермен:
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс пен
Қазіргі кезде–экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында көптеген өзгерістер кезедеседі.
Біріншіден, банк капиталынның шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде банк монополиясының
Капиаталды шоғырландыру мен орталықтандырудың ашық және жасырын түрлері кездеседі.
Корреспонденттік шоттар: (лоро(-олардікі, (ностро(-біздің қаржы деп бөлінеді. Оларда орасан
Ірі екінші денгейлі банктерден азғана алып бактер – (Бэпк
Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк
Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша түрлері көрсетіледі (мысалы, тәулік
Бәсекенің келесі түрі- әр түрлі несие-қаржы институттарының арасында туындайды.
70-80жылдары несие мекемелерінің бәсекесі өрши түсті, оған себеп болған
Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге көтерілуде. Өндірістің
Халықаралық банктер–ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып бөлінеді. Ұлтаралық
Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері қызмет жасайды. Мысалы,
Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра елдердің ірі банктерінің
Үшіншіден, банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының бірігіп қаржы капиталын
Төртіншіден, несие саясатындегі құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие – қаржы
Капиталын иемденуіне қарарй банктер және несие – қаржы мекемелері
Несие саясатынде мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын мемлекеттік реттеудің
Дегенмен, экономикаға несие-қаржылық, ақша есеп және т.б қызмет түрлерін
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтеріннің санына, мөлшеріне және олардың
Орталық банк- мемлекеттің банк саясатынің бірінші деңгейіндегі басты банк,
Екінші денгейлі банктер- банк саясатынің екінші деңгейдегі банк, олар
Тарихи маманданған несие-қаржы институттарының алғашқы мекемелері қарыз капиталы нарығындағы
Маманданған несие-қаржы институттары не белгілі бір клиенттерге қызмет көрсетеді
Маманданған несие-қаржы институттары кейбір шаруашылық аясында кең түрде қызмет
халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
ипотекалық несие беруде;
тұтыну несиесін беруде;
ауыл шаруашылық несиесін беруде;
сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
өнеркәсіп компанияларынның бағалы қағаздарын орналастыру мен капитал инвестициялауда.
Айта кететін жәйт, революцияға дейінгі Ресейде, одан соң КСРО-да
Бірсыпыра мемлекеттерде маманданған несие-қаржы институттарына: жинақ мекемелері, сақтандыру компаниялары,
Жинақ мекемелері несие саясатынің көмегінсіз өз алдына капитал ретінде
Өзара-жинақтау банктері – ұсақ салымдарды белгілі бір мерзімге қабылдайды.
Несие–жинақтау ассациоциялары–осы ұйым мүшелерінің төлеген жарнасынан құралады, яғни клиенттерге
Несиелік одақтар–кооперативтер түріндегі ашық мекемесі, оны кәсіподақтар ірі кәсіпорындар,
Сақтандыру компаниялары сақтандыру полистерін сату арқылы қаражат жинайды. Олардың
Несие операцияларын сақтандару тәжірибесі де кең қолданылады. Сақтандыру компаниясы
Сақтандыру компанияларына жылма-жыл түсетін сақтандару сыйлық ақысы және активті
Зейнетақы қорлары жұмысшылар мен қызметкерлерге белгіленген жасқа толғанда зейнетақы
Қазақстан Республикасында жүргізілген зейнетақы реформасының нәтижесінде мемлекеттік зейнетақы қоры
Қаржы компаниялары–олар тұтыну тауарларын қарызға сатуды несиелуге және екінші
Қорыта айтқанда, маманданған несие-қаржы институттары кез-келген мемлекеттің несие саясатынің
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ
ҚЫЗМЕТІН БАҒАЛАУ МЕН ТАЛДАУ.
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларға несиелердің берілу
тәртібі мен саясаты
Қарыз алушыға байланысты несие формасының 4 формасы бар:
Мемлекеттік несие- бұл мемлекет тарапынан нақты мерзімге анықталған несие.
Шаруашылық несие- бұл несиелік қатынас жабдықтаушы түрде бола алады,
Азаматтық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын несие.
Халық аралық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын
Банктік несие, коммерциялық несие субъектілері жеке, заңды тұлғалар және
Несие субъектілері – несиені алушылар мен берушілер.
