КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы сияқты мемлекетте де көші-қон үрдісі ерекше маңызға
Көші-қон тақырыбы жалпылай алғанда өте кең мағынаға ие. Сондықтан
Көші-қон мәселесі еліміз өмірінде айрықша күрделігімен ерекшеленді. Қазақстандағы жалпы
Осындай ауқымды да күрделі көші-қон моселесі Президенттің "Көші қон
Халықтың көші-қоны көптеген ғылым салаларының зерттеуіне мүрындық болған маңызды
Атап айтсақ, Бүл мәселелер бойынша социология, демография, саяси экономика,
Көші-қон ең жоғарғы деңгейде белгіленетін адамзат мәселесі деуге болады.
Соңғы жылдары біздің республикамыздан эмифацияға кеткендердің 71 проценті таяу
Көші-қон үрдісіне қатысушы субьектілерді бірнеше топтарға белуге болады. Атап
Бүл мәселелер Қазақстан Республикасы мен басқа шет мемлекеттер арасындағы
Елімізде ішкі коші-қон саласындағы олеуметтік жоне озге де сипаттағы
! Шестак А.Д. Основы правого регулирования процессов миграции в
Қазақстан Республикасы өзін зайырлы. қүқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының Конституциясында, Конституциялық заңдарда, Қазақстан Республикасы
Мәселен сондай көріністі қажет етіп отырған Қазақстан Республикасының "Халықтың
Осыған орай Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Шетелдегі отандастарды қолдаудың" және "Көші-қонның
Президенттің Бүл стратегиялық саясатының жалғасы ретінде 1997 жылы Парламент
3 Қазакстан Республикасының Конституциясы - Алматы: "Жеті Жарғы", 1998
озгертулер мен толықтырулар енгізілген. 1995, 96 б.
4 Қазақстан Республикасының "Халықтың коші-қоны туралы" заңы. Алматы: "Жеті
5 Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы Қазақстан
Президептіпің Жарлығы, 31.12.1996, №3308. Қазақстаи Республикасының Парламентінің материалдары.
мәселесше жататын халықаралық халықтық көші-қоны туралы қысқаша түсініктемелер автор
Көші-қон моселесін зерттеуде А.Д.Шестактың, Б.С.Хоревтің, Чапектің, Р.Б.Жалимбетованың, Ә.Ысқақтың, Е.М.Арынның,
Менің дипломдық жүмысымның тақырыбына арқау болып отырған осы кеші-қон
6 1997 жылды "Үлттық татулық пен саяси қуғын сүргін
Тарау I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӨШІ-ҚОН ҮРДІСШЩ
ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ 1.1. Көші -қон үрдісі туралы
Қазіргі кездегі қоғамдық-саяси мөселелердің ішіндегі ең маңыздысы әрине, көші-қон
Еліміз егемендік алып Біріккен үлттар үйымына және көптеген халықаралық
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін алыс, жақын шет елдерден
Қазақстанда коші-қон үрдісі туралы үғым 70-ші жылдардың ортасында белгілі
1992 жылы 26 маусымда "Кешіп келу" туралы заңын қабылдағанға
қоныстандыруды реттеу және үйымдастырушылық- нысандық түрғыдан қамтамасыз ету мәселелері
1992 жылы Алматыда Дүние жүзі қазақтарының алғашқы қүрылтайы өткізілді.
Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен және басқа
Казір алыс жақын
о
үлтының үштен бір бөлігін немесе 4,5 млн. адамды қүрайды
7 Миграция населения и ее социальные последствия в Казахстане
1996, 67 бет.
8 М.Төтімов, Ж.Әлиев. Дсрбсстігіміз - демографияда. Ллматы: "Жеті-Жаргы", 1999,
Мемлекеттер Достастығындағы қалған қазақтар шетелдегі қазақ диаспорасына айналды.
Аталған елдердегі диаспоралардың мәдени және әлеуметтік-экономикалық өркендеу деңгейі бір-бірімен
Шетелдердегі отандастар мен жүмысты жан-жақты жетілдіру, оны тек үдайы
Көші-қон мәселесін реттеу барысында көшіп келушілердің (байырғы мәдени үлт
Қазір елімізде көші-қон мәселесі мен оралмандардың тарихи отанына оралу
9 Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы Қазақстан
Бүл бағдарлама кешенді іс-шараларды қамтитын негізгі алты бөлімнен түрады.
-ғылыми қамтамасыз ету;
-нормативтік -қүқықтық негізді қүру;
-білім беру;
-мәдениет;
-туризм және спорт;
-кітап шығару және бүқаралық ақпарат қүралдары мәселелерін
Ғылыми қамтамасыз ету саласында шетелдегі отандастардың тыныс тіршілігі мен
Қазақстан Республикасында көші-қон үрдісін қүқылық реттеу және оларды бір
Еліміздің тәуелсіздігі мен қауіпсіздігінің нығаюына, саяси түрақтылықтың сақталуына, үлттық
10
Қазақстан Республикасы көші-қон мәселесінде үзақ жылдарға негізделген айқын, нақты
Біріншіден, басқа елдерді айтпағанда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің ішінде
Екінші себебі, шет елдердегі отандастарға немесе қазақ диаспорасына байланысты.
