МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Өнім түсінігі 4
1.2 Еңбек өнімділігі 6
1.3 Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері 8
1.4 Еңбек өнімділігін жоспарлау 9
1.5 Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері 10
2 Еңбек ақы түсінігі 11
2.1 Еңбек ақының экономикалық мәні 12
2.2 Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері 16
2.3 Бухгалтерлік есепте еңбек ақы төлеудің нысаны 16
2.4 Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақыны есептеу 18
2.5 Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 25
КІРІСПЕ
Экономикада ресурстарды пайдаланып өндірілетін және жасалатын заттардың
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып
Маркстік тұжырымдамаға сәйкес еңбек ақы еңбек бағасы емес,
К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс
Еңбек ақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды
1. Өнім түсінігі
Экономикада ресурстарды пайдаланып өндірілетін және жасалатын заттардың
Сурет 1.1 Өнім түрлері
Өнім дегеніміз-адам еңбегімен жасақталған өндіріс құралының көмегімен адами
Материалдық деп адамдардың заттай өнімдерін айтады.Материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
Рухани өнім әр түрлі. Экономикалық, өндірістік және шаруашылық
Интеллектуалды өнім- адамның ой еңбегі (лат. Intellctus-таным, түсінік,
″Интеллект″ термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша аудармасы
Ғылыми өнім- бұл функциясы болмыс туралы обьективті білімді
Тікелей ғылыми өнімнің мақсаты-өзі ашқан заңдылықтар негізінде оның
Интелектуалды өнім- адамның ой еңбегі (лат.Intellectus-таным, түсінік,пайым-бұл ойлау
″Интелект″ термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша аудармасы
Бұл термин ортағасырлық схоластикада құдай бейнелі,(″ratio″) ″ақыл-ойға″ қарсы
Қазіргі экономика қызметкердің интеллектуалдық еңбегімен ерекшелінеді, одан
Еңбек өнімділігі
Еңбек өнімділігі дегеніміз-кәсіпорында жұмысшылардың нақты еңбегі
Еңбек өнімділігінің деңгейін өнімгекеткен еңбек шығынын еңбек үрдісінің
Еңбектің көп саладағы жұмсалған алуан түрлі шығындарынекі топқа
а)Жанды еңбек шығыны-нақты өнімді өндіру мен тікелей айналысатын
б)Мүліктенген немесе затқа айналған шығын немесе өткендегі
Осыған орай еңбек өнімділігі жанды еңбек өнімділігі
Қоғамдағы еңбек өнімділігі барлық жанды еңбек шығыны мен
Сонымен, жанды еңбек өнімділігі өнеркәсіптің әрбір өндіріс бұйымдарындағы-бригада,
Затқа айналған еңбек шығыны- өндірістің бастапқы кезеңінде жанды
Қоғамдық еңбек өнімділігінде ғана жинақталған қорытындыны, тиімділікті анықтағанда
Еңбек шығынын азайтып,еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің өзіндік
Еңбек өнімділігі- бір жұмысшының белгілі бір уақытта (сағат,
Еңбек өнімділігі – жалпы ішкі өнім көрсеткіштерін
Экономиканың дамуындағы басты алғышарт – еңбек өнімділігінің артуы
Еңбек өнімділігі бірінші жағдайда-өнімді өндіруге кеткен уақыт бірлігінде,
Еңбек өнімділігі төмендегі формуламен анықталады:
Еө=Өк/Е
Мұнда Еө-еңбек өнімділігі;
Өк-өндірілген өнім көлемі;
Е-өнімді өндіруге жұсалған еңбек шығыны;
Немесе Ес =Е/Өк,
Мұнда Ес- еңбек сиымдылығы.
