МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ .....3
1 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ
Компьютерлік қылмыстылықтың жалпы сипаттамасы .....7
1.2 Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар жөніндегі заңнаманың Қазақстандағы
Компьютерлік ақпараттың түсінігі, мәні және оны сақтаумен қорғаудың
.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІНІҢ 227 БАБЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДАҒЫ
Қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер .....34
Қылмыс құрамының объективтік жағы .....38
Қылмыс құрамының субъективтік жағы .....48
Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер ......50
3 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
3.1 Компьютерлік қылмыстарды жасаудың себептері мен шарттары.......56
3.2 Компьютерлік қылмыстардың алдын алу шаралары............61
ҚОРЫТЫНДЫ .....73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .....76
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстандық қоғамның дамуының қазіргі сатысы кұқықтық мемлекетті
Елде қылмыстылық деңгейі түспей отыр, ал қылмыскерлердің кәсіпқойлық
Біздің елге де жеткен ғылыми-техникалык революция Қазақстанның экономикалық
Қылмыстық топтар мен қауымдастықтар өз қызметінде ғылым мен
Сондықтан компьютерлік қылмыстармен күресудегі халықаралық тәжірибені зерттеу және
Алғашқы электрондық есептеу машиналары (ЭЕМ) пайда болғаннан бері
ЭЕМ-нің экономикалық, әлеуметтік және басқару салаларында орын алуы
Республикамыздағы акпараттық технологиялардың басымдылық рөлін белгілей отырып, біз
Компьютерлік техниканы пайдаланумен байланысты қылмыстар біздің республикада да
2000 жылдың 11 тамызында Лондон қаласының Магистрат Сотының
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының кұкықтық статистика және арнайы
Бұндай қылмыстарды анықтауда отандық құқық қорғау органдарының тәжірибесі
Қазіргі кезде компьютерлік кылмыстылықтың халықаралық масштабта таралуы қауіпті
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, компьютерлік қылмыстар келтіретін залалдың мөлшері
ЭЕМ-ді және компьютерлік ақпаратты интеллектуалдық және қүқықтық қорғау,
Жалпы алғанда, қоғамның компьютерлендірілу процесіне байланысты жалпы ғылыми
Компьютерлік қылмыстар дамыған елдерде кең таралғаны сонша, олармен
Қазақстанда компьютерлік қылмыстарды дербес қылмыстық жазаланатын әрекет ретінде
Бұл норманың ҚР ҚК орын алу қажеттілігі техникалық
Бұл жұмыстың мақсаты - компьютерлік техниканы пайдаланумен жасалатын
Бірінші тарауда ЭЕМ-нің, жаңа ақпараттық технологиялардың тарихы мен
Екінші тарауда компьютерлік кылмыстардың қылмыстық-құқықтық саралануы, қылмыс құрамының
Үшінші тарауда компьютерлік қылмыстардың жасалуына жағдай жасайтын себептер
Компьютеризацияның саяси, мәдени, ғылыми-ағартушылық салаларға ықпалы туралы В.Н.
Компьютеризацияның құқықтық мәселелерін зерттеуге шетел ғалымдары: Дж. Бэмфорд,
Электрондық есептеу техникасын және компьютерлік (немесе ақпараттық) технологияларды
Осы тақырыпты зерттеумен Б.Х. Толеубекова, Т.Б. Сеитов, Р.А.
Жұмысты дайындау кезінде қарастырылып отырған мәселеге қатысты Қазақстан
1 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ
Компьютерлік қылмыстылықтың жалпы сипаттамасы
"Компьютер" сөзін біз қазіргі кезде жаңадан пайда болған
Зерттеушілердің бір қатары компьютерлердің жасы 5000 жылдан асады
Егер де XX ғасырдың 50 жж. басында ең
«Security World» журналында жарияланып тұратын Лос-Анджелестегі компьютерлік қылмыстылық
Компьютерлік қылмыстардың тек 10-15% ғана жарияланады деп саналады,
Американдық юристер ассоциациясы 1987 жылы жүргізген зерттеу айтылған
Компьютерлік қылмыстар туралы қолдарында статистикалық деректері бар ресми
Мысалы, В.Б. Вехов өз зерттеулерінде компьютерлік қылмыстардың 90%
Н. Селиванов Компьютерлік қылмыстарды тергеу мәселесі бойынша шет
Батурин Ю.М. мен Жодзишский А.М. компьютерлік қылмыстардың ашылған
Латенттік деңгейі мынадай факторларға негізделеді. Біріншіден, қазіргі ақпараттық
«Компьютерлік қылмыс» термині алғаш рет шетел басылымдарында XX
Басқа ғалымдар (Ляпунов Ю., Максимов В., Скормников К.,
Компьютерлік қылмыстар дегеніміз не деген сұраққа толық және
Отандық және шетелдік зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен мақалаларын
Екінші топ зерттеушілері компьютерлік қылмыстарға тек ақпаратты автоматтандырылған
Басқа сөзбен айтқанда қол сұғудың объектісі болып компьютерлік
Қылмыстың құралы болып машиналық ақпарат, компьютер, компьютерлік жүйе
Жоғарыда келтірілген компьютерлік қылмыстылықтың анықтамалары барлық мәселені шешпейді,
Компьютерлік қылмыстылықтың қылмыстық құқықтық дефинициясының проблемасы мынадай болуы
Қазіргі теоретиктердің пікірі бойынша қылмыс объектісінің бұндай тұжырымы
Отандық зерттеуші Б.Х.Төлеубекованың көзқарасы бойынша компьютерлік қылмыс дегеніміз
Тағы бір көзқарас бойынша бүгінгі күні компьютерлік технологияларды
Сондықтан заңнамада тек нақты техникалық құралдар көрсетілуі тиіс
Осыған байланысты, олар компьютерлік қылмыстылыққа қатысты бүгінгі таңдағы
Бүгінгі күні зерттеу объектісі болып компьютерлік қылмыстар табылатын
Осы секілді теориялар орын алса да оларды жақтаушылардың
келесі түрде дәлелдеуге болады.
Компьютерлендіру - XXI ғасыр қоғамының дамуының міндетті түрде
Әрекеттің қоғамдық қауіптілігі туралы қорытындының негізі болып
халықтың көпшілігіне, жалпы қоғамға немесе азаматтардың белгілі
санаттарының әлеуметтік игілігіне келтірілген залал болып табылады. Шетел
статистикасының шолуы осындай қылмыстармен келтірілетін залал мөлшері
өте ірі екенін көрнекі көрсетеді. Соның ішінде олар
сонымен қатар материалды емес сипатта болады. Бұл жағдай,
қылмыстарды қылмыстардың басқа түрлеріне, соның ішінде отандық заң
шығарушы сияқты экономикалық түрге жатқызбай, оларға дербес қылмыстық
құқықтық категория беру қажеттілігін білдіреді.
Егер қылмысты қоғамдық-саяси бағалау оны қоғамды қауіпті деп
Бірақ, жоғарыда көрсетілген екі белгінің өзара біршама тәуелділігін
3. Қылмыстық құқықта қылмыстың белгісі ретінде кінә деп
жасаған нақты қоғамдық қауіпті әрекетіне немесе оның қоғамдық
салдарына қатысты психикалық қатынасын айтады. Компьютерлік қылмыстар
қасақана нысанда да, абайсыздықпен де жасалады.