Сондықтан да шет елдердегі қазақтарады Қазақстан Республикасына тарту туралы
10 Современная миграция населения России. / РАН Институт социально-политических
11
1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының мемлекеттік төуелсіздігі туралы"
Жалпы көші-қон мәселесі мемлекеттің калыптасуы жағдайында саяси жоне әлеуметтік-экономикалық
Н.А.Назарбаевтың "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы"
Қазір тәуелсіз деп есептелінетін еліміздің ең үлкен моселесі -
" Н.Э.Назарбаев
12
заңды көпшілікке айналудың екі түрлі жолы бар, бірі демографиялық
Дәл қәзіргі кезеңдегі ең үтымды, төте жол — бүрыңғы
13
1.2. Көші -қон үрдісін реттейтін заңдардың
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшем
мен онша көп уақыт өте қоймаса да жаңа мемлекеттің
конституциялық дамуының кейбір қортындыларын
айтарлықтай негіз бар. Бүл мемлекеттік маңызды болғандықтан мемлекет тану
1990 жылы 25 қазанда қабалданған Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі
Декларацияда Қазақ КСР-ның басқа республикалармен бірге ҚСРО-ға ерікті түрде
Конституциялық зандардың орнықтырылуының екінші кезеңі 1991 ж. 16 желтоқсанда
"Мемлекеттік тәуелсіздік туралы" заңда Жоғары Кеңестің Қазақстан
14
жалпыға бірдей Декларациясында халықаралық қүқықтың жалпы таныған өзге де
-біртүтас;
-азаматтық;
- аумақтық дербестік;
- мемлекет органдарының дербес жүйесі;
төуелсіз мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес экономикалық жүйе;
- жеке қарулы Күштер пайда болды.
Сөйтіп Қазакстан әлемдік қауымдастыққа жеке дербес мемлекет ретінде енді.
1992 жылғы "Көшіп келу туралы" заңы еліміздің көші-қон саясатындағы
12 «Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы» Қазақ ССР-інің
15
азаматтардың Конституцияда бекітілген еркін жүріп түру қүқығына байланысты, көшіп
Заңның I бабында: "Қазақстан Республикасының азаматтары
республика ішІнде түрғылықты жерін ауыстыруға, басқа елге қоныс
аударуға жөне қайтып оралуға қүқылы. Шетелде түратын отандастар
өздерінің ата қонысы Қазақстан Республикасына еркін орала алады" анық
көрсетті. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы өзінің сыртқы көші-
қон саясатын халықаралық қүкықтың көпшілік мыңдаған үрдістерін
негізге ала отырып, мемлекет пен халық мүддесіне сәйкес
қалыптастырды. Республикадан
Республикасына келу сондай-ақ оның жері арқылы аялдама жасап өту
Бүл заңның негізгі мақсаты республикада қоныс аударуды реттеу мен
"Көшіп келу туралы" Қазақстан Рсепубликасының Заңының саяси-қүқықтық негізі Қазақстан
Президент квотасы бойынша босқындар мен қуғын-сүргінге үшырап, күштеп үйымдастыру
13 Ә.Ысқақ. Кеш-керуен. -Алматы, 1997, 56. бет.
16
мәжбүр болып, енді өз елдеріне оралып жатқан оралмандар /репарианттар/
Үлты қазак, азаматтарға басқа мемлекеттік азаматы болса да, Қазақстан
Көші-қон жер қорын қүрудың негізі Қазақстан Республикасының жыл сайынғы
Көшіп келушілерге атаулы көмек пен қолдау көрсету республиканың
17
республикалық және жергілікті бюджеттерден қаражаттарынан, соның ішінде шетелдік үйымдардың
14 Проблемы переселенцев - проблемы государства /О некоторых
18
1.3. Көші-қон түрлері
Қазақстан Республикасының азаматтары республика ішінде түрғылықты жерін ауыстыруға, басқа
Көші -қон мәселесі мемлекеттің қалыптасуы жағдайында саяси және әлеуметтік-экономикалық
Негізгі себебі, бір жағынан белгіленген бір шамада көшіп кетудің
Қазақстан Егемендігін жариялап, тәуелсіздігін алған мемлекет ретінде өзіндік саясат
15 Ғ.Сапарғалиев. Қазақстан Республикасының Конституциялық қүқыгы. -Алматы: "Жеті-Жарғы", 1998,
бет.
16 Галиев А. Миграция
июня, 1995.
19
арқылы қозғалуы, ауысуы17.
Босқындар
Қоныс аударушылар
Көші -қонның сипатына қарай ішкі және сыртқы деп бөлінеді.
Сыртқы көші-қонға басқа республикалардан және шет елдерден байырғы үлт
Қазақстан Республикасын да босқындар және қоныс аударушылардың қүқықтары мен
Босқындар мәртебесі — туралы халықаралық қүқықта әрбір егеменді мемлекеттің
„ -18
мемлекеттщ гуманитарлық принциптерше карай аиқындалуы тиіс .
1991 жылдың күзінен бастап, алғаш рет мәжбүрлі түрде түрақты
17 Рыбаковский Л.Л. Минрация населения: прогнозы, факторы, политика //
18 Гай С. Гудвин-Гилл. "Статус беженца в международном праве.