Несие объектісі – несие алушы мен берушінің арасындағы ақшалай,
Банктік несиені несиелендіру объектісіне қарай: тар мағынада «объект» –
Қысқа мерзімді несие - өндірістік қорлардың әр түрлі
Ұзақ мерзімді несие - өндірістік объектілер құрылысына, қайта құруға,
Несиенің қағидалары: несиенің жұмсалу мақсаты, несиенің көлемі, несиенің мерзімі,
Несие беру Ұлттық банк ережелеріне сай жүргізіледі. Осы ережеге
Несие беру кезінде белгілі бір сомма анықталған мерзімге беріледі
Жеке тұлғаға несие беру кезінде клиенттің несиелік қабілетін, оның
Анықтамаларға келесілер жатады: анықтаманы берген ұйымның толық аты, оның
Клиент шотынан немесе карточкалық шотынан төлемнің кезекті
түсінуін;
Мәтінді құжаттардың ақшалай соммасы, күні және олар жазбаша түрде
болуы керек, мекен жайы, аты, тегі толық жазылуы керек;
шетел валютасында алынған қарыз бойынша құжаттар тек кепілдік
туралы келісім шарттан басқа, себебі қарыз валютада беріледі, сол
Кепіл келісім шарты мен кепілдік келісім шарты банкелік қарыздың
номері, күні болуы керек;
Келісім шартта банк атынан қатысатын тұлғалардың аты- жөні және
қарыз алушының жағдайы мәтінде толық көрсетілуі керек. Осыны тексергеннен
Рәсімделгеннен кейін, екі жақ қол қойғаннан кейін несие қызметкері
Несие қызметкері бағдарламаға сай қарыз алушы, жөнінде электронды несие
Мұнда банктің қарыздық келісім шарты: жеке тұлғаның кепіл
Несиені қайтару ай сайын бөлшектенген түрде 1 күннен келісілген
шоттан немесе карточкалық шоттан аударады, егер қарыз АҚШ
доллармен берілсе, ал оның еңбек ақысы теңгеде берілсе, бақылаушы
кіріс кассалық ордері арқылы қолма қол ақшаны енгізу.
Осы қолданылған құжаттар бойынша бақылаушы кассир күнделікті бағдарламаға
Банктік келісім шарттың іс әрекет кезеңі бойынша несие қызметкерлері
қарыз алушының келісім шартының дұрыс орындалуын және
төлемдердің кезекті түсуін бақылайды;
қарыз алушы жөнінде қосымша ақпараттарды еңгізеді;
қарыздың дер кезінде қайтарылуы мен проценттің төленуі жөнінде іс
шаралар жүргізіледі.
Осы жағдайларда банктер берілетін жаңа несиелердің спектірін әжептәуір кеңейтті
2.2 Екінші деңгейлі банктердің заңды тұлғаларды несиелендіру
тәртібі мен саясаты
Заңды тұлға банктен несие алардан бұрын, тұлғаның еңбекке жарамды
өз кәсіпорын құжаттарын қол қойылған және басшылардың аты, жөні,
атқаратын қызметі мен басқада құжаттар;
өзінің қаржылық жағдайының қортындысын аудиторлық шешімін
ұсынады;
соңғы жылда өзінің қаржылық есеп беруін, егер клиенттің кепілдігі
заңды тұлға несие алса: өтініш кәсіпорын құжаттарын мемлекеттік тіркеуден
Несие бөлімнің жұмыскер клиенттен өтініш алынғаннан кейін, клиенттің өтінішін
Анықтамаларға келесілер жатады: анықтаманы берген ұйымның толық аты, оның
1. Клиент шотынан немесе карточкалық шотынан төлемнің кезекті
түсінуін;
2. Мәтінді құжаттардың ақшалай соммасы, күні және олар
3. шетел валютасында алынған қарыз бойынша құжаттар тек кепілдік
4. Кепіл келісім шарты мен кепілдік келісім шарты банкелік
5. Келісім шартта банк атынан қатысатын тұлғалардың аты- жөні
Рәсімделгеннен кейін, екі жақ қол қойғаннан кейін несие қызметкері
Несие қызметкері бағдарламаға сай қарыз алушы, жөнінде электронды несие
Мұнда банктің қарыздық келісім шарты: заңды тұлғаның кепіл
Несиені қайтару ай сайын бөлшектенген түрде 1 күннен келісілген
шоттан немесе карточкалық шоттан аударады, егер қарыз АҚШ
доллармен берілсе, ал оның еңбек ақысы теңгеде берілсе, бақылаушы
кіріс кассалық ордері арқылы қолма қол ақшаны енгізу
Осы қолданылған құжаттар бойынша бақылаушы кассир күнделікті бағдарламаға
Банктік келісім шарттың іс әрекет кезеңі бойынша несие қызметкерлері
қарыз алушының келісім шартының дұрыс орындалуын және
төлемдердің кезекті түсуін бақылайды;
қарыз алушы жөнінде қосымша ақпараттарды еңгізеді;
қарыздың дер кезінде қайтарылуы мен проценттің төленуі жөнінде іс
Заңды тұлға кепіл болса, онда оның ақшалай шотынан қарыз
Шағын, орта бизнеске несиені беру.