Мысалы, АҚШ құқық қорғау органдарымен В. Левиннің және
Ал 1988 жылы Корнель университетінің студенті Р.П. Моррис
4. Nulum crimmen sine poena legali (заңды жазалаусыз
Компьютерлік қылмыстар жеке қылмыстық құқықтық категория ретінде өмір
Компьютерлік қылмысқа катысты әртүрлі көзқарастарға қысқаша шолу зерттелетін
Көптеген елдердің заңнамасында кездесетін проблема - компьютерлік қылмыстылықтың
Компьютерді пайдаланумен жасалған КСРО - дағы алғашқы қылмыс
БҰҰ мәліметтері бойынша бүгіннің өзінде компьютерлік қылмыстардың келтіретін
Біздің республикамызбен тығыз экономикалық, саяси, мәдени байланыстары бар
Өкінішке орай, біздің елде компьютерлік қылмыстардың қауіптілігі мен
Зерттеудің және одан кейінгі ғылыми негізделген ұсыныстар дайындау
Ақырғы кездерге дейін көпшілік елдердің қылмыстық заңнамасы адамның,
Компьютерлік ақпарат пен технологиялардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, соның
Күнделікті тәжірибеге "киберқылмыстылық" термині енгізілген. Ол -компьютерлік жүйенің
БҰҰ-ның құжаттарында көрсетілгендей «киберқылмыстың» екі санаты бар:
1. тар мағынадағы киберқылмыс («компьютерлік қылмыс» немесе
2. кең мағынадағы киберқылмыс («компьютерді пайдаланумен байланысты қылмыс»
Әлемнің әр елдерінде компьютерлік қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық
«Компьютердің көмегімен қиянат жасаудың» пайда болуына байланысты өз
Осы заңның 21 бабы деректерге құқыққа қайшы қатынау
Қарастырылып отырған қылмыстар түрін жасаған үшін қылмыстық жауаптылықты
1978 жылы компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар үшін қылмыстық
АҚШ-та жеке компьютерлік қылмыстардың алғашқы құрамдары 1979 жылы
АҚШ қылмыстық заңдарында компьютерлік қылмыс деп залал келтірген
Жоғарыда аталған заң келесі жеті негізгі қылмыс құрамдары
ақпаратқа санкцияланбаған кіру немесе санкцияланған кірудің шегінен шығудан
АҚШ-тың үкіметтік ведомствосынан штатаралық немесе халықаралық саудаға қатысы
АҚШ-тың үкіметтік ведомствосының жеке пайдалануындағы компьютерге әсер ету
компьютерді пайдаланумен алаяқтық - алаяқтық ниетпен жүзеге асырылатын
қорғалған компьютерлерді қасақана немесе абайсыздықпен зақымдау;
санкцияланбаған кіруге мүмкіндік беретін компьютерлік парольдар мен ұқсас
компьютерлік технологияларды пайдаланумен жасалатын қорқыту, бопсалау және өзге
Жоғарыда көрсетілген заңнама федералдық қылмыстарға жатқызылған әрекеттер үшін
Компьютерлік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі едәуір регламенттелінгеніне
Ұлыбританияның қылмыстық құқығында көпшілік дамыған елдердің заңнамасына тән
Тікелей компьютерлік ақпарат саласындағы әрекеттердің қылмыстылығы 1990 жылғы
Бұл заңның назар аударатын новациясы болып жоғарыда айтылған
Компьютерлік қылмыспен күрес саласындағы шетел сарапшыларының пікірі бойынша
Сондай-ақ, 2000 жылғы «Терроризм туралы» Заңда компьютерге, олардың
Англо-американдық құқықтық жанұя (жалпы құқық жүйесі) мемлекеттері компьютерлік
Канада қылмыстық кодексімен компьютерлік қылмыс болып:
кез келген компьютерлік деректер мен қызметтерді тікелей немесе
-компьютерлік жүйемен жасалатын кез келген деректерді элетромагниттік, акустикалық,
жоғарыда аталған кылмыстарды жасау үшін немесе жауаптылығы Канада
компьютерлік деректерді рұқсатсыз қасақана өзгерту немесе жою;
мағынасыз, пайдасыз және нәтижесіз компьютерлік деректер мен программаларды
жалпықатынаушы компьютерлік деректерді заңды пайдалану үшін қиындықтар мен
осы деректерді заңды негізде пайдалануға құқығы бар адамға
компьютерлік деректер мен технологияларды қаржылық және өзге «пирамидалар»
Кейбір елдердің қылмыстық заңнамасында компьютерлік технологияларды пайдаланумен жасалған
Қылмыстық заңнаманың тиімді реформасы Германия Федеративтік Республикасында жүргізілді.
1986 жылы экономикалық қылмыстармен күресу туралы Екінші заңды
1994 жылы күшіне енген Франция қылмыстық кодексінде қарастырып
Францияның қылмыстық заңнамасының ерекшілігі - көрсетілген әрекеттер үшін
Испания Қылмыстық кодексі қарастырылып отырған қылмыс түрлерін жеке
ақпараттық компьютерлік кеңістіктегі әрекеттер үшін – құпия мәліметтерді,
өзге әрекеттер шін - лауазымдық жағдайды пайдаланып телекоммуникациялар
Нидерланды Корольдігі. Қарастырылып отырған қылмыс түрлері үшін қылмыстық
Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстық жауатылық: компьютерге, компьютерлік жүйеге
Дания Королъдігі. Бұл мемлекеттің қылмыстық заңнамасында жауаптылық компьютерлік
компьютерлік ақпарат саласында - деректерді электрондық өңдеумен байланысты
компьютерлік кеңістікте - коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратқа заңсыз
компьютерлік технологияларды пайдаланумен өзге қылмыстар – балалар порнографиясын
Швейцария Конфедерациясы. Бұл елдің Қылмыстық кодексінде сәйкес қылмыстық
«Мүлікке қарсы қылмыстық әрекеттер» тарауында деректерді құқыққа қайшы
«Ар-намысқа қарсы және құпия саласындағы қылмыстар» тарауында жеке
«Қызметтік және кәсіптік міндеттерге қарсы қылмыстық әрекеттер» тарауында
Қылмыстық жазаланатын әрекеттердің көбісі мүлікке қарсы қылмыстарға жатқызылғанына
Швейцария Қылмыстық кодексінің негізгі тұжырымдарына сәйкес электронды не
Польша Республикасы. Польша Қылмыстық кодексі компьютерлік ақпаратты және
Польша Республикасының Қылмыстық кодексінің
- компьютерлік программаларды рұқсатсыз пайдалану жолымен бөтен мүлікті
- телекоммуникациялық құралдарды рұқсатсыз тегін пайдалану жолымен залал
алаяқтық жолмен ұрлау, егер бұл компьютерлік ақпаратты жою,
кінәлі тұлғаға тиесілі емес компьютерлік программаларды пайдақорлық мақсатпен
Еуропалық елдер сияқты Азия мемлекеттері де компьютерлік қылмыстар
Осы заңның 4 бабына сәйкес мыналарға тыйым салынған:
Көрсетілген әрекеттер үшін заң әртүрлі жазалау шараларын бекіткен:
Осы заң актісінің кейбір ережелері 2000 жылғы «Компьютерлік
Малайзияда 1997 жылы «Компьютерлік қылмыстар туралы» Заң шығарылған
Жапония Қылмыстық кодексінде қарастырылып отырған қылмыс құрамының өзіндік
Олар «Жалған құжаттар жасау нысанындағы қылмыстар» XVII тарау,
Қазіргі кезде әлемнің 100 аса елдерінің қылмыстық заңнамасында
Криминологиялық болжаулар әлемде қылмыстылықтың өсуін көрсетіп отыр. Оның
Жалпы қандай болса да зерттеу саласындағы құқықтық реттеудің
Бұл салада Біріккен Ұлттар Ұйымы, Экономикалық Ынтымақтастық пен
Компьютерлік қылмыстардың өмір сүруге қажетті объектілерге зиян келтіре
Қылмыстылықпен күрес саласындағы, экономикалық, әлеуметтік, гуманитарлық сипаттағы мәселелерді
1985 жылы БҰҰ 7 Конгресінде қылмыстылықтың жаңа нысандарын,
компьютерде манипуляция жасау жолымен алаяқтық жасау;
компьютерлік алмастыру;
деректерді немесе программаларды өзгерту жолымен залал келтіру;
компьютерлік саботаж (жүйенің қалыпты жұмыс істеуіне бөгет жасау
компьютерлік жүйелер мен қызметтерге санкцияланбаған қатынау;
программаларды заңсыз көшіру.