20
бүрыңғы Кеңес Социалистік Республикалар Одағы территориясында тіркелді және одан
Қазақстанда босқындар легінің қалай пайда болғанын ескере кетейік. Мүнда
Қазір де Қазақстанда 1992 жылдан бергі бас сауғалап босқан
19 Садовская Е.Ю. Миграционные процессы и миграционная политика в
21
арзан жүмыс күші болса, еді біреулер қайыр сүрау арқылы
Қазақстан республикасына көшіп келіге байланысты Республика Үкіметінің үсынысы бойынша
Қазіргі кезде халықтық эмиграция таяу алые шет елдерге бағытталған.
Ресей мамандарының зерттеуінше халықтың Ресейге көшіп келуі бойынша 1996
Кеткен халықтың қүрамын орыстар (57.5 процент) және немістер процент)
Соңғы жылдарда миграция саласындағы тенденция көші-қон қозғалыстарының азаюымен сипатталады.
20 Анисимов Л.Н. "Право на выъезд рубеж и статус
права, 1992, №4. 140 бет.
22
жылдағы республикадағы
миграцияның
интенсивтіліп
көрсетілген
21
1-кесте
1000 адамға есептегенде
1999 2000
Келушілер саны 4,32 3,3
Кетушілер саны 16,6 14,0
Миграциялық ағым (кетуі) -14,48 -10,7
1000 кетуге шаққандағы кету-лер саны 4358 4256
Көшіп кетушілердің негізгі бөлігі (78 проценттен астам) таяу шетелдердегі
Жалпы эмигранттардың санының азаюы Германияға кетушілер ағымының
Көшіп кетушілер ағымының біртіндеп азаюына кдрамастан олар жергілікті дәрежеде
21 Итоги миграции населения по Республики Казахстан за 2004
22
Лассиг Райнер. Процесс интеграции поздих переселенцев в Германии. //Материалы
в Казахстане -настоящее и будущее". Астана, 2000, 61 бет.
23
және жүмыссыздық баспана мәселесін толық реттеуге немқүрайлы қарауына байланысты
Бүгінгі 4700 оралмандар отбасы үйсіз. Үй -жайдың болмауы және
Республикадан салыстырмалы түрде алғанда, білім деңгейі жоғары адамдар кетуде.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Сыртқы істер министрлігі үсынуы бойынша Қазақстан
Қазақстан Республикасы азаматтарының басқа мемлекеттерге түрақты түру үшін Қазақстан
23 Галиев А. Миграция населения и этническая судьба (в
24
Тарау II. ОРАЛМАНДАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕСІ
2.1.Оралмандардың әлеуметтік мәртебесі және олардың
Оралман деп - жаппай саяси қүғын-сүргін актілері, заңсыз реквизициялау,
Оралман деп танылған және түрақты түруға ықтиярхат алған адам
Қазақстан
бастандықтарды пайдаланады. Азамат Қазақстан Республикасы шегіңде
де, сондай-ақ шет елдерде де мүлікке оны ішінде шет
қүқығына, мүлікті мүралыққа алу және мүралыққа беруге; республика
аумағында еркін жүру және түратын орнын еркін тандауға; республика
шегін еркін тастап шығу және оның аумағына еркін қайта
актілерімен тыйым салынбаған кез-келген қызметпен айналысуға; заңды
түлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды түлғалармен бірлесе
қүруға; заң актілермен тыйым салынбаған кез келген мәліме жасауға
міндеттемелерге қатысуға;
және өнер щығармаларына және өзге де ой еңбегіне жеке
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алып, саяси еркіндікке ие болуы, тарихи
25
Оралмандардың ең үлкен мәселесі- Қазақстан Республикасының азаматтық мәселесіне байланысты.
Сондай-ақ үзақ жылдардан бері оралмандардың Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау
Еліміз егемендігін алып, тэуелсіздігін дүние жүзіне паш еткеннен кейін
Осы жүмыстарды атқару егеменді еліміздің кезек күттірмес ең маңызды
25 Жиенбаев Е. Политика возвращений и интеграции. // Материалы
настоящее и будущее", -Астана, 2000, 42 бет.
26 Витковская Г.С. Российские диаспоры в Центральной Азии: миграционный
исследования, №2, 1999, 15 бет.
26
үлттық және мәдени әдет-ғүрыптарын жаңғартып, өз тілш, өз үлтын
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстанның даму стратегиясы-2030»-нде мемлекеттік
Ең алғаш азаматтық сүрақтарын реттеуге байланысты нормативтік-қүқылық базаны пайда
27 Избанов Мухит.
Казахстане - настоящее и будущее". -Астана, 2000, 49 бег.
28 Н.Э.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. -Алматы:
17 бет.
27
Республикамыз жаңа мазмүндағы бірқатар маңызды заңдар қабылдады. Осылардың алдыңғы
Сондай-ақ "Халықтың көші-қоны туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 26 бабында
Қазақстан Республикасының азаматтығы мемлекет пен түрақты саяси қүқытық байланысын
Азаматтықты алу және тоқтатылу тәртібі туралы мәселелер көртеген мемлекеттерде
29 "Казақстан Республикасы азаматтығы туралы" заңы. 20.12.1991. //Халық Кеңесі.
30 Котов А.К. Единое гражданства - Конституционная основа равноправия
-1995 №3,20 бет.