Нарықты экономикада шағын бизнестің нарықты экономика не дами да,
Қазақстан Республикасының Призидентінің жолдауы 2.3 «Шағын және орта бизнес
«Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты елдерде шағын және орта
Сондықтын да біздің шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірінен
Әрбір іске қазақстандық осы ортаға кірігіп, инновациялық экономикадағы өз
Қазақстандықтардың бастамашылығына кең өріс ашу үшін жағдай жасалды, кәсіпкерлер
Мен өңірлерді экономикада өршіл болуға шақырамын.
Ендігі жерде жаңа иделогияға сәйкес заңнаманы сапалық жағынан жақсарту
Қасқасы, сөзден іске көшетін, мемлекеттік кәсіпорындар мен мегахолдингтердің, ең
Бұл ретте бірқатар стратегиялық маңызды мемлекеттік компаниялар акцияларының пакеттерін
Келесі бір мәселе туралы. Даму банкі мен Инвестициялық қорға
Шағын және орта бизнестің дамуы өзінде бірнеше ерекшеліктерді көрсетеді:
меншіктер санын ұлғайту, яғни орта класты қалыптастыру;
төмен шығынмен, жаңа жұмыс орнын құру;
жаңа технология, техника еңгізу мен өңдеу;
бәсекелес ортаны құру;
әр түрлі экономикалық секторлар арасында өзара байланысты
жақсарту.
Соңғы жылдары Қазақстанда шағын кәсіпкерлік динамикалық дамуда, алдағы орында.
Қазірге дейін Қазақстанда 470 мың шағын кәсіпкерлік субъектісі бар,
Шағын кәсіпкерлік әлеуметтік проблемаларды шешудегі негізгі тұтқалардың бірі болып
Атап айтқанда, ақшалай несие және салық жүйесін реформалаумен байланыстылығы
Нарықтық қатынастарға көшу барысында кәсіпорынның өзіндік қызметін дамыту үшін
Лизинг көмегімен қозғалмалы және қозғалмайтын мүлікті ірі салымдарсыз сатып
Несиелендірумен салыстыру бойынша лизингтің өзіндік құн есесінен төленеді және
Лизингтің негізгі ерекшеліктері:
лизингтік төлем жүйесі икемді, яғни лизинг төлеуші мен лизинг
арасында өзіндік келісім шарт жасалынады;
Лизингтік төлемді лизингке алынған мүлікті пайдаланудан түскен
түсімнен төлеуі;
Салықтық жеңілдіктер;
Сақтандыру;
Лизингтің нақты тиімділігін бағалау, сапалық және сандық деңгейде
мүмкіншілігі; сапалық бағалау көлемдік көрсеткіштердің өсуі арқылы анықталады.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру тиімділігі бұл кәсіпкерлікті одан
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бүкіл әлемдегі сияқты шағын бизнесті
Кесте 1
«Еуразиялық банктің» шағын кәсіпкерлікке берген несиелері, млрд. теңге
2002 ж 2003 ж 2004 ж
Барлық несие: 146,5 156,4 167,2
ұлттық валютамен 55,5 71,8 92,3
шетел валютасымен 91,1 84,6 93,2
қысқа мерзімді 63,1 63,3 63,6
орта және ұзақ мерзімді 83,5 93,1 102,1
* «Еуразиялық банктің» шағын кәсіпкерлікке берген несиелері 2002-2004
«Еуразиялық банктің» шағын кәсіпкерлікке берген несиелері
Сурет 1
Кесте1 көрініп тұрғандай, шағын кәсіпкерлікке берілген несиелері
Қазіргі кезде несиенің сапасы дұрыс бағаланады. Банктердің жиынтық
«Еуразиялық банктің» несиелерінің экономика салалары бойынша үлес салмағы,%
Экономика салалары 2002 2003 2004 Қаңтар 2005
Өнеркәсіп 30,5 33,9 34,3 33,2
Ауыл шаруашылығы 9,4 10,3 11,4 11,3
Құрылыс 4,3 4,7 6,4 6,6
Көлік 5,4 4,3 3,0 2,4
Байланыс 2,1 2,4 1,9 1,5
Сауда 33,9 31,1 29,4 29,4
Басқалары 14,4 13,3 13,6 15,6
Барлығы 100 100 100 100
Дегенмен, қазір банктер беретін несиенің басым көпшілігін сауда операцияларын
Банктердің экономика салаларын несиелендірудің қалыптасқан артықшылықты жақтарына қатысты өнеркәсіпке,