Компьютерлік қылмыстармен күресудегі халықаралық саясатты анықтау және оларды
Компьютерлік қылмыстарға қатысты құқық бұзушылықтардың минималды Тізімі ұсынылды
OECD артынан ұлттық қылмыстық заңнамаларды унификациялау және компьютерлік
«Компьютерлендірілген» нысанда сақталған жеке құпияны қорғау мәселесіне әлемдік
Компьютерлік қылмыстармен күресудегі халықаралық ынтымақтастықтың негізінде жасалған компьютерлік
Оған кіретін елдердің заңнамасы үшін рекомендациялық сипатта болатын
Осы Үлгілі қылмыстық кодекстің негізінде ТМД елдерінің қылмыстық
Осы Кодекстің «Ақпараттық кауіпсіздікке қарсы қылмыстар» XII бөлімінде
компьютерлік ақпаратқа санкцияланбаған кіру (286 бап);
компьютерлік ақпаратты модификациялау (287 бап); компьютерлік
компьютерлік ақпаратты құқықка қайшы иеленіп алу (289 бап);
компьютерлік жүйеге немесе желіге заңсыз кіруді жүзеге асыратын
зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату (291 бап);
компьютерлік жүйені немесе желіні пайдалану ережелерін бұзу (292
Бірақ, өкінішке орай, ТМД -ға мүше мемлекеттердің ешбірі
Бұрынғы КСРО территориясында «біртұтас қылмыстық кеңістіктің» сакталғанын, ал
Жоғары технологияны пайдаланумен қылмыстылық мәселесін құқықтық шешуде әлемдік
қылмыстардың жеке түрлері бойынша құқықтық нормаларды қабылдау және
қылмыстық қол сүғудың бірыңғай объектісімен біріктірілетін жеке құқықтық
Қазақстандық қылмыстық заңнаманың дамуы бірінші жолмен кетті. 1998
Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру.
ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату.
- компъютерлік ақпарат, яғни машиналық сақтағыштағы, ЭЕМ, ЭЕМ
- заңсыз кіру ақпаратты жоюға, бөгеуге, жаңартуға немесе
- адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша,
Қылмыстық кодекс «зиянды бағдарламалар» ұғымын пайдалануға енгізді. Бұл
ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ
абайсыздықпен ауыр зардаптарға әкеп соққан жоғарыда көрсетілген әрекеттер
Қылмыстық жазалауға тек зиянды бағдарламаларды жасау, сондай-ақ осындай
Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстарға қарсы бағытталған қылмыстық-құқықтық нормаларды
КСРО құрамында болғанда екі республика да (басқалары да)
ҚР мен РФ компьютерлендірілу процесінің деңгейі мен мазмұнының
екі мемлекеттің заң шығарушылары өздерінің құқықтық жүйелерін жақындастыруға
Сонымен, осы елдердің кодекстерінің баптарын салыстыру олардың мазмұны,
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексі
227 бап. Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін
273 бап. ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
274 бап. ЭЕМ-ді, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін
Көрініп отырғандай, Ресей заң шығарушысы ақпараттық қатынас субъектілерін
Тағы бір маңызды айырмашылық көзге түсір отыр. Ресей
Сонымен, компьютерлік ақпарат саласындағы қоғамдық қатынастарға қол сұғатын
Мысалы, Б.Х. Толеубекова компьютерлік құкықты жеке құқық саласына
қалыптастыру қажеттілігін өзектей отырып, осы мәселе бойынша бірнеше
Сонымен, жүргізілген салыстырмалы анализ нәтижесінде ҚР ҚК 227
Ресей заң шығарушысы өзгеше жолды таңдады. Олар қылмыстық
Бұл шешімнің дұрыстығы не бұрыстығы мәселесі бойынша таласпай,
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 227 бабын талдай отырып,
Жалпы алғанда, айтылған кемшіліктерге қарамастан, ҚР ҚК-ін талдау
Сонымен, ғылыми-техникалық прогресс бұған дейін белгісіз болған компьютерлік
Әлемдік қауымдастық компьютерлік қылмыстылықты қоғамдық қауіпсіздікке төндіретін нақты
Компьютерлік қылмыстарға тойтарыс беру аясындағы ұлттық қылмыстық заңнаманы
1.3 Компьютерлік ақпараттың түсінігі, мәні және оны
ҚР ҚК 227-бабына сәйкес компьютерлік ақпарат болып машиналық
Қоғам дамуының бастапқы кезеңдерінде адамдар арасындағы қатынас қарапайым
Адамдар арасындағы ақпараттық айырбастағы бірінші өзгерістер жазудың пайда
Бірақ, ақпараттың күрт көбеюіне байланысты дәстүрлі әдістермен (қолмен,
Ақпаратты машиналық сақтағыштарда жинақтау, акпаратты біздің планетамыздың кез
Жалпы алғанда «ақпарат» (лат. Informatio- түсіндіру, мазмұндау) -
«Ақпарат» ұғымы келесі аспектілерде қарастырылуы мүмкін:
1. Филосософиялық ұғымда ақпарат дегеніміз табиғат пен қоғам,
Әлеуметтік ақпарат адам санасынан өтетін ақпараттың барлық түрлерін
Кибернетика тұрғысынан ақпарат байланыстың электронды каналдарынан жүреді.
Қылмыстық құқықтық мағынада ақпарат дегеніміз ақпараттық жүйелердегі (деректер
Ғылыми категория ретінде ақпарат сандық және сапалық жағы
Егер де әлеуметтік ақпарат машиналық сақтағыштарда көрініс тапса,
Компьютерлік ақпарат - бұл машиналық тасығышта бекітілген және
Никифоров И.В. компьютерлік ақпаратты компьютерлік жүйеде пайдалануға арналған
Компьютерлік ақпаратты қылмыстық құқықтық қорғаудың жеке нысанасы ретінде
Әдебиетте ақпараттың құқық үшін маңызы бар бірқатар белгілері
Компьютерлік ақпарат өз ерекшілігіне байланысты физикалық жоюға, санкцияланбаған
Компьютерлік деректер, операциялық және қолданбалы программалық жасаулар жалпы
Қолданыстағы қылмыстық заңнаманы талдау және оны осы бағытта
Құқық қорғау органдарының өкілдерінің қызметін және дайындығын жетілдіру,
ЭЕМ-ді теріс пайдалануға қарсы қауіпсіздік шараларын күшейту және
Өз мазмұны бойынша бұл қызмет бағыттары шартты түрде
Тәжірибенің көрсетуінше көрсетілген әдістердің тек бәрін қолданған жағдайда
Маңызды мәселелердің бірі - компьютерлік ақпаратты қорғау үшін
Кейінгі кезде жеке құқық саласы — компьютерлік ақпарат
Қорғаудың ұйымдастырушылық шаралары дегеніміз ақпараттық процестің барлық кезеңдеріне
Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіруді болдырмау үшін келесі ұйымдастыру
Құқықтық пен ұйымдастырушылық шаралардан басқа компьютерлік ақпаратты қорғау
Шетел мамандарының бағалауынша ЭЕМ-і бар кішігірім банкте немесе
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІНІҢ 227 БАБЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДАҒЫ
2.1 Қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер
Компьютерлік ақпарат айналымы саласындағы қылмыстарды құқықтық талдау алдымен
Объект - заң шығарушының еркіне тәуелді қоғамдық қатынастардың
а) қылмыс объектісі болып құқықтық нормалармен қорғалатын өмірлік
б) қылмыс объектісі дегеніміз құқықтық игіліктер, құндылықтар; [2.43,
в) қылмыс объектісі болып қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
Бірінші көзқарасқа сәйкес өмірлік мүдделер (басқаша айтқанда әлеуметтік
Екінші көзқарасты жақтаушылар объектіні объективтік құбылыс ретінде анықтайды.