28
алынғанына қарамастан бірыңғай және тең болып табылады деп бекітіп
Азаматтық үғымы заң бойынша үш элементтен түрады: 1) адамның
Мысалы ретінде Қазақстан мен Ресей арасында жасаған келісім бойынша
Конституцияда азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың теңдігі, азаматтардың
31 Сапаргалиев Г. Конституция Республики Казахстан. Человек и гражданин.
бет.
32 Зиманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане.//Советы
29
шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы, азаматтықтан айыруға, республика шегінен қүғындауға
Республика азаматтығы: 1) тууы бойынша; 2) азаматтыққа қабылдануы нәтижесінде;
Басқа мемлекеттің азаматы немесе азаматтығы жоқ адам олардың өтініштері
Республика аумағында кем дегенде 5 жыл (бүрын бүл мерзім
33 Интыкбаева Б. "О
30
Республика азаматтығын қалпына келтіру азаматтық алудың дербес әдісі болып
Азаматтықты қалпына келтіру туралы шешімді Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекет аралық шарттармен шешіледі.
Келісімге сәйкес ор тарап басқа елдерден өз аумағына түрақты
31
Келісімде ата-аналары азаматтығын өзгертуіне байланысты баларының азаматтығының өзгеруінің ерекше
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де жеңілдетілген тәртібі кезінде
- адамзатқа, Қазақстан
тәуелсіздігіне қарсы қылмыс жасаса;
Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен түтастығын бүзуға шақырса;
мемлекеттік тәуелсіздікке, халыктың денсаулығына нүқсан
мемлекет аралық, үлтаралық және діни өшпенділікті түтатса, мемлекеттік тілдің
террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
- басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды. Конституцияның
10 бабы 3
мемлекетінің азаматтығында болуы танылмайды", яғни
танылмайды34. Жалпы олемдегі
азаматтықты рүқсат етпейді. Қос азаматтық институты мемлекеттің
мазмүнының өзіне қайшы келеді35.
Соңғы кездері, Қазақстан Республикасы егемендігін жарияланғаннан кейін алыс-жақын шетелдермен
34 Зиманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане.//Советы
35 Қопабаев Ө.К. Шетелдердің конституциялық қүқығы. Алматы: Жсті
32
Оралмандар үшін ең күрделі және күнделікті өмірде көптеген қиындықтар
1991-1995 жылдар аралығында Монғолиядан Қазақстанға оралмандар еңбек шарты негізінде
Екі ел үкіметінің келісім-шартының мерзімі бітісімен үлты қазақ
Монголия азаматтары еліне қайтуы тиіс еді. Соған қарамастан келген
оралмандар өз тарихи отанына калғысы келді. Сол себепті олар
Қазакстан Республикасының азаматтығын қабылдауға өтініштерін бере
бастады. Жалпы соңғы кездері Қазақстан Республикасының азаматтығын
қабылдауға өтініш беруші оралман-қазақтардың көбеюі, өз тарихи
отанына Исламдық Мемлекет Ауғанстаннан, Исламдық Иран
Республикасынан, Пакистаннан,
Республикасынан, ҚХР-нан, сондай-ақ ТМД-на қатысушы мемлекеттерден Қазақстанда түратын туыстарына
Келген оралмандардың азаматтық мәселесі күні бүгінгі дейін өткір қалпында
36 Избанов М. Миграционная
33
көпшіліп оралмандардың қүқықтық, әлеуметтік, саяси, экономикалық мәселелерін реттеуде азаматтық
Атап айтар болсақ, Монголия қазақтарының азаматтық мәселесі күрделі дәрежеде
Ал қалған 4000 жуық адам Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау
Ауғанстан мен Пакістаннан келген оралмандардың шаттықтары жоқ. Басқадай ешбір
37 Султанов С. Предоставление гражданства репатриантом-казахом и иностранцам: опыт
34
Қытай азаматы деген мәртебесінен жедел түрде айырылады. Бірақ Қытайдан
Бірінші себебі, Қытайдан Қазақстанға келудің көптеген кедергілері бар екендігі,
Екінші себебі, зейнетақыға байланысты "Оралмандар Қытайда Қазақстан ақшасымен 10-15
Сол сияқты шешімін таппаған әртүрлі саяси-әлеуметтік, экономикалық т.б. себептерге
35
Ал таяу шет елдерден көші-қон үрдісі кезінде келген оралман
Жоғарыдағы айтып кеткендей Ресей мен Беларусьтен келген оралмандар мемлекет
Ал Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан, Әзірбайжан сияқты елдерден келген оралмандар
Өзбекстан заңының тағы бір ерекшелігі - оралман бүрыңғы Қеңес
Қазақстанда қос азаматтық танылмайтындықтан қалыптасқан көші-қон үрдісі кезінде көптеген
38 Султанов С. Предоставление гражданства репатриантом-казахом и иностранцам: опыт
2.2. Оралмандардың әлеуметтік жағдайы және жүмыссыздық мәселесі
Жалпы кедейшілік пен жүмыссыздық бір бірімен барлық кезде қатар
Оралмандардың жүмыссыздық проблемасы дүрыс және дер кезінде шешілмеген жағдайда
Еңбек рыногында да сүраныс пен үсыныс заңдары орекет етіп,
Әуелі жүмыспен камтудың классикалык концепциясын қысқаша қарайық. Классикалық теория
37
Рикардодан Маршаллға, Пигу және тағы басқалары ортодоксальдық теорияларға табан
Оралмандар үшін жүмыссыздық және қамтылмаған жүмыс орны жетілдірілмеген бәсеке
38
еңбек рыногындағы тепе-теңдік қалпына келіп, рыноктың жүмыспен толық қамтылған
Оралмандар арасында түрақты жүмыссыздар қатарының болуы бір нәрсені ғана
Дамыған елдердегі мемлеқет оралмандар үшін жалақының ең төменгі шартты
Ірі корпорациялар, одетте, жалақы ставкасының уақыты жағынан түрақты, стандартты
Жүмыспен қамтамасыз ету теориясының өкілдерімен пікір таластыра отырып, ол
Қазіргі неоконсерватизмнің жақтаушылары жаппай жүмыссыздықтың негізіңде рыноктық бәсекеден тыс
39
жүмысшыға жалақы деңгейі үнамайды, немесе еңбеқ сипаты көңілдегідей емес,
Оралмандар арасындағы кедейшілік проблемасы
Басқа елдерді айтпағанда, Қазақстанда оралмандар арасындағы кедейшілік проблемасына жергілікті
Бүл түрғысынан келгенде, Қазақстанда 2003-2005 жылдарда оралмандар арасындағы кедейшілікті
39 Жалимбетова Р.Б.