Интелектуалды өнім- адамның ой еңбегі (лат.Intellectus-таным, түсінік,пайым-бұл ойлау
″Интелект″ термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша аудармасы
Бұл термин ортағасырлық схоластикада құдай бейнелі,(″ratio″) ″ақыл-ойға″ қарсы
Қазіргі экономика қызметкердің интеллектуалдық еңбегімен ерекшелінеді, одан
Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері
Еңбек өнімділігі- еңбек шығындарының нәтижелігінің тиімділігін сипаттайды және
Тірі еңбек өнімділігі - әрбір жеке өндірісте жұмыс
Қоғамдық еңбек өнімділігі – тірі және бұрынғы еңбек
1. Натуралдық көрсеткіш- дұрыс нақты және көпшілігіне
2. Өндіруді анықтаудың құндық әдісі- тек ғана
3. Еңбек өнімділігін өлшеудің әдісі - өнімділікті
Өнімнің еңбек сиымдылығы өнім бірлігіне өндіруге тірі еңбек
1.4 Еңбек өнімділігін жоспарлау
Еңбек өнімділігінің жоғарлауы тірі еңбектің өнім дайындаудағы үлесі
Еңбек өнімділігін өндіру көлемі немесе еңбек сиымдылығының нақты
Iпт=В0/Вб немесе Iпт=Тб/Т0
ПТ=(В0/Вб)*100 немесе ПТ=(Тб/То)*100
ПТ=((Во-Вб)/Вб)*100 немесе ПТ=((Тб-То)/То)*100
Еңбек өнімділігін жоспарлау жұмыс орны цех пен учаскісі
Кәсіпорын және оның мүмкіндігі бойынша еңбек өнімділігнің деңгей
Жалпы, еңбектің капиталмен қарулануы орташа жылдық еңбекақының өсуіне
Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері
Еңбек өнімділігі- алынған өнім көлемінің оны дайындауға жұмсалған
Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері- еңбек өнімділігінің деңгейін көрсету
Еңбек әдісінде өнімнің алуан түрлері олардыөндіруге жұмсалған еңбек
Затқа айналған еңбек шығыны- өндірістің бастапқы кезеңінде жанды
Қоғамдық еңбек өнімділігінде ғана жинақталған қорытындыны, тиімділікті анықтағанда
Еңбек шығынын азайтып,еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің өзіндік
Еңбек өнімділігі- бір жұмысшының белгілі бір уақытта (сағат,
2. Еңбек ақы түсінігі
Еңбек ақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну
Номиналды еңбек ақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің
Шынайы еңбек ақы – алған ақшаға сатып алуға
Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып
Еңбек ақының мәні. Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда
Еңбек ақы еңбек бағасы,оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық
Еңбек ақы жұмыс күші-тауардың бағасы,еңбектің бағасы емес, өйткені
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып
Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне қажетті құн минимумымен
Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы
2.1 Еңбек ақының экономикалық мәні
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі. Еңбектің көмегімен адам
Еңбек туралы айта отырып, еңбек өнімділігі мен еңбек
Жұмыс күнінің ұзақтығы қысқартылса, еңбек қарқындылығы артады,
Жұмысшы жұмыс уақытының бір бөлігін өзін қажетті өнімдерді
Өндіріс көлемін ұлғайту және барған сайын жетілдіру, ұлғаймалы
Шаруашылық үрдістері жабдықтау, өндіру және сату деп алдыңғы
Тауарлық – материалдық қорлардың есебін қарастырғанда еңбек заттарының,
Міне, сондықтан да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері :
Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен
Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау.
Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан,
Жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу.
Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу.
Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды
Сонымен қатар еңбек пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан
Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға ынталандыратын
Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін
Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай
Жалақы-еңбек құнының (бағасының) ақшалай өлшемі. Қазақстан Республикасының аралас
Жалақыны дифференциялау және оның принциптері. Еңбек ақы деңгейі
Түнгі уақыттағы жұмыс және оның еңбекақысы:
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің 129-бабына сәкес сағат 22-ден
Түңгі уақыттағы жұмысқа он сегіс жастан кіші тұлғалар
Жұмыс уақытының есеп табілінде түңгі уақыт бір айдағы
Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексінің 128-бабына сәйкес:
- қызметкерлерге демалыс күндері (апта сайын үзіліссіз
- бес күндік жұмыс аптасында қызметкерлерге аптасына демалуға
- жексенбі жалпы демалыс күні болып табылады.Бес күндік
- жұмыс күндері мереке күндері мен қатар келген
- төтенше жағдайларды болдырмау немесе дүлей апат,
- қайғылы оқиғалардың (жағдайлардың ),мүліктердің опат болуының алдын
- тұтас ұйымның немесе оның жекелеген бөлімшелерінің қалыпты
Тікелей кесімді еңбекақы жүйесінде жалақы дайындалатын өнімнің кез
Сыйлықақы кесімді еңбекақы жүйесінде жұмысшының жалақысы нақты өнімділік
Үдемелі-кесімдіеңбекақыдан жалақы өнімдердің жоспарлы саны үшін, тікелей кесімді
Жанама-кесімді еңбекақыда қосалқы және басқа өндірістегі жұмысшылардың еңбекақы