Ең көп тараған үшінші көзқарасқа сәйкес кылмыс объектісі
Объект дегеніміз «қылмыстық-құқықтық нормаларды жіктеу мен жүйелеудегі, қылмыстық
Бірінші классификацияның негізіне «жалпы - ерекше – жеке»
Үш мүшелік классификация біртіндеп төрт мүшелік классификацияға орын
Компьютерлік ақпарат саласындағы компьютерлік кылмыстардың жалпы объектісі болып
Төртмүшелік классификация қазіргі кезде ғылымда және тәжірибеде өз
Осы классификацияға сәйкес Ресей Федерациясының ҚК 28 тарауында
Қылмыстық құқық теориясында тектік объект деп өзара байланысты
ол қылмыстарды топ бойынша жіктеуге мүмкіндік береді;
ол жеке топқа кіретін қылмыстардың қоғамдық қауіптілік сипатын
ол қылмыс топтарын бәріне бірдей объективті критерийді
Компьютерлік қылмыстардың тектік объектісіне анықтама беру әлі мүмкін
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық теориясы дәстүрлі түрде объектіні
Заң шығарушы 227 бапты «Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру,
Әдебиетте бірнеше көзқарас орын алған. Соның біреуіне сәйкес
Сонымен, компьютерлік қылмыстардың тектік объектісі болып компьютерлік ақпаратты
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кірудің тікелей объектісі
ЭЕМ-ге арналған зиянды бағдарламалар жасау немесе қолда бар
Осы қылмыстың нысанасы - компьютерлік ақпараттың бір түрі
2.2 Қылмыс құрамының объективік жағы
Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кірудің объективтік жағының міндетті белгілеріне:
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз
Ақпаратты жою, бөгеу, жаңарту не көшіру, ЭЕМ жұмысын,
Жасалған қоғамдық қауіпті әрекет пен орын алған қоғамдық
Осы құрамдағы қоғамдық кауіпті әрекет әрқашан белсенді нысанда
Құқықтық әдебиетте "компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру" ұғымына анықтама
Бір авторлар компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру деп кінәлінің
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне комментарийге сәйкес: «компьютерлік ақпаратқа
Біздің ойымызша компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру дегеніміз кінәлі
Ақпараттық ресурстардың, ақпараттық жүйелердің, технологиялардың және оларды қамтамасыз
Талданып отырған қылмыс құрамының диспозициясы кез келген заңмен
Байланыс құралдарының, желілік құралдардың ОЖҚ-лары және байланыс арналары
Компьютерлік ақпаратқа кіруге қылмыстық-құқықтық тыйым тек заңмен қорғалатын
Мемлекеттік құпияға жататын мәліметтер (ҚР ҚК 165, 166,
Құпиялық сипаттағы мәліметтер: жеке өмірі немесе отбасы туралы
Кәсіби функцияларды атқарумен байланысты мәліметтер: дәрігерлік құпия, адвокаттық
Қызметтік, банктік және коммерциялық құпия болып табылатын мәліметтер
Авторлық құқық және сабақтас құқықтар объектісі болып табылатын
ҚР ҚК 227 бабының бірінші бөлігімен көзделген қылмыс
Басқалары (көпшілігі) қылмысты заңда көрсетілген зардаптардың ең болмаса
Сонымен компьютерлік ақпаратқа заңсыз кірудің аяқталу сәті деп
Осы зардаптарды әкелмеген әрекеттерді жасау осы қылмыстың құрамын
Компьютерлік ақпаратты жою дегеніміз кінәлі тұлғалардың ақпаратқа қасақана
Құқықтық әдебиетте «ақпаратты жою» үғымы әртүрлі түсіндіріледі. Бір
Жоғарыдағы тұжырымдарға сүйене отырып, компьютерлік ақпаратты жою деп
Ақпаратты жою - ең кауіпті, орны толмас зардап.
Біздің ойымызша, бұны саралау үшін кінәлі тұлғаның ниеті
Ақпаратты бөгеу дегеніміз тізбектегі командалардың орындалуына тыйым салу
Құқықтық әдебиетте «ақпаратты бөгеу» термині әртүрлі түсініледі: осындай
Айтылған анықтамаларға сәйкес бөгеу - оның нәтижесінде ақпараттың
Ақпаратты жаңарту - құқықтық мәні ең күрделі мәселе.
Бір юристер қылмыстық-құқықтық мағынада жаңарту деп бастапқы ақпаратты
Мамандардың пікірлерін талдау компьютерлік ақпаратты жаңартуды заңмен қорғалатын
Көшіру - құжаттың көшірмесін жасауды білдіретін термин.
Компьютерлік ақпаратты көшіруден ақпаратты тираждауды (көбейтуді) айыру қажет.
Қылмыстық-құқықтық мағынадағы көшіру ұғымы ғалымдар арасында пікір талас
Сонымен ақпаратты көшіру дегеніміз - ақпаратты оның меншік
ЭЕМ немесе олардың желісінің жұмысын бұзу компьютерлік техниканың
Өзге жағдайда жасалған әрекет меншікке қарсы қылмыстар туралы
ЭЕМ дегеніміз символдық және бейнелік ақпаратқа операциялар жасауға
ЭЕМ жүйесі - ақпаратты енгізуді және жіберуді камтамасыз
ЭЕМ желісі деп шалғы құрылғыларды бірлесіп пайдалануды қамтамасыз
Құқықтық әдебиетте ЭЕМ немесе олардың жүйесін бұзу -
Сонымен, ЭЕМ, ЭЕМ жүйесін, немесе олардың желісінің жұмысын
Жоғарыда талданған қоғамдық қауіпті зардаптарды адамға тағу үшін
Құрамның объективтік жағының міндетті белгілерімен қатар қылмыстық құқық
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру құрамына қатысты
ҚР ҚК 227 бабының 3 бөлігімен көзделген қылмыс
а) ЭЕМ үшін бағдарламалар жасау;
б) қолда бар бағдарламаларға өзгерістер енгізу;
в) осындай бағдарламаларды пайдалану;
г) оларды тарату;
д) осындай бағдарламасы бар машиналық сақтағыштарды тарату жатады.
Программалық-техникалық көзқарастан «компьютерлік вирус» дегеніміз басқа бағдарламаларға қосыла
ЭЕМ үшін зиянды бағдарламалар жасау әдістері көп. Қазірдің
тікелей ӘЕМ, ЭЕМ жүйесі немесе олардың желісінде;
компьютерлік жүйеден тыс.
Вирустар саны көбейіп келеді. Барлық вирустарды бірнеше топқа
а) жүйелік вирустар (машиналық жадының жүктейтін секторын
б) файлдық вирустар (орындаушы файлдарды зақымдайды);
в) аралас вирустар (жоғарыда аталған вирустардың қасиеттерін
Компьютерлік техниканы зақымдау тәсілі бойынша вирустар былай бөлінеді:
а) резиденттік (комьютердің оперативтік жадысында орналасады және оны
б) резиденттік емес (компьютерлік жүйенің оперативтік жадысын зақымдамайды,
Құрылу алгоритмі бойынша вирустар:
а) «вульгарлы вирус» (бірыңғай блокпен жазылған компьютерлік бағдарлама);
б) «бөлшектенген вирус» (қалай, қандай тәртіпте, қай уақытта
Зиянды бағдарламалар араласуы мүмкін. Зиянды бағдарламалардың қоғамдық қауіптілігі
Қолда бар бағдарламаға өзгеріс енгізу дегеніміз арнайы бағдарламалар
ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаны пайдалану — бұл бағдарламаны
ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаны тарату - сату, жалға
ЭЕМ үшін зиянды бағдарламалар келесі тәсілдермен таратылуы мүмкін:
белсенді (оны ЭЕМ, ЭЕМ жүйесі немесе олардың желісіне
пассивті (зиянды бағдарламаның өзін-өзі таратуына немесе үшінші
тұлғалардың таратуына жол беру).
Тарату ұғымына зиянды бағдарламаға басқа пайдаланушыларға қатынауды беру
Зиянды бағдарламалары бар машиналық сақтағыштарды пайдалану -жазылған бағдарламаны
Зиянды бағдарламалары бар машиналық сақтағыштарды тарату -машиналық сақтағыштарды
Қылмыс құрамы формалды болып табылады, сондықтан да қылмыстық
Қылмыс қоғамдық қауіпті зардаптың болу-болмауына қарамастан зиянды бағдарламаны
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кірудің саралаушы белгілерінің
ҚР ҚК 31 бабының 2 бөлігіне сәйкес егер
Адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша заңмен
Бірінші жағдайда заңмен корғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіруді
Екінші жағдайда – рөлдерді бөлу көзделген, яғни заңмен
Бұл позиция бірнеше авторлардың карсылығын туғызады. [2.22, 416
Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кірудегі қоса орындаушылық шегінде рөлдердің
Бір адам айдап салушы ретінде, ал басқасы орындаушы
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру үшін қылмыстық
Қылмысты ұйымдасқан топпен жасау кылмыстың ауырырақ түрі болып
Ұйымдасқан топ ұйымдастырудың жоғары деңгейімен, құрамының тұрақтылығымен, құрылымының
Тұрақтылық - қатысушылары арасында тұрақты, берік байланысымен сипатталатын
Алдын ала сөз байласуы бойынша адамдар тобымен салыстырғанда
Сонымен қатар топтың мүшесі қандай функция атқарғанының қылмыстық
Талданып отырған құрамға қатысты заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа
ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісіне кіре алатын
Адамның қызмет бабы оның өкілеттік шеңберімен анықталады: нұсқауларда,
мемлекеттік органдар мен мекемелерде ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді
меншік нысанына қарамастан коммерциялық ұйымда, сондай-ақ мемлекеттік орган,
- қызметі бойынша электрондық-есептеу техникасын пайдалануға құқығы бар
ҚР ҚК 227 бабының 4 бөлігі ЭЕМ-ге арналған
Бапта ауыр зардаптың анықтамасы берілмеген. Ғалымдар осы ақтандақтың
адамды өлтіру немесе денсаулығына ауыр зиян келтіру, ірі
аса бағалы ақпаратты қайтарылмас жоғалту; [2.49, 600 б]
күрделі техникалық құралдардың істен шығуы.