40
Статистика агенттігі берген мәліметтерге жүгінсек, үстіміздегі
жылдың екінші тоқсанында өмір сүру деңгейінен төменгі халықтың
үлес салмағы 27 пайыз болған. Әсіресе мүндай жағдай Алматы
Атырау (36.5), Жамбыл (38.1), және Қызылорда (36, 8) облыстарында
сақталуда. Өйткені, бүл облыстарда орта және шағын кәсіпкерлік әлі
күнге қарқын ала ал май келеді. Енді осындай жағдайдан
кедейлікпен күресу үшін аймақтарда «Мемлекеттік өлеуметтік көмек
туралы» Заңы негізінде өмір сүрудің төменгі шегінен 40 пайызға
темен жалақы алатындарға арнайы өлеуметтік төлемдер төленуде.
Халықты әлеуметтік
бөлімшелерінің ақпараттарына сүйенсек, үстіміздегі жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында арнайы
Ағымдағы жылы бүл керсеткіштер 4,7 пайыз, ал келесі жылдан
Былтырғы мәліметтсрге жүгінсек, ауылда түратын оралмандардың 39
41
шағын қалалардағы халықтың коммуналдық қызметке қарыздарын өтей алмай қиналып
Еліміздегі оралмандар арасындағы кедейлікпен күрес саясаты толыққанды жүргізілуде деп
Әкімдер осы істі қолға алғанда ғана оралмандар арасындағ кедейшілікті
42
қазақстандықтардың 40 пайыздайтын осы ауыл түрғындары қүрап отырғандығын ескерсек,
Қалаларда жаңа технологиялар алып келіп, жүмыс орындары ашылмайынша аталмыш
Оралмандардың өмір сүру деңгейі және кедейшілік проблемасы
Оралмандардың кедейшілік проблемасы бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр
Жалпы елімізде жүмыссыздық пен кедейшілік проблемасы барлық кезде қатар
40 Асқар Түрапбайүлы. «Егемен Қазақстан». 2003. 2-3.бет.
43
адамға жетті деген статистикалық мөлімет бар. Солардың біразы өлеуметтік
Кедейшіліктің әсіресе оралмандар арасында бүгінгі күнде еліміз бойынша айтарлықтай
1995 жылы наурызда Копенгагенде Халықаралық Кеңес өтті. Біріккен Үлттар
Оралмандар арасындағы кедейшілік пен қайыршылық күйі, жүмыссыздықпен тікелей байланысты,
41 Материалы, предоставление Отделом по связям с общественностю ООН.
44
барлық елдер осы мақсатта үлкен бетбүрыс жасауы тиіс. Оралмандар
Кедейшілік барлық жерде бүкіл экономикалық, әлеуметтік және саяси саламен
Кедейлер категориясына әр түрлі оралмандар кіреді ол: әйелдер, балалар,
Сонадай-ақ қазір әлемде оралман жастар арасында жүмыссыздық жаппай көбейіп
42 Пресс-релиз выступления Генерального секретаря ООН.
45
Ал енді өз елімізде, яғни Қазақстанда көзіргі кезде жастар
Қазақстанда, мысалы, көп балалы оралман отбасылардың саны көп болғанымен,
Мысалы, Қазақстанның Қызылорда облыстарында су тапшылығынан, таза су жоқ
Қазақстанда соңғы жылдары жетім балалар саны да көбейе түсуде.
46
далаға тастап кетуде, бүның бәрі кедейшілік пен жүмыссыздықтың әсері.
Әсіресе ауылдық жерлерде де жүмысқа мәжбүр болғандардың қатары көбеюде.
Оралман әйелдер арасында, кедейлер мен жүмыссыздар көп себебі. бүкіл
Кедей оралман өйелдер арасында жүмыссыздық ерлерге қарағанда өте көп.
«Қазақстан - 2030» Бағдарламасында, Үкіметтің Қаулысы бойынша, ең басты
Бүкіл әлемдегі жүмыссыздық, кедейшілік, гендерлік аспектілер өз араларында өте
Кедейшілік проблемасы Қазақстанда дамыған елдерге қарағанда әр түрлі. Бізде
43 Отчет о человеческом развитии за 1997.