(Кесте 2)
Қарыздар қайтарылу дәрежесіне қарай келесідей бөлінеді:
1. Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген бірақ, қайтуында
2. Күмәнді несиелерге: субстандартты несие – қайтарылатын уақытынан 30
3. Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты 90 күннен асқан,
Кесте3
«Еуразиялық банктің» несие портфелінің жиынтық сапасын сипаттайтын көрсеткіштердің өзгерісі,
Жіктелетін несиелер портфеліндегі үлесі
2002 ж
2003 ж
2004 ж
Қаңтар 2005
Стандартты 71,3 68,9 67,1 72,5
Күмәнді 26,7 29,4 32,3 35,4
Үмітсіз 2,0 1,7 1,4 1,3
«Еуразиялық банктің » несие портфелінің жиынтық сапасын сипаттайтын көрсеткіштердің
* «Еуразиялық банктің» несие портфелінің көрсеткіштері
Сурет 2
Несиелік портфельдің сапасын бағалау үшін тәуекел деңгейі бойынша классификацияланған
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие портфелін басқару
Несие есептесу операциялары нәтижесінде банктің несиелік портфелі қалыптасады.
Несиелік портфелді басқару бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғы шарттарына жататындар;
Нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
Несиелік реитингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
жоғары тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
Проблемалық несиелерге:
Несиелік келісімшартта көрсетілмеген уақыты кешіктірілеген және
қосымша келісім берілген несиелер;
Сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемелермен қамтамасыз етілегн несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының кепілхаты және кепілдеме берушілердің банк алдында
Несиелерге есептелетін пайыздық несиелік келісім – шартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады.
Қарыз алушының қызметін қайта құру;
Несиені қайтару кестесін өзгерту;
Пайыз сыйақы төлеу тәртібі.
Несие үшін төлейтін сыйақы мөлшерлемесі – несиенің бағасын білдіреді.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне жататындар:
несиелік қызметті ұйымдастыру;
лимиттер белгілеу;
несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау;
несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және
белгіленген лимиттермен салыстыру;
несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы
мөлшерлемесін анықтау;
несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу – несиелерді
авторизациялау;
несиелік мониторинг;
несиелік портфельді басқару;
проблемелық несиелерді қалпына келтіру.
Банктердің қарыз портфелінің жіктелуі оның сапасының жоғарлауы және несиелік
Кез келген банктік несие белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі.
Қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасында;
Несиені қамтамасыз ететін нақты товарлы материалды бағалылар қорына
және олардың өтімділік дәрежесіне;
Маржа деңгейіне;
Банкте бар ресурс көлеміне және тағы басқа.
Несие мөлшерінің қатаң белгіленген нақты есебін клиент үшін банк
Неиселеу стандарты. Бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын барлық
Қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
Неисенің кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
Әкімшілік стандарттар және несиелік процестерді ұйымдастыру ережелері;
Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
Құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
Неиселеудің айрықша түрлері бойынша ережелер.