Бұл тізім толық болып табылмайды және өзге қоғамдық
Қылмыс құрамы материалды болып табылады.
2.3 Қылмыс құрамының субъективтік жағы
Қылмыстық құқық ғылымында қылмыс кұрамының субъективтік жағы «қылмыстың
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кірудің субъективтік жағын
Осы құрамның субъективтік жағына қатысты ғалымдар арасында пікірталас
Ақырғы позицияны көпшілік авторлар қолдайды. Компьютерлік ақпаратқа заңсыз
Компьютерлік қылмыстардың субъектілері компьютерліндірілген жүйелерді басқаратын, оларды пайдаланатын
Кінәнің қалыптасуында ниет пен мақсат маңызды рөл ойнайды.
Шетелдік және отандық зерттеушілер заңсыз кірудің ниеттерін бір
Осы құрам үшін ниет пен мақсат субъективтік жақтың
Көпшілік ғалымдардың пікірінше ҚР ҚК 227 бабының 3
Кінәлі тұлғаның әрекеттерінің мақсаты мен ниеті әртүрлі болуы
Бірақ нақты қылмыс жасаудың ниеті мен мақсатын анықтау
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіруді алдын ала
Егер заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру ұйымдасқан
Талданып отырған қылмыс құрамының барлық қатысушылары қасақана әрекет
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіруді өз қызмет
ҚР ҚК 227 бабының 4 бөлігінің ерекшелігі -
Жалпы ереже бойынша кінәнің екі нысаны дегеніміз кінәнің
ҚР ҚК 227 бабының 4 бөлігіне қатысты кінәлі
Кінәлі тұлға ауыр зардаптардың пайда болатынын алдын ала
2.4 Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер
Әрекетте қылмыс құрамы бар ма және қылмыстық жауаптылық
Қылмыстық құқық теориясы қылмыс субъектісі деп қасақана немесе
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 14 бабына сәйкес ҚК
Сонымен қатар, заңмен көзделген ереже бойынша кейбір әрекеттер
Бір ғалымдардың айтуынша есептеуіш техниканы пайдалану саласындағы қылмыстар
Заң шығарушы компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстардың субъектісін келесі
1. заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіруді жүзеге
Бірақ, бұл қылмыс көбінесе жоғары білікті адамдармен жасалады,
Болашақта осы қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілік жасы төмендейді
2. алдын ала сөз байласу бойынша топпен немесе
ҚР ҚК 31 бабының 2 бөлігіне сәйкес егер
ҚР ҚК 31 бабының 3 бөлігіне сәйкес егер
Статистиканың мәліметтері бойынша соңғы кезде ұйымдасқан топ немесе
Батыста мафиоздық және бандиттік топтарға ұқсайтын хакерлердың ұйымдасқан
3. өз қызмет бабын пайдалана отырып заңмен қорғалатын
Көрсетілген субъектілер ең қауіпті болып табылады. Сондықтан да
Өз қызмет бабын пайдалану дегеніміз қызмет атқару нәтижесінде
Әдебиетте көрсетілген адамдардың кеңірек классификациясы көрсетілген:
а) жәбірленуші жақпен еңбек қатынастарымен байланысты емес,
басқа байланысы бар адамдар - сервистік қызмет көрсететін,
адамдар және т.б.;
б) ұйымда жауапты қызмет атқаратын қызметкерлер;
в) қызметкерлер - өз жағдайын теріс пайдаланатын ЭЕМ
Өз қызмет бабын пайдалану жасалған әрекет формальді түрде
4. ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісіне кіре
Кіре алатын адам - деректер базасын пайдалану немесе
Осындай адамдар егер олар өз міндеттерінің шегінен шығып,
ЭЕМ орналасқан бөлмеге кіре алатын адамдар егер олар
5. Зиянды бағдарламаларды жасаған, оларга өзгеріс енгізген, пайдаланатын,
Бұл қылмыстың субъектісі жалпы болып табылады. Бірақ, субъектінің
Тәжірибелі программистер вирус жазумен өте сирек айналысады. Оларды
а) ЭЕМ-ді пайдалану ережелерін бұзушылар - техниканы жетік
б) «ақ жағалылар» - «беделді қылмыскерлер»: бухгалтерлер, әртүрлі
в) «компьютерлік шпиондар» - мақсаты әртүрлі саладағы стратегиялық
г) «хакерлер» - есептеуші техника мен программалауды өте
Хакер (ағыл. Наск - шабу, кескілеу, жару) деп
Қызмет түріне байланысты хакерлер бірнеше топқа бөлінеді:
а) крекерлер (software hackers) — компьютерлік жасауды бұзушылар.
Оның көмегімен қылмыскер жүйеге кіре алады;
б) фрикерлер (freak) - телефонды және басқа коммуникациялық
в) кардерлер (фрикерлердің бір түрі) - өз шығындарын
г) желілік хакерлер (net hackers) — басқаша айтқанда
Әрекеттің ниетіне, мақсаттарына және әдістеріне байланысты барлық хакерлерді
криминалдық хакерлер;
криминалдық емес хакерлер.
Соның ішінде көрсетілген топтардың әрбірінде мыналарды бөлуге болады:
1) хакер-дилетанттар. Бұл категорияның мақсаттары:
а) оның мазмұнын білу үшін жүйеге кіру; б)
2) хакер-кәсіпқой. Олар есептеуші техника мен байланыс құралдарын
Хакерлер компьютерлік қылмыстар банкті тонаудан қарағанда ақша жасаудың
Жоғарыда айтылғанның негізінде хакердің портретін жасауға болады. Бұл
Олардың жасына келсек әдебиетте әртүрлі жас шектері келтіріледі:
Американдық криминалистер хакерлерді былай сипаттайды: ұялшақ, компьютермен «жабылады»,
Шетел статистикасының деректері бойынша қызмет жасау кезіне қылмыскерлердің
Қылмыскерлердің 52%-де ақпаратты автоматтындырылған өңдеу саласында арнайы дайындығы
Қылмыс жасау кезінде қылмыскерлердің 77% жуығында интеллектуалдық дамудың
Компьютерлік қылмыстың субъектісінің белгілерін қарастыру қарастырылып отырған қылмыстардың
3 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
3.1 Компьютерлік қылмыстарды жасаудың себептері мен шарттары
Электронды-есептеу техникасы шүғыл дамып, өз қолданылыну шеңберін кеңейтіп
Қазіргі кезде кәсіпорынның, ұйымның, мекеменің және де жеке
ЭЕМ-н тікелей құқық қорғау қызметінде пайдалану криминалистік есеппен
Басқаша айтқанда, компьютер бізді көптеген жұмыстан босатып, уақытымызды
Қоғам мен мемлекеттің дамуындағы революциялық рөлімен катар компьютерлер
Ақпараттық технологиялардың әсерімен қоғамның ғаламдық информатизациялану процесі жүріп
Адамның тіршілігіне қазіргі ақпараттық технологиялардың енуі -индустриалды қоғамның
Ақпараттық қоғамның мәні ақпаратты, ақпараттық өнімдерді жасау емес,
Материалдық өндіріс, әлеуметтік сала және қызмет көрсету саласын
Компьютеризация процесі:
жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың интеграциялануымен;
интеллектуалдық еңбектің интенсификациялануымен;
еңбек сипатының өзгеруімен: процессорларды әртүрлі машиналар мен құрылғыларға
ғылым мен техниканың дамуын ынталандырумен: жасанды интеллект жасағанға
ғаламдық ЭЕМ жүйесін жасау арқылы жаңа технологиялардың қоғамдық
адамды био-элеуметтік-техногендік құбылысқа айналдырумен сипатталады.