47
денсаулығы жақсы және еңбек істей алатын азаматтар кіреді, ол:
Кедейшілік проблемасы Қазақстанда Кеңес Одағында да болған. Ең басты
Ол кезде отбасы төмен оралман жанүялар әлеуметтік жөрдем ақы
Нарықтық экономикаға көшкелі бері оралмандардың кедейшілік проблемасы өте өзекті.
44 Бекхожаева А.К. Өмір сүру деңгейі жене
48
Тарау III. КӨШІ -ҚОН МӘСЕЛСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҮЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ
ЫҚПАЛЫ
З.І.Үлттық қауіпсіздіктің түсінігі жәнс оның егеменді мемлекетіміз
үшін маңызы
Бүгінгі күнгі үлттық қауіпсіздігін қорғау мәселесі тек Қазақстанға тән
Қазақстанда үлттық қауіпсіздігін қорғаудағы басты мақсаты мен қағидалары еліміздің
Декларацияда Қазақстанның сепаратизімді және діни фундаментализімді қабылдамайтыны туралы Қазақстан
45 Қазақстандағы кедейшіліктің себебі. Саясат. №3-4. 2002. 27. Бет.
49
Қазіргі таңда жаңара түскен ғаламдык даму жағдайында жаһандану үрдістері
Жаһандану үрдісінің дамушы елдерге тигізетін түрлі ықпалдары бар екенін
Әлемдік ойыншылар арасындағы бәсекеде жүтылып кетпеуді мақсат түтатын Қазақстан
Біз жоғарыда атап өткен аймақтық интеграциялық үйымдардың, Қазақстан мен
Қазіргі таңда Қазақстан үшін саяси-экономикалық саладағы сыртқы байланыстарын бекемдей
50
жатқан өзгерютерге орай қазақстандық қадамды дүрыс қалыптастыра білу, мемлекеттік
Қазіргі кезде әлемдік экономикалық дамудың негізгі тетігі ретінде біртүтастық
Осындай аймақтық қүрылымның қатарына Азия қүрлығандағы Экономикалық Ынтымақтастық Үйымы
1992 жылдан бастап аталмыш Үйымға Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Әзірбайжан,
Экономикалық Ынтымақтастық Үйымы шеңберіндегі елдердің Үйым шеңберіндегі қарым-қатынастары өзара
46 Кушкумбаев С К. Влияние глобализации на Центральную Азию:
51
Осы түрғыдан да, Экономикалық Ынтымактастық Үйымының негізгі міндеттері аймақтағы
Экономикалық Ынтымақтастық Үйымы экономикалық және саяси іс-шараларының негізгі бағыттары
Солай бола түрғанмен де, бүл елдер өзінің жаңа экономикалық
Орталық Азия және Каспий бүгінде әлемдік ойыншылардың қым-қиғаш бәсекесіне
52
Еуразияның ішкі қүрлықтық аудандарына бақылау жасау үшін күреске байланысты.
Ендігі жерде ортақ қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсаты сипатындағы Вашинптон
Бүл дегеніміз Орталық Азия мемлекеттерінде әлі де үлттық мүдделер
Бүл аймақ елдерінің қауіпсіздік шеңберіндегі терроризм, экстремизм мен трансүлттық
53
Орталық Азия елдері үшін белгілі бір дәрежедегі өзіндік дамуға
Әзірге Орталық Азия елдерінің қол жеткізген табыстары өз тәуелсіздіктерін
Экономикалық Ынтымақтастық Үйымының негізгі қүрушыларының қатарынан саналатын Иран, Түркия,
Аталмыш үйымның қүрылтайшылары арасында Экономикалық Ынтымақтастық Үйымының жүмыстарына дем
54
түрғанымен, олар да Орта Азия мен Каспий маңындағы әріптестері
Территориялық тартыстар маңайындағы дау-дамай салдарынан да осы мемлекеттердің ішкі
Жалпы, Экономикалық Ынтымактастық Үйымы жүмыстарының алға басуының алғышарты онда
47 Толипов Ф. Теория и практика региональный интеграции в
55
3.2. Қазақстанның үлттық қауіпсіздігіне Қытай миі рациясының
ықпалы
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан арасындағы қатынаста миграцияға байланысты
Мөселен, қазір Қазақстанда демографиялық жағдай нашарлауда ал Қытайдың экономикалық
1989 ж. Бүкілодақтық халық санағының материалдары бойынша, КСРО-да азды-көпті
Қытай Халық Республикасының өндірістік-экономикалық стратегиясында басты орынды шикізатты сақтау
48 Федотов И., Селиванов Л. Призрак «демографического империализма» /
56
орташа дамыған еуропалық мемлекеттердщ материалдық деңгейше жету үшін, Қытай
Бүл мәселені Казақстан Республикасының сыртқы істер министрі Қасымжомарт Тоқаев
„50
қытаилық орталықтың геостратегиялық маңыздылығын жазуда .
Жоғарыда айтылғандармен қоса, қазақстандық социолог Е.Ю. Садовская да өзінің
49 Нартов Н.А. Геополитика: Учебник для вузов. М.: Юнити,
50 То?аев К.К. ООН: Полвека служение миру. Алматы, 1995.
57
қатар Кытайдағы үйғырлардың автономия қүру проблемасы да сақталып қалуда.