Өнеркәсіптегі өнім сапасын бақылау тәсіліне, ұйымдастыру мен еңбекақы
Көтеріңкі еңбекақы жүйесі әр түрлі мамандықтағы ұрылысшылардан құралатын
Еңбекақы жұмыстың ең жоғары мерзімде орындалуы қоса көрсетілетін
2.2 Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері:
Еңбектің саны мен сапасы, шығарылм нормасының орындалуына, жұмыс
Субъектінің әрбір қызметкеріне еңбек ақыны дер кезінде және
Еңбек ақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалу;
Белгіленген мерзімдерде қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысуды жүргізу;
Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дер
Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына қажетті еңбек пен
Еңбек және еңбек ақы бойынша статистикалық есептемені жасау;
2.3 Бухгалтерлік есепте еңбек ақы төлеудің 2 нысаны
1-нысаны – мерзімдік;
2-нысаны - кесімді;
Мерзімдік нысан кезінде еңбек ақы төлеу жұмыспен өтелген
Жұмысшы өнім шығарудың артуаны тікелей әсер ете алмайды;
Ксімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері толық емес;
Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты жұмыспен
Жұмысшыларды дұрыс тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі орындалатын
Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін;
Мерзімді еңбек ақы жай және мерзімді – сыйақылар
Жай мерзімдік еңбек ақы тек жұмыспен өтелген уақытпен
1. Сағаттық;
2. Күндік ақы;
3. Айлық ақы;
Мерзімдік – сыйақылық еңбек ақы кезінде тек нақты
Кесімді еңбек ақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге
Тікелей кесімді жүйе;
Кесімді- сыйақылақ жүйе;
Ілгерішіл – кесімді жүйе;
Жанама – кесімді жүйе;
Аккордық жүйе;
Тікелей кесімді төлемде еңбек ақының мөлшері тек шығарылған
Кемісді – сыйақылық төлемде кесімді еңбек ақы сомасынан
Ілгерішіл – кесімді төлемде өндірілген өнімді белгіленген нормалар
Жанама - кесімді жүйе жабдықтарға және жұмыс орындарына
Аккордық жүйеде орындалатын жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп,
Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексінің 128–бабына сәйкес мереке
Бөлімше басшысының еңбекақы мәселесін қарастырғанда демалыс күндерінде
Қызметкердің бекітілген жеке еңбек келісімшартындағы
2.4 Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақыны есептеу.
Сырқаттанғанда, отбасы мүшесі ауырғанда және оған күтім жасау
- пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
- материалдық көмек түріндегі ақшалай жәрдем ақы;
- тәулік ақынаң орнына жалақыға қосылатын қосымшалар мен
- арнайы киімнің, арнайы аяқ-киімнің, арнайы тамақтың құны;
- біржолғы көтермелеу төлемдері;
- бағалы қағаздар бойынша дивидендтер;
- оқушылардың, студеттер мен аспираттардың степендиялары;
- қызметкерге келтірілген залалды, оның жұмысқа байланысты ертігуі
Кешенді бағалауды қолданған кезде бригаданың кесімді табысы анқталады.
2.5 Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ҚР еңбек заңдарына сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің мынадай
1. Мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау уақыты;
2. Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарын төлеу;
3. Нәрестені тамақтандыруға араналған қосымша үзілістерді төлеу;
4. Кезекті және оқу демалыстарының уақытын төлеу;
5. Пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
6. Жұмыстан босаған кездегі шығу жердемақысы.
Жұмыспен өтелмеген уақыт орташа еңбек ақы бойынша төленеді.
Орташа еңбек ақыны анықтау үшін:
1. Күндік орташа еңбек ақыны (жұмыс істелмейтін және
2. Орташа сағаттық еңбек ақы пайдаланылады;
Күндік орташа еңбек ақы, еңбеккке ақы төлеу мен
Нақты жұмысшының орташа еңбек ақысының мөлшері күндік орташа
Күндік орташа еңбек ақы есепеті кезеңде есептелген еңбек
1. Қызметкердің орташа еңбек ақысы төленсе немесе сақталса
2. Қызметкер мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша жәрдемақы
Ынталандырушы сипаттағы сыйақылар мен басқа төлемдер есептеу уақыты
1. Мемелекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау уақыты. Төлем
2. Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттары. 5 күндік жұмыс аптасы
а) кесімді ақы алушы жасөспірімдерге кесімді ақы алушының
б) мерзімдік ақы алушы жасөспірімдерге тиісті разрядтың ставкасы
Қосымша жалақыға- еңбек заңдылықтарына сай жұмыс уақыттарынан басқа
Жалақы есептеуде кейбір ерекше жағдайларда әрбір жұмыскердің жеке
Еңбек ақы есептеуде жұмыс орнының қолайсыздығы да жұмыс
Мереке күндеріндегі еңбекақы барлық қызметкерлерге мереке күндерінде сағаттарына
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің 129-бабына сәйкес сағат 22-ден
Түңгі уақыттағы жұмысқа он сегіз жастан кіші тұлғалар
Жұмыс күші,яғни құны. Бұл қызметкердің өміріне қажет және
- жұмыскердің қажеттілігін қанағаттандыратын мүлік құны;
- оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар;
- оның отбасының өмір сүруіне
Нақтылы жұмыс күнінің құны қажетті өнім көлемін анықтайды.