Мемлекеттердің ғаламдық акпараттық кеңістікке өту перспетивасына байланысты ғылыми-техникалық
Жалпы информатизациялаудың тағы бір негативтік құбылысы болып компьютерлік
Информатизация процесінің екпіндігі мен ғаламдылығы соншама, қоғам оның
Ақпаратты сақтау мен беру саласындағы техникалық жетістіктер; қылмыскерлердің
Ал компьютеризация процесінің жағымсыз жақтарын қоғам мен мемлекеттің
Экономикалық жағдай компьютерлік қылмыстардың жасалуына әсер ететін экономикалық
Компьютерлік қылмыстылықтың әлеуметтік факторларына: адамгершіліктің; имандылықтың құлдырауы, әлеуметтік
Ақпараттық айырбастың, компьютерлік технологиялардың дамуы қылмыскерлердің «шығармашылығына» әсер
Компьютерлік қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі олар ақпаратты, ақпараттық ресурстарды
Компьютерлік қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі олар өмірді қамтамасыз ету,
Ақпараттық технологиялардың одан әрі дамуы компьютерлік ақпарат саласындағы
Arpanet желісімен эксперименттің сәттілігі сонша, көптеген ұйымдар күнделікті
Internet дамуына байланысты оған әртүрлі елдердегі жергілікті компьютерлік
Қазіргі кезде Internet 800 млн. аса пайдаланушыларды біріктіретін
Мамандар қылмыстардың жасалуына жағдай жасаған себептер мен шарттарды
қылмыстардың жасалуына жағдай жасайтын құқыққа қайшы әрекеттерге, салақтыққа
қылмыстың жасалуына жағдай жасаған мән-жайлар мен факторларды тергеу
тиісті себептер мен шарттарды жою жөнінде ұсыныстар беру
еңбек ұжымдарымен және де ұйым, мекеме басшылығымен профилактикалық
Бұл тізім тұйық болып табылмайды, бірақ қандай шаралар
Компьютерлік желілік технологиялардың дамуын, көпшілік елдердің пайдаланушыларының ғаламдық
Компьютерлік қылмыстылықтың өзіндік ерекшелігі - оларды жасағанда халықаралық
3.2 Компьютерлік қылмыстардың алдын алу шаралары
Халықаралық және отандық тәжірибенің көрсетуінше қылмыстылықпен күресудегі басты
«Кең» мағынада қылмыстардың алдын алу дегеніміз құқықтық мемлекет
«Тар» мағынада қылмыстардың алдын алу дегеніміз - бұл
Қылмыстылықтың алдын алу мәселесін зерттейтін криминология алдын алудың
1. қылмыстылықтың себептері мен шарттарының иерархиясына байланысты: а)
2. нақты мазмұнына байланысты: а) алдын алудың экономикалық
Ғалымдардың бірқатарымен компьютерлік жүйелер қоғамдық қауіпсіздік қатынастарын бұзатын
Компьютерлік ақпарат саласында жасалатын қылмыстардың алдын алу мәселесі
Ю.М. Батурин мен А.М. Жодзишский компьютерлік қылмыстардың алдын
Техникалық шараларға олар компьютерлік жүйеге рұқсатсыз кіруден қорғануды,
Ұйымдастырушы шараларға: есептеуші орталықты қорғауды ұйымдастыруды, персоналды дұрыс
Көрсетілген авторлардың пікірі бойынша құқықтық шараларға компьютерлік қылмыстар
Компьютерлік техниканы пайдаланумен жасалатын қылмыстардың алдын алудың Б.Х.
Бұл зерттеушінің пікірі бойынша компьютерлік техниканы пайдаланумен жасалатын
Кадрлік саясат тұрғысынан автор алдын алудың келесі шараларын
Ұйымдастырушы-басқарушы шараларға автор мыналарды жатқызады: а) вахтермен бақыланатын
Техникалық алдын алу шараларына мыналар жатады: а) антивирустық
Одан кейін Б.Х. Төлеубекова осы саладағы прокурорлық қадағалаудың
Компьютерлік қылмыстар әкелетін қауіп-қатерді және әлемдік қауымдастыққа оның
Бүгінгі күні компьютерлік технологияларды пайдаланумен байланысты қылмыстар мәселесі
1. Ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың дамуы әлемдік ақпараттық
Қазіргі халықаралық нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық мүдделерді қорғайтын,
Халықаралық құқықтық ынтымақтастық компьютерлік қиянаттардың алдын алуда және
Жағдайды ескере отырып ұлттық қылмыстық заңнама шегінде компьютерлік
Өз кезегінде халықаралық деңгейде бұндай нормалардың болуы халықаралық
Ақпараттық технологиялардың дамуын есепке алып, колданыстағы заңнаманы гармонизациялау
Компьютерлік қылмыстылықпен күресу саласындағы халықаралық ынтымақтастық елдердің құқық
Заңнаманы гармонизациялау және құқық қорғау органдарының халықаралық өзара
Компьютерлік қылмыстылықтың алдын алу әдістерінің бірі болып компьютерлік
Қазіргі кезде біздің республикамызда ақпараттық құқықтық қатынастарды реттейтін
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
ҚР Конституциясының 18 бабының 1 бөлігінде: «Әркімнің жеке
Конституцияның 20 бабы сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.
Бұл заңда, жоғарыда айтылғандай, алғашқы рет ЭЕМ үшін
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
Бұл актінің 227 бабында компьютерлік ақпаратқа санкциясыз кіру,
4. Қазақстан Республикасының 26.06.1998 жылғы №233-1 «Қазақстан Республикасының
Осы заңның 22 бабында: ақпаратты қорғаудың ұлттық жүйесін
5. Қазақстан Республикасының 15.09.1999 жылғы «Мемлекеттік құпиялар туралы»
Осы заң Қазақстан Республикасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында
Мемлекеттік құпия дегеніміз олардың таратылуы Қазақстан Республикасының қауіпсіздігіне
Мемлекеттік құпияны құрайтын ақпаратты қорғау үшін арналған құралдар
6. Қазақстан Республикасының 13.05.1999 жылғы «Байланыс туралы» Заңы.
Бұл заңда байланыс саласындағы қызметтің құқықтық негіздері бекітілген,
7. Қазақстан Республикасының 10.06.1996 жылғы «Авторлық құқық және
Бұл заң ғылым, әдебиет және өнер туындыларын, қойылымдарды
Қазақстан Республикасының 02.07.1998 жылғы «Жемқорлықпен күрес туралы» Заңы.
Қазақстан Республикасының 07.01.2003 жылғы «Электрондық құжат және электрондық
Қазақстан Республикасы Президентінің 25.06.2002 жылғы «Компьютерлік ақпарат саласындағы
11.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 13.06.1997 жылғы «Ақпаратты қорғаудың криптографиялық
Бұл қаулыларда ақпаратты қорғау бойынша ұлттық стандарттардың сақталуына
Жоғарыда көрсетілген заңдар мен нормативтік актілер тізімін талдау
Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан – 2030» Жолдауы және
Компьютерлік қылмыстылықтың алдын алуда процессуалдық заңнама да маңызды
Қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік процесті жүргізетін тұлғаның адамдардың
Сонымен қатар, жалғыз құқықтық нормалармен оң нәтижеге жету
Этикалық нормалар мен принциптер жалпы қоғамның ақпараттық мәдениетіне
Ақпараттық ресурстарды пайдалану саласында туындайтын қатынастарды реттейтін, осы
Қарастырылып отырған қылмыс деликтілерінің алдын алу сипатындағы құқықтық
Компьютерлік қылмыстың шетелдік және отандық зерттеушілерінің ғылыми еңбектерін
қылмыстардың осы түрімен күресу шаралары жүйесінде құқықтық шаралардың
құқық қорғау органдарының кадрлік және арнайы дайындығын жетілдіру;
ЭЕМ-ді теріс пайдалану мүмкіндігіне қарсы қауіпсіздік шараларын күшейту
Жоғарыда айтылғандай, ішкі істер органдарының көпшілік кызметкерлері, әсіресе
Қазіргі кезде компьютерлік қылмыстылыктың алдын алу бойынша шараларды
Мемлекетте ақпараттық кауіпсіздікті камтамасыз ету келесі негізгі мақсаттарда
Мемлекеттілікті және қоғамдағы саяси тұрақтылықты сақтау және бекіту.