Егер, Қытай Халық Республикасының солтүстік-батысында этникалық конфликт өршіп кетсе,
Бүгінгі күні Қазақстандағы қытайлықтардың саны ең төменгі бағалаулар бойынша
Екіншіден, келешекте қытайлықтардың саны азаяды немесе олардың саны қысқарады
51 Садовская Е.Ю. Панорама 2004. №33. август. 4 бет.
52 Шимырбаев Г. Хартия безопасности // Каз. правда, 1993.
58
Американдық ғалым 3. Бжезинский "Үлы шахмат тақтасы" деген еңбегінде:
Үшіншіден, Қазақстан халқының санының қысқарып кетуімен қатар, табиғи өсім
Қазақстан үшін Қытай Халық Республикасынан қытай үлтының миграциясының күдіктері
53 Бжезинский 3. Великая шахматная доска. М.: Международные отношения.
59
күрделендіреді. Екіншіден Қазақстандык қоғамның басым бөлігіндегі кытайлықтардың қатеріне деген
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан басшылығының алдында Қытай сияқты ірі
Көршілес державалар арасындағы ресми тікетірес М. Горбачевтің 1989 жылғы
КСРО мен ҚХР арасындағы шиеленісті бәсеңдетуге Н. Назарбаевтың қосқан
60
партиялық сондай-ақ үкіметтік бағыттар бойынша қандай да бір байланыс
Сондықтан саяси қайраткер және Қазақстанның басшысы ретіндегі Н. Назарбаевтың
Қазақстанда біздің жас мемлекетіміздің қауіпсіздігінің сенімді кепілі ретінде Қытаймен
Көршілес мемлекеттің басында Н. Назарбаев сияқты ескіше ойлау стереотипінен
61
фундаментализма сақтықпен
Әлемдік экономикалық қоғамдастықта Қытай орасан зор инвестиция салуға болатын,
Мемлекеттік шекара арқылы өткізу пункттерін ашу туралы келісім (Қорғас
1992 жылы сыртқы істер министрлері өзара сапарлар алмасты. Тиісті
Жоғары саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, сөз жоқ, сауда-экономикалық қатынастарды
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолдармен шешілетінін, екінші тараптың
54 Журнал «Чжун я яньцзю» (Изучение Центральной Азии), ежегодник,
62
әскери-саяси одаққа қатысудан, екшші тараптың мемлекетпк егемендіп мен үлттық
Декларацияда Қазақстан мен Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастықтың дамуына ерекше мән
Өзара қабылдауға болатын, әділетті және үтымды шешім үшін жалпыға
Қазақстанның сепаратизмді және діни фундаментализмді қабылдамайтыны туралы, сондай-ақ Тайвань
63
күрделі проблеманы - этникалық сеператизм проблемасын шығарды. Осы тенденциядан
55 Мейірманов С ҚР Үлттық қауіпсіздігі жоне оған Қытай
64
ҚОРТЫНДЫ
Сонымен қарастырып өткен тақырыпқа қатысты төмендегідей қортынды жасауға болады
Бүл бағдарлама кешенді іс-шараларды қамтитын негізгі алты белімнен түрады.
-ғылыми қамтамасыз ету;
-нормативтік -қүқықтық негізді қүру;
-білім беру;
-мөдениет;
-туризм және спорт;
-кітап шығару және бүқаралық ақпарат қүралдары мәселелерін үйымдастыру шаралары
Ғылыми қамтамасыз ету саласында шетелдегі отандастардың
тыныс тіршілігі мен олардың әлеуметтік экономикалық
жағдайларына, олардың қүқықтық хал-ахуалына, кеші-қон үрдістеріне
жан-жақты зерттеу жүргізу шетелдегі қазақ диаспорасының
жай-күйі туралы ғылыми-ақпараттық база қалыптастыру,
Қазақстан Республикасының Үкіметіне
үсыныстар мен үсынымдар
65
Қазір алыс жақын шетелдердегі қазақ диаспорасы қазақ үлтының үштен
Аталған елдердегі диаспоралардың мәдени және әлеуметтік-экономикалық өркендеу деңгейі бір-бірімен
Қазақстан Республикасында көші-қон үрдісін қүқылық реттеу және оларды бір
Қазақстан Республикасы коші-қон мәселесінде үзақ жылдарға негізделген айқын, нақты
Біріншіден, басқа елдерді айтпағанда Тоуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің ішінде
66
Екінші себебі, шет елдердегі отандастарға немесе қазақ диаспорасына байланысты.
Сондықтан да шет елдердегі қазақтарады Қазақстан Республикасына тарту туралы
Көшіп келушілерге атаулы көмек пен қолдау көрсету республиканың жер
Қазір де Қазақстанда 1992 жылдан бергі бас сауғалап босқан
Бүгінгі 4700 оралмандар отбасы үйсіз. Үй -жайдьтң болмауы және
67
себебі қоғамдағы олқылықтар мен өмір сүру деңгейінің төмендігі отбасы
Оралмандардың ең үлкен мәселесі- Қазақстан Республикасының азаматтық мәселесіне байланысты.