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында несиелеу стандартына
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда
Несиелік портфельдің табысын жақсартуды анықтайтын маңызды интегралдық коэффициент болып
Таза пайыздық маржа,
несиелік тәуекелді =
есепке алғанда
Несиелік тәуекел есебімен түзетілген таза пайыздық маржа несиелік тәуекелді
Мерзімі өтіп
кеткен несиелердің = ---------------------------------- ;
жалпы сомасы Несиелік
Берілген коэффициент несиелік тәуекелді есебі бойынша резервтік қорды бағалау
Несиелік тәуекелден Резервтер
қорғану
коэффициенті Несиелік салымдар
Несиелік салымдардың өсуі несиелік тәуекелдің өсуін білдіреді және ол
Несиелік Өткен кезеңдерде берілген несиелер сомасы
салымдар бойынша = --------------------------------------------------------------- ;
өсу деңгейі Ағымдағы кезеңде берілген несиелер сомасы
Несиелік талдау кезінде қолданылатын аналитикалық әдіс көрсеткіш динамикасын қадағалау
Банктегі маркетинг – бұл нарықты және экономикалық конъюнктураны, клиенттердің
Банктегі маркетингтің мақсаты – капитал нарығының талаптарына бейімделудің қажетті
Қазіргі заманғы маркетинг шеңберінде банк пен клиент қатынасы өзгеруде.
Кез келген банктің жұмысы, негізінен, қайталанатын операцияларға негізделеді. Осы
Банктік маркетинг келесілерге бағытталған болуы тиіс:
есеп айырысуларды тез және дұрыс жүргізе отырып, банк клиенттерінің
қажетіліктерін қанағаттандыру;
клиентердің мүдделерін жоғары дәрежеде ескеруге мүмкіндік беретін есеп
айырысу түрлерін пайдалану.
Банктің ішкі мүмкіндіктерін бағалау олардың нарық талабына сәйкестігін анықтау
Банк мүмкіндіктерін талдау екі бағыттан жүргізіледі:
қызметтердің сыртқы жағдайларын;
қызметердің ішкі жағдайларын талдау;
Ішкі жағдайлар спекторы экономикалық саяси және табиғи демографиялық, ғылыми-техникалық
Банктегі коммуникациялар жүйесін жоспарлау.
Ынталандыру жүйесі маркетинг кешенінің соңғы элементі болып табылады. Ынталандыру
Жеке сату;
Өткізуді ынталандыру;
Жарнама;
Паблисити немесе насихат.
Ынталантыру жүйесінің әрбір элементіне өзіндік әдістер мен тәсілдер тән.
Жеке сату түрінде, банк өкілі мен клиент арасындағы келісімді
Жеке сату процесі, негізі бойынша мазмұны кәсіпорын қызметінің түріне
Клиенттерді іріктеу
Атқарылатын жұмыстар нәтижесі әңгімелесу уақытындағы банк өкілі мен клиент
Өткізуді ынталадыру құралы үш негізгі бағыт бойынша қолданылуы мүмкін:
Тұтынушыларды ынталандыру үшін
Сауда аясын ынталандыру үшін
Банктің өз қызметкерлерін ынталандыру үшін.
Тұтынушыларды ынталандыру құралдарына жататындар байқаулар, лотереялар, ойындар өткізу, шерулер,
Сауда аясын ынталандыру үшін:
Біріншіден арнайы жеңілдіктер беру; екіншіден бірлескен жарнама; үшіншіден диллер
Клиенттерге қызмет көрсету сапасын және банк қызметкерлері арасында орындаушылық
Насихат. Банктердің көпшілігі арзандылығына қарамастан насихатты сирек қолданады. Бұл
3 Шетел несие саясатының даму жағдайлары
Несиелеу-бұл активтік операциялардың маңызды бағыттары болып табылса, несиелік портфель
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін
(Кесте 4).
Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
Ішкі факторлар
67 % Сыртқы факторлар 33 %
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі 22 % Компанияның банкроттығы 12 %
Несиеге деген өтінішті оқып үйрену барысында ақпаратты дұрыс бағалауы
Алдын ала ескерту белгісіне кеш көңіл бөлуі және операциялық
Қамтамасыз етілудің сапасының нашарлығы 5 % Ұрлық / Алдау
Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
Сурет 3
Сурет 4
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
Қарыз алушының сәтсіздікке ұшырауын куәландыратын белгілерге: шоттағы айналым қаражаттарының
Несиелерді қамтамасыз ету құнына, барлық несиелікқұжаттардың дұрыстығына байланысты несиелерді
Ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
Ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
Шектеулі тәуекелі бар несиелер;
Ережеден шығу барысында берілген несиелер (стандартты емес несиелер).
Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін, өтелмеген несиелердің өзіндік
Шетелдік банктердің тәжірбиесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау
Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік банктерінде кеңінен
Американдық банктер тәжірбиесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс таңдай
Қарыз алушының сипаты;
Қарыжылық мүмкіндігі;
Ақшалай қаражаты;
Қамтамасыз етуі;
Жалпы экономикалық жағдай;
Бақылау.