Қоғамның демократиялық институттарын сақтау және дамыту, азаматтардың құқықтары
Мемлекеттің әлемдік қауымдастықтағы құрметті орнын қамтамасыз ету.
Елдің территориалдық тұтастылығын қамтамасыз ету.
Мемлекеттің прогрессивті әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету.
Ұлттық мәдени кұндылықтар мен дәстүрлерді сақтау. [2.23, 56
Ақпараттық қауіпсіздіктің негізгі ұғымдық аппараты келесі ұғымдар мен
Ақпаратты қорғау - ақпараттық қауіпсіздік қатерлерінің жолын кесу
Ақпараттық инфраструктура - ақпаратты өңдеу және талдау, ақпараттық
Ақпараттық қауіпсіздікке қауіп-қатер - қоғамның ақпараттық ортасының дамуы
Ақпаратқа санкциясыз кіру - оны алудың бекітілген ережелерін
Жоғарыда айтылғанға сәйкес, компьютерлік қылмыстылықтың алдын алу мемлекеттің
Ақпараттық жүйенің қауіпсіздігіне қауіп төңдіретін негізгі көздерге:
ақпараттық саладағы азаматтар мен ұйымдардың заңды құқықтарын бұзуға
мемлекеттің мүддесіне қарсы бағытталған шет ел саяси және
табиғи апаттар (су тасқыны, зілзала, өрт және т.б.);
ақпараттық жүйенің құрылғыларының жұмыстан шығуы;
жүйе элементтерін (аппараттық құралдар, ақпараттық техноологиялар, деректер базасы
пайдалану қателіктері;
шетел барлау және арнайы қызметтерінің қызметі;
бұзушылардың қасақана әрекеттері және т.б. жатады.
Айтылған қауіптердің көбісі мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігіне нақты қауіп
Әдебиеттерде көрсетілгендей, жүйеге қауіп ету әдістері әртүрлі болады.
Табиғи қауіптерге, әдетте, адамға тәуелді емес объективті физикалық
ақпараттық жүйе мен оның элементтерін жобалаудағы қателіктерден, программалық
адамдардың пайдақорлық ниетімен байланысты қасақана (әдейі) қауіптер.
Сонымен, ақпараттық жүйенің қауіпсіздігіне мүмкін болатын барлық қауіп-қатерлерді
жүйе ресурстарын оның жұмысына заңсыз араласудан және оған
байланыс арнасы бойынша жіберілетін деректерді қорғау;
жүйенің қауіпсізідігіне қатысы бар барлық оқиғаларды тіркеу, жинау,
жүйе пайдаланушыларының жұмысын әкімшілік тарапынан бақылау және қауіпсіздік
қорғаныс жүйесі құралдарын басқару.
Тәжірибенің көрсетуінше, компьютерлік қылмыстардың алдын алудағы ең тиімді
Ақпараттық ресурстарды қорғаудың басты мәселелерінің бірі болып -компьютерлік
Компьютерлік техникамен жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге вирустық қол
Қызметкерлерге жұмысқа ұйым компьютерлік техникасында жұмыс істеу үшін
Қызметкерлерге компьютерлік жүйенің кауіпсіздігі үшін асқын қауіп көзі
ЭЕМ-де ақпаратты антивирустық қорғау жүйелерін орнату.
Программалық құралдарды, антивирустық қорғау жүйелерін тұрақты қарау және
6. Компьютерлік жүйелердің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің бекітілген ережелерін
Компьютерлік вирустармен күресу әдістерінің ең тиімділерінің бірі болып
Қазіргі кезде ақпараттық жүйелерді қол сұғулардан толық қорғайтын
Қауіпсіздік жүйесінің беріктігі персоналдың беріктілігімен айқындалады және оның
Ақпараттық жүйенің қауіпсіздігін қорғаудың кешендік шаралары дегеніміз жоғарыда
Қазіргі кезеңде біздің республикада компьютерлік қылмыстылық мәселесі басқа
ҚОРЫТЫНДЫ
Электронды-есептеу машиналарының адамның өмірінің барлық салаларына енуі қылмыстық
Мамандардың айтуынша таяу болашақта компьютерлік қылмыстардың саны да,
Қазіргі кезде әлемнің көпшілік елдерінде компьютерлік қылмыстылықтың хал-ахуалы
Біздің елдің қылмыстық заңнамасында қылмыстардың осы түрі орын
Біріншіден, қазіргі кезде әлемдік тәжірибе көрсеткендей компьютерлік ақпарат
Олай болса, компьютерлік ақпарат саласындағы қоғамдық қатынастарға
қол сұғатын әрекеттер біздің мемлекеттің қылмыстық заңында көзделсе
Екіншіден, ҚР ҚК 227 бабында айқын мағыналық және
Кейбір саралаушы белгілер толығымен түсінікті емес. Мысалы, осы
ҚР ҚК 227 бабының 4 бөлігі де «абайсыздықпен
Тағы бір көкейкесті мәселе болып компьютерлік техниканы пайдаланумен
Мысалы, 129 бап - Жала жабу. Интернетте «орын
135 бап - Бала асырап алу құпиясын жария
Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап
Қазіргі кезде күш алып келе жатқан терроризмге (233
Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа ала отырып мынадай қорытындылар жасауға
- компьютерлік технологиялармен байланысты қылмыстар саласындағы қылмыстық-құқықтық реттеу
өмірде орын алатын қылмыстық әрекеттердің бірқатарын қолданыстағы Қылмыстық
айтылған кемшіліктердің көзін жоюдың тиімді жолы болып Қылмыстық
компьютерлік қылмыстарға тән принципиалды жаңа құрамдар пайда
болған кезде, осындай әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылықты көздейтін
жаңа нормаларды құрастыру және енгізу.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Нормативтік-құқықтық актілер
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, "Жеті Жарғы, 2008.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы, "Баспа", 2009.
Қазақстан Республикасының 31.08.1995 жылғы "Банктер және банктік қызмет
Қазақстан Республикасының 10.06.1996 жылғы "Авторлық құқық және сабақтас
Қазақстан Республикасының 12.11.1997 жылғы "Соттық сараптама туралы" Заңы.
Қазақстан Республикасының 26.06.1998 жылғы "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
Қазақстан Республикасының 02.07.1998 жылғы "Жемқорлықпен күрес туралы" Заңы.
Қазақстан Республикасының 15.03.1999 жылғы "Мемлекеттік құпиялар туралы" Заңы.
Қазақстан Республикасының 13.05.1999 жылғы "Байланыс туралы" Заңы.
Указ Президента Республики Казахстан от 16.03.2001 г. "О
Указ Президента Республики Казахстан от 25.06.2002 г. ''Об
Қазақстан Республикасының 07.01.2003 жылғы "Электрондық құжат және электрондық
Қазақстан Республикасының 08.05.2003 жылғы "Информатизация туралы" Заңы.
Постановление Правительства Республики Казахстан от 3 июня 1998
Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 25
Уголовный кодекс Российской Федерации от 1.01.1997 года.
Уголовный кодекс Испании. -М.: Издательство ЗЕРЦАЛО, 1998.-218 б.
Уголовный кодекс Голландии. - СПб.: Издательство "Юридический центр
Уголовный кодекс Дании. - М.: МГУ, 2001.-171 б.
2. Арнайы әдебиеттер
Анин Б. Защита компьютерной информации. - СПб.: БХВ
Батурин Ю.М., Жодзинский А.М. Компьютерная преступность и компьютерная
Батурин Ю.М. Проблемы компьютерного права. М., Юридическая литература,
Батурин Ю.М. "Компьютерное преступление - что за термином?"
Вехов В.Б. Компьютерные преступления: способы совершения, методики расследования.