Оралмандар үшін ең күрделі және күнделікті өмірде көптеген қиындықтар
1991-1995 жылдар аралығында Монғолиядан Қазақстанға оралмандар еңбек шарты негізінде
Екі ел үкіметінің келісім-шартының мерзімі бітісімен үлты қазақ Монголия
68
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы - Алматы: "Жеті Жарғы", 1998
3. "Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы"
туралы Қазақстан Республикасы
№3308. Қазақстан Республикасының Парламентінің материалдары.
4. "Көші-қон саясатының 2000
туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 19.03.1997 жылғы №3419
Жарлығы. Қазақстан Республикасының Парламентінің материалдары.
5. "Үлттық татулық пен
алу жылы деп жариялау туралы" 30.12.1996 жылғы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы. // Вечерний Алматы, 1997, 6 қаңтар.
6. Қазақстан Республикасының "Көшіп-келу туралы" заңы, 1992 жылы
маусымның 26-сы. // Халықты жүмыспен қамтылу туралы Қазақ КСР-ның
заңына қатысты нормативтік актілердің жинағы, Алматы, 1992.
7."Қазақстан Республикасы азаматтығы туралы" заңы. 20.12.1991. //Халық
Кеңесі. 1992, 8 қаңтар.
8.Назарбаев Н.Э. "Қазақстанның
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы: "Дәуір", 1992.
9.Назарбаев Н.Ә.Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан
Жолдауы. -Алматы: "Білім", 1998.
Ю.Анисимов Л.Н. "Право
//Московский журнал международного права, 1992, №4.
11.Бекхожаева А.К. Өмір сүру деңгейі және
Саясат. №3-4. 2004.
69
12.Бжезинский 3. Великая шахматная
отношения. 2003.
ІЗ.Витковская Г.С. Российские
миграционный потенциал, социалогические исследования, №2, 1999.
14.Гай С. Гудвин-Гилл. "Статус беженца в международном праве. -М.:
"ЮНИТИ», 1997.
15.Галиев А.
Казахстане) // Казахстанская правда, 8 июня, 1995.
іб.Жалимбетова Р.Б. Некоторые
в Казахстане. //Сб. Информационный обзор, №2 (49), -Алматы, Еоскомтруд,
2004.
17.Жиенбаев Е. Политика возвращений и интеграции. // Материалы семинара
- "Миграция в Казахстане - настоящее и будущее", -Астана,
18.3иманов С. Вопрос о двойном
Казахстана, 1994, 18 января
19.Избанов Мухит.
//Материалы семинара "Миграция в Казахстане - настоящее и будущее".
Астана, 2000.
2О.Интыкбаева Б.
министерства Юстиции. -1995, №9.
21.Қопабаев Ө.К. Шетелдердің конституциялық қүқығы.
жаргы, 1998.
22.Кушкумбаев С К. Влияние
региональная интеграция и безопасность // Аналитик. 2004. №2.
23.Котов А.К. Единое гражданства - Конституционная основа равноправия в
Республики Казахстан //Саясат. -1995 №3.
24.Лассиг Райнер. Процесс интеграции поздих переселенцев в Германии.
//Материалы семинара - "Миграция в Казахстане -настоящее и будущее".
Астана, 2000.
70
25.Мейірманов С. ҚР Үлттық
26.Миграция населения и ее социальные последствия в Казахстане
27.Нартов Н.А. Геополитика: Учебник для вузов. М.: Юнити, 2000.
29.Рыбаковский Л.Л. Минрация населения: прогнозы, факторы, политика // АНСССР,-М.:
ЗО.Сапаргалиев Г. Конституция Республики Казахстан. Человек и гражданин. -Алматы:
31 .Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық қүқығы. -Алматы: "Жеті-Жарғы",
32.Султанов С. Предоставление гражданства
35.Современная миграция населения России. / РАН Институт социально-политических исследований.
Зб.Тәтімов М.Б., Ж.. Әлиев. Дербестігіміз - демографияда. Алматы: "Жеті-Жарғы",
37.Түрапбайүлы А. «Егемен Қазақстан». 2003.
38.Толипов Ф. Теория и практика региональный интеграции в Центральной
71
39.Тоқаев К.К. ООН: Полвека служение миру. Алматы, 1995.
40.Федотов И., Селиванов Л. Призрак «демографического империализма»
Миграция. 1997.
41.Шимырбаев Г. Хартия безопасности // Каз. правда, 1993. 23
42.Шестак А.Д. Основы правого регулирования процессов миграции в
СССР. Автореферат -М: 1988.
43.ЫсқақӘ. Көш-керуен. -Алматы, 1997.
МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ 2
Тарау I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӨШІ-ҚОН ҮРДІСІНІҢ
ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ 6
1.1. Көші-қон үрдісі туралы үғым 6
1.2. Көші -қон үрдісін реттейтін заңдардың
1.3. Көші-қон түрлері 18
Тарау II. ОРАЛМАНДАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕСІ 24
2.1.Оралмандардың өлеуметтік мәртебесі және олардың
Республикасының азаматтығын қабылдау мәселелері 24
2.2. Оралмандардың әлеуметтік жағдайы және жүмыссыздық мәселесі....36 Тарау III.
ҚАУІПСІЗДІККЕ ЫҚПАЛЫ 48
З.І.Үлттық қауіпсіздіктің түсінігі және оның егеменді мемлекетіміз
үшін маңызы 48
3.2. Қазақстанның үлттық қауіпсіздігіне Қытай миграциясының ықпалы.58
ҚОРТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68