Қарыз алушының сипаты – бұл оның беделін, жауапкершілік дәрежесін,
Қарыз алушының қаржылық жағдайы – оның несиені қайтару қабілетін
Ақшалай қаражты – жалпы қарыз алушының алған несиені қайтаруының
Нақты ақшалар тасқыны;
Активтерді сату;
қаржыларды тарту.
Көрсетілген көздердің кез келген несиені қайтаруға арналған қаражаттың қалдық
Қамтамсыз етуі – Сондай- ақ банк қарыздың қамтамсыз етілуі
Экономикалық жағдайы – несиеге деген өтінішті қарау барысында
Бақылау – қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы факторға
Американдық банктік тәжірбие несиелік процестегі проблемалық несиелерді анықтауда 25
Қарыз алушының тарихына байланысты белгілер:
Таяу арадағы қарыз алушының қаржылай тұрақсыздығы;
Қарыз алушы туралы ақпараттағы алшақтық және қарама –қайшылық;
Қарыз алушының жетекшілері мен басқармасына қатысты белгілер:
Қарыз алушының серіктестерінің тұрақсыздығы;
Басшылардың моральдық сапасының төмендігі;
Серіктестер арасында, компанияны иеленушілер, жанұя мүшелері
арасындағы билік үшін күрестің болуы;
Басшылардың жиі ауысуы;
Басшылардың салмақсыздық мінезі;
Қарыз алушының басшысының несиелік процесті жеделдетуге банк
қызметкеріне қысым жасауға ынталы болуы.
Қарыз алушының өндірістік қызметін көрсететін «белгілер»:
Қарыз алушының жабдықтаушылары мен сатып алушылар ортасының
өзгеріссіз болуы;
Қарыз алушының өз алашақтарына жасайтын бақылауының әлсіздігі;
Қарыз алушы саласының, сол уақыттарда проблемалық слаға жатуы;
Балансты жүргізудің қысқаруы, яғни актив және пассив баптарының толық
берілмеуі;
Несиелеуді ұйымдастыруға қатысты «белгілер»:
Қарыз алушының несиені сұраудағы нақты мақсаты болмауы;
Қарыз алушыда ссуданы қайтаруда анық бағдарламаның болмауы;
Несиені өтеудегі резервтік көздерінің болмауы;
Несие берілетін мақсатына қарыз алушы тарапынан материалдық
қамтамсыз етілмеуі;
Қарыз алушының несиелік өтінішінің негізсіздігі:
Қарыз алушы несиені акционерлік капиталын кепілге бере отырып сұрауы;
Несиенің ең бастысы, өндіріске емес, айналыс аумағына бағытталуы;
Несиенің қайтару мерзімі жеткілікті негізделмеуі.
Белгіленген нормалардың ауытқу белгілері:
Қарыз алушының шаруашылық қызметі туралы есеп беру мәліметінің
мерзімінің бұзылуы;
Банк шоттарын жүргізу тәртібінің нормалардан ауытқуы;
Несиелеу шартының қайта қаралуы; несиенің қайтарылу схемасындағы
өзгерістер; ссуданың мерзімінің мерзімін созу туралы өтініштің болуы;
Қарыз алушының шаруашылық –қаржылай көрсеткіштерінің
жоспардағыдан немесе күтілетін көрсеткіштерден ауытқуы.
Бұл аталған «белгілер» банкті сақтандыра отырып, мерзімі өткен несиелердің
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорытындылай келсек, мен бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын «несие саясаты»
Сонымен, коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыларға
Ол оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан
Екіншеден, коммерциялық несие өзінің бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс
Банк сауда кәсіпорыны ретінде айрықша тауар-ақшамен сауда жасайды, делдал
Банктер экономиканы басқарудың мемлекеттік тетігінің бір бөлігі ретінде капиталды
Клиенттердің нарықтарында өз өнімдерін өткізу, банктің ең маңызды міндеті
Банктік маркетинг банк өнімдерін өзіне тән белгілерімен келісілген өзіндік
Банк өнімі түрінде, банк жасайтын кез келген қызметті немесе
Банк өнімдеріне деген баға: коньюнктуралық операция; банк мүмкіндіктері; оның
Клиенттерді тартуға, мақсатты аудиторияларға неғұрлым тиімді түрде ықпал ету
Кейіннен коммерциялық ынталандыру жүйесі жүргізілгеннен кейін банк пен қарыз
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
Сонымен қорыта келгенде мен өзім осы Қазақстандағы несие жүйесін
Несие көлемін ұлғайту;
Проценттік ставканы орташа деңгейде қарастыру;
Шет елдердегі несиенің кейбір түрлерін еңгізу, оның ішінде:
несиені алушының заңдылық, құқықтық, экономикалық және саяси
жағдайларына қаншалқты әсері болатынына деген сұрақтарға жауап іздеу;
қарыз алушының өндірістік қызметін көрсету.