Воройский Ф.С. Систематизированный толковый словарь по информатике.-М.: Либерия.1998.-231
Гайкович Н.Д. Информационная безопасность в автоматизированных системах обработки
Голышкин Я. Хакера взяли с поличным // Юридическая
Заморин А. Толковый словарь по вычислительной технике и
Зубов М. Вампиры закрытых сайтов. // Труд. 8
Касперский Е. Компьютерные вирусы. М.: "Эдель"-"Ренессанс", 1992.
Комиссаров В. Преступления в сфере компьютерной безопасности: понятие
Комментарий к УК Республики Казахстан— Отв. ред. Борчашвили
Комментарий к УК Республики Казахстан - Алматы. Баспа.
Комментарий к уголовному кодексу РФ. Особенная часть /
Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации / Под
Научно-практический комментарий к Уголовному Кодексу Российской Федерации в
Криминология. Учебник для вузов / Под ред. В.Н.
Криминалистика. Учебник для вузов / Под ред. Н.П.
Крылов В.В. Информационные компьютерные преступления. - М.: Издательская
Курс уголовного права. Общая часть. // Том 1.
Курс уголовного права. Общая часть: Учебник для вузов.
Курушин В.Д., Минаев В.А. Компьютерные преступления и информационная
Лунеев В.В. Преступность 20 века. Мировой криминологический анализ.
Ляпунов Ю., Максимов В. Ответственность за компьютерные преступления//Законность.
Мак-Кланг Кр.Дж.А., Мак-Коанг К.А.мл. Микрокомпьютеры для юристов: Пер.
Медведовский И.Д. Атака через Интернет. / Под ред.
Международный обзор уголовной политики ООН. Нью-Иорк. ООН. 1994.-5
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
Никифоров В.С., Решетников Ф.М. Современное уголовное право. М.:Наука,
Назмышев Р.А. Уголовно-правовая характеристика преступлений, совершаемых в сфере
Назмышев Р.А. Проблемы расследования неправомерного доступа к компьютерной
Новый уголовный кодекс Франции / Научн. ред. Н.Ф.
Основы компьютерного законодательства США. / Системы безопасности связи
Охрименко С.А. Программные злоупотребления и средства антивирусной защиты.
Пафилова Е.И., Попов А.С. Компьютерные преступления: серия "Современные
Полевой Н. Правовая информатика и кибернетика. М.: Юридическая
Пособие для следователя. Расследование преступлений повышенной общественной опасности.//Под
Преступления, связанные с использованием компьютерной сети. Справочный документ
Савинков В. Толковый словарь по информатике. М.//Финансы и
Сеитов Т.Б. Правовые аспекты компьютерной преступности в зарубежных
Селиванов Н. Проблемы борьбы с компьютерной преступностью// Законность.
Спорные вопросы понятия объекта претупления / Под ред.
Тайли Э. Безопасность компьютера.-Минск, 1997.-53 б.
Толеубекова Б.Х. Компыотерная преступность: вчера, сегодня, завтра.Монография. -
Толеубекова Б.Х. Проблемы совершенствования борьбы с преступлениями, совершаемыми
Толковый словарь по вычислительным системам. М., 1999.-40 б.
Уголовное право. Особенная часть. Учебник. Под ред. дю.н.,
Уголовное право России: Учебник для вузов. В 2
Уголовное право Российской Федерации. Особ.часть: Учебник / Под
Уголовное право. Общая часть. Под ред.Кригера К.А., Кузнецовой
Усманов У.А. Комментарий к Уголовному Кодексу Р.Ф.-М.: ПРИОР,
Шурухов Н.Г. Расследование неправомерного доступа к компьютерной инфйормации.-М.,
http://www.crime.ru
http://www.codex.com
№ 1 қосымша.
Компыотерлік қылмыстардың кодификаторы (Интерполдың бас хатшылығы)
QA – санкцияланбаған қатынау және иеленіп алу QR
QAH – компьютерлік абордаж
QAI – иеленіп алу
QAT – уақытты ұрлау
QAZ - санкцияланбаған қатынау және иеленіп алудың өзге
QRS - өзге программалық жасау
QRT – жартылай өткізгішті құрылғылардың топологиясы
QRZ - өзге заңсыз көшіру
QD – компьютерлік деректерді өзгерту QS – компьютерлік
QDL – логикалық бомба
QDT – трояндық ат
QDV – компьютерлік вирус
QDW – компьютерлік құрт
QDZ – деректерді өзгертудің өзге түрлері QSH –
QSS – программалық жасаумен
QSZ – саботаждың басқа түрлері
QF – компьютерлік алаяқтық QZ - өзге компьютерлік
QFC – банкоматтармен алаяқтық
QFF – компьютерлік жалғандық
QFG – ойын автоматтарымен алаяқтық
QFM – енгізу-шығару программаларына манипуляция жасау
QFP – төлем құралдарымен алаяқтық
QFT – телефондық алаяқтық
QFZ - өзге компьютерлік алаяқтық QZB – компьютерлік
QZE – коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратты ұрлау
QZS – соттың қарауына жататын ақпаратты беру
QZZ - өзге компьютерлік қылмыстар
№ 2 қосымша.
Бұрынғы кеңестік кеңістікте құрылған елдердің қылмыстық кодекстерінің компьютерлік
№ Мемлекеттің атауы Тараудың, бөлімнің атауы Баптардың атауы
1 Қазақстан Республикасы 7 тарау. «Экономикалық қызмет
2 Ресей Федерациясы 28 тарау. «Компьютерлік ақпарат саласындағы
273 бап. ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
274 бап. ЭЕМ-ді пайдалану ережелерін бұзу
3 Беларусь Республикасы XII бөлім. «Ақпараттық қауіпсіздікке қарсы
31 тарау. "Ақпараттық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар". 349 бап.
350 бап. Компьютерлік ақпаратты модификациялау
351 бап. Компьютерлік саботаж
352 бап, Компьютерлік ақпаратты заңсыз иелену
353 бап. Компьютерлік жүйеге немесе желіге
354 бап. Зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану немесе тарату
355 бап. Компьютерлік жүйені немесе желіні
4 Украина XVI бөлім. «Электронды есептеу-машиналары (компьютерлерді), жүйелерді
362 бап. Компьютерлік ақпаратты ұрлау, иемдену, бопсалау немесе
363 бап.
5 Грузия 9 бөлім. «Қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке
285 бап. ЭЕМ
286 бап. ЭЕМ,
6 Тэжікстан XII бөлім. «Ақпараттық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар».
28 тарау. «Ақпараттық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар». 298 бап.
299 бап. Компьютерлік ақпаратты модификациялау
300 бап. Компьютерлік саботаж
301 бап. Компьютерлік ақпаратты заңсыз иелену
7 Өзбекстан 3 бөлім. «Экономика саласындағы қылмыстар». X
3 б. «г» т. - компьютерлік техника құралдарын
168бап. Алаяқтық:
3 б. «в» т. - компыотерлік техника құралдарын
169 бап. Ұрлық:
3 б. «в» т. - компьютерлік жүйеге рұқсатсыз
8 Әзірбайжан Республикасы X бөлім. «Қоғамдық қауіпсіздік пен
30 тарау. «Компьютерлік қауіпсіздік саласындағы қылмыстар» 271
272 бап.
273 бап. ЭЕМ, ЭЕМ жүйесін немесе олардың
9 Латыш Республикасы XX бөлім. «Қоғамдық қауіпсіздік пен
242 бап. Компьютерлік техниканың программалық жасауына рұқсатсыз ие
243 бап. Компьютерлік техниканың программалық жасауын зақымдау
244 бап. Компьютерлік вирусты тарату
245 бап. Ақпараттық жүйенің қауіпсіздік ережелерін бұзу
10 Эстон Республикасы 14 бөлім. «Компьютерлік ақпарат және
269 бап. Компьютерлік ақпаратты немесе компьютерлік программаларды жою
270 бап. Компьютерлік саботаж
271 бап. Компьютерлерді, компьютерлік жүйелерді немесе компьютерлік желілерді
272 бап. Компьютерлік желідегі байланысты заңсыз бұзу немесе
273 бап. Компьютерлік вирустарды көрінеу тарату
274 бап. Қорғау кодтарын беру
275 бап. Мекемелерге дұрыс емес деректерді беру
276 бап. Мемлекеттік немесе муниципалды деректер банкінен деректерді
81