Жұымскердің еңбек өнімділігінің өсуі. Ол еңбекақыны ұлғайтуға
Жұмыс күшін біліктілеу және еңбектің түрі.Мысалы, күрделі,қиын жұмыстардың
Қажетті өнімнің әлеуметтік дәрежесі. Қазіргі қоғамда қажетті өнімнің
Жалақы- атаулы және нақты жалақы болып бөлінеді.
Атаулы табыс жалақы- бұл қызметкердің белгілі кезеңдегі істеген
Нақты жалақы- бұл тауарлар мен қызмет көрсетуге ие
Сурет 2.5.1 Жалақының жүйелері және нысандары
Кәсіпорында жалақы саясатын әзірлеуге және оны ұйымдастыруда жалақының
- әділдігі, яғни тек еңбекке, тең жалақы
- стелмеген жұмыс есебінің қиындылығы және еңбек
- зиянды еңбек жағдайының және ауыр дене
- еңбек сапасына және еңбекке қатыстылығының адалдығы
- ақаулық жібергені және өзінің міндетіне жауапсыздықпен
- еңбек өнімділігінің өрлеу қарқыны орта жалақының өрлеу
- инфляциянң деңгейіне сай жалақыны индекстеу;
- өндірістің қажеттілігін ең үлкен деңгейде қамтамасыз ету
Мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындарындағы жалақылардың айырмашылықтары мынадан
- мемлекеттік иелігіндегі кәсіпорында рда жалақы үкімет актілерімен
- мемлекеттік кәсіпорындарда жалақы тіркеледі, яғни тұрақты
- мемлекеттік кәсіпорындарда жұмыс орны мен жалақы кепілді,
Еңбекақының мерзімдік нысаны жұмыс істеушілердің біліктілігін көтеру және
Еңбек мерзімдік ақы төлеу нысанын қолдану жағдайы:
- егерде жұмысшы машиналар немесе агрикаттардың өнімділігін
- егер де қажетті келісімді бағалауды белгілеу
- ақы төлеудің мөлшері дұрыс
Еңбекке мерзімдік ақы төлеу нысанын қолдану шарттар;
- учаскілерде жұмыс орындарында жұмыстың бас көрсеткіші
- жабдықтарға қызмет көрсетудегі орындалған жұмыстар, сол
- жұмыстарда көп қажет ететін шығындарды есептеу
- жұмыстарда нысандық
Жалақының кесімді нысаны қызметтің көлемдік ,сандық көрсеткіштерін жақсартуды
Сурет 2.5.3. Еңбекақының пішіндері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қандай да болмасын кәсіпорындарда өнім шығарудың артуы, соның
Жалақының нысаны мен жүйесі жалақының шамасы, еңбектің саны
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қ.Ж. Оразалин ″Кәсіпорын экономикасы″ Алматы 2010ж.
2. А.Қ. Мейірбеков,Қ.Ә. Әлімбетов ″Кәсіпорын экономикасы″ Оқу құралы.
3. Сейітжан Сатыбалдыұлы ″Маркетинг-нарықтану″. Алматы ″Білім″
4. Интернет.
5. Мамыров Н.К. «Халықаралық экономикалық қатынастар»
6. «Экономикалық саясат», Экономика –Алматы, 2002 ж
7. Сахариев С.С «Әлем экономикасы», Алматы –
8. Бердалиев К.Б.«Қазақстан экономикасын басқару негіздері»Алматы 2001ж.
9. Ермаков В.А. «Қазақстан қазіргі дүние
10. Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы 2003 ж.
11. Набиев Е.Н. «Халықаралық экономика қатынастары» Алматы 2001ж.
12. Сәбден О, Тоқсанова А. «Шағын кәсіпкерлікті басқару»
13. Ахметов К.Ғ. «Менеджмент негіздері» Алматы 2005ж
14. Шеденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория».
24
Өнім
Материалдық
Интеллектуалдық
Рухани
Ғылыми
Жалақының жүйелері және нысанары
Кесімді еңбекақы
Жай кесімді ақы
Кесімді сыйлықақы
Жанама кесімді ақы
Көтеріңкі жалақы
Үдемелі кесімді жалақы
Жеке адамның жалақысы
Ұжымдық мердігерлік
Уақыттық еңбекақы
Жай уақыттық еңбекақы
Уақыттық сыйлықақы
Сағаттық еңбекақы
Күндік жалақы
Апталық жалақы
Айлық жалақы
Еңбекақының пішіндері
Тікелей кесімді
Кесімді сыйлық
Кесімді дамушы
Көтеріңкі
Еңбекақның жүйелері
Жай мерзімдік