Қарыз алушының белгілі несиеге деген көз қарастарын тыңдап оны
асыру.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының Ел басы Н.Ә. Назарбаевтың халыққа
жолдауы 2.3. бөлім «Шағын және орта бизнес туралы»
(ҚР Ұлттық банк туралы( Заңы 1995 ж. 30 наурызынан
ҚР (Қазақстанның даму банкі туралы( Заңы 2001 ж. 25
ҚР-ның (Ашық акционерлік қоғам халықтық банктің борыштық қарыз
есебінің тәртібі( 2000 ж. 20 қаңтар N20.
Алимбаев А.А. Банктік және өнеркәсіптік капиталдың
шоғырлануы: Қазақстанда қазіргі беталыс және түйінді мәселелердің дамуы.
Қарағанды 2002.
Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: учебное
пособие. –Алматы: Экономика, 2001
Жуков Е.Ф., Максимова Л.М., Печникова А.В. и др. Деньги.
Банки: учебник для вузов. –М. 1999 г.
Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары: Оқу
құралы. –Алматы: Экономика, 2000 ж.
Лаврушин О.И., Мамонов И.Д., Валенцева Н.И. и др. Банковское
учебник для вузов. –М. 2000 г.
Мақыш С.Б. Қазіргі неиселік механизм және оларды жетілдіру
жолдары: Автореферат. –Алматы. 1999 ж.
Орманбаев А.Х., Өмірбаев С.М., КЕсенгелдин С.М. Ақша. Қаржы
және несие. -Қарағанды: Болашақ-Баспа. 1997 ж.
Поляка Г.Б. Финансы. Денежное обращение. Кредит: учебник для
вузов. –М: 2001 г.
Сейтқасымов Ғ.С. Ақша. Несие. Банк. –Алматы. Экономика. 2001ж.
Самсонова Н.Ф. Финансы, денежноре обращение и кредит: учебник. –
М: 2001 г.
Бекболатұлы Ж. Қаржы-несие мекемелерінің тиімділігін арттыру
факторлары // Қаржы-қаражат 1999. N5, 40-45 бет.
Дауранов И., Шмикина А., Рудецких А. Малый бизнес: проблемы
оформления кредита // Вестник предпринимателя 2001 г. N4 –с.
Голом М., Гурко А., Смиренко Е. Развивать новые виды
операций необходимо // Банки Казахстана 2001 г. N11.
Зиябеков Б. Кредитное бюро–инструмент выявления рисков // Банки
Казахстана 2002 N3.
Коробейников М. Роль кредитования АПК в период становления
рыночных отношений // Финансовый бизнес N37 –С. 33-387.
Лисак Б. Анализ кредитоспособности и платежеспособности заемщика
банка при потребительском кредитовании // Банки Казахстана 2000 N6С.3-6.
Смагулова Ш.А., Буханцева О.В. Малый бизнес и практика его
кредитование в Казахстане // Вестник. ИПК. /Каз.Гос, Нац. ун-т
Смагулова Ш.А. Макроэкономика. –Алматы 1997.
Умбетов А. Кредитование малого бизнесам банки // Альпари 1999.
С. 21-31.
Утеулин Е, Кенжеханов М. Система кредитования в банках //
Казахстана 2000. N5. –С. 26.
Шишаева А.В. Зачем нужен кредит и банки в рыночной
Вводный курс по экономической теории. –М. 1997г.
Экономикалық шолу. Қазақстан Ұлттық Банкі. 2002 N1.,21-25.
Статический бюллетень. Н.Б. 2002-2004 г.
Банки Казахстана №5, бет 23-29
Банки Казахстана №9, бет13-17
Қазақстанның Ұлттық банкінің хабаршысы №2003, №6
Қазақстанның Ұлттық банкінің хабаршысы №2003, №8
Қазақстанның Ұлттық банкінің хабаршысы №2003, №11
Қазақстанның Ұлттық банкінің хабаршысы №2003, № 16
Қазақстанның Ұлттық банкінің хабаршысы №2004, №1-3
ҚОСЫМШАЛАР
ҚОСЫМША А.
«Еуразиялық банктің» банкаралық қысқа мерзімді несиелері бойынша мәліметтер
Резидент банктер
30 күнге дейін 30күннен астам 30 күнге дейін
Орналыстырылған депозиттер көлемі Орташа алынған сый ақы ставкасы (%)
21.04.03 – 25.04.03.
KZT 5230000 3.99 - - - - - -
USD 69800 2.08 5000 4.00 772494 1.25 65610 3.02
EURO - - - - 4700 2.22 - -
RUB - - - - - - - -
28.04.03 – 02.05.03
KZT 12425000 2.66 - - - - - -
USD 37750 2.09 - - 444009 1.29 9192 3.11
EURO - - - - 17500 2.37 - -
RUB - - - - 295000 4.47 - -
21.04.04 – 25.04.04
KZT 3360000 4.20 - - 30000 11.55 12000 12.50
USD 98200 1.94 20540 3.80 635917 1.22 250 12.00
EURO - - - - 10250 2.16 - -
RUB - - - - 8500 1.00 -
12.05.04 – 16.05.03.
KZT 10310000 4.82 - - - - - -
USD 90200 1.95 - - 880807 1.26 2100 11.10
EURO - - - - 5000 2.17 - -
RUB - - - - 37500 1.74 - -
ҚАРАҒАНДЫ ҚАРЖЫ ИНСТИТУТЫ
ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ банктердің НЕСИЕ САЯСАТЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 0706 «Қаржы және несие»
ҚАРАҒАНДЫ 2005
Қарағанды Қаржы институты
«Қаржы» кафедрасы
Қорғауға жіберілді:
«Қаржы» кафедрасының
меңгерушісі
доцент _________ Т.В. Гриненко
«___» ___________ 2005 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ банктердің НЕСИЕ САЯСАТЫ
Студент:
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Қарағанды 2005
Қарағанды Қаржы институты
ЖОО
экономикалық факультеті «Қаржы» кафедрасы
«Қаржы және несие» мамандығы «Банк ісі»
«Бекітемін»
Кафедрамеңгерушісі_______
“___” ________20___ж.
Студентің дипломдық жоба (жұмыс)
бойынша тапсырмасы
(тегі, аты, әкесінің аты)
1. Жоба (жұмыс) тақырыбы: «Екінші деңгейлі банктердің несие
институт ,бұйрығы бойынша тағайындалған ____ ___200__ж.
2. Аяқталған жобаны (жұмысы) студенттің тапсыру мерзімі ____________________________________________________________
3. Жобаға (жұмысқа) бастапқы деректер: Қазақтан Республикасының банк заңдары,
4. Есеп-түсініктемелік жазбахат мазмұны:
(қарастыруға арналған сұрақтар тізімі)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Кестелік материалдар тізімі (міндетті сызбаларды нақты көрсетумен)
________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________
6. Жоба бойынша кеңесші (жұмыс бөліміндеріне жататын нұсқаумен)
Бөлім Кеңесші Қолы, мерзімі
Тапсырманы ұсынған Тапсырманы қабылдаған
I+II+III тарау
7. Тапсырманы берген күні __________________________________________
Жетекшісі __________________ (қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған ___________________
(қолы)
Тізбелі жоспаР
№ р/қ
Диплом жобасының (жұмысының) кезеңдер атауы Жобасының (жұмысының) кезеңдерің толықтыру
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Диплом жазушы студент_____________________
Жобаның жетекшісі_________________________
0,33
12%
11%
6%
4%
Сыртқы факторлар
Компанияның банкроттығы
Кредиторлық қарызды
қайтаруын талап етуі
Жұмыссыздық жанұя
мәселелері
ұрлық /алдау
0,67
22%
21%
18%
5%
Ішкі факторлар
қамтамасыз етудің
жетіспеушілігі
Несиеге деген өтінішті
оқып үйрену
барысында ақпаратты
дұрыс бағалауы
Алдын ала ескерту
белгісіне кеш көңіл
бөлуі және
операциялық
бақылаудың әлсіздігі
қамтамасыз етілудің
сапасының
нашарлығы