ЖОСПАР
КIРIСПЕ .............................................................................................................3
I ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...................................5
Еңбек рыногының жалпы сипаттамасы .................................................5
Еңбек рыногынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы ..............9
Жалақы мен жұмыссыздық мәселелері .................................................14
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ДАМУЫ ОНЫ
2.1 Қазақстандағы еңбек рыногының әлеуметтік-экономикалық рынок ретіндегі
2.2 Еңбек рыногын реттеу және жұмыссыздықпен
ҚОРЫТЫНДЫ ...............................................................................................29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР .................................................................31
КIРIСПЕ
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi жекешелендiру
Кәсiпорын пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс факторларын
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын еңбек
Еңбек рыногы басқа рыноктар сияқты сұраныс пен ұсыныс
Мен бұл тақырыпты жазудағы мақсатым мен мiндеттерiм келесiдей:
Еңбек және еңбек рыногының экономикалық мәнiн ашу, шетелдiк
Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
Еңбек рыногындағы монопсония және оның ерекшелiгiн көрсету;
Жалақы, жұмысбастылық, кәсiподақтар және жұмыссыздық, олардың өзара байланыстары,
Еңбек рыногы басқа рыноктар сияқты сұраныс пен ұсыныс
I ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек рыногының жалпы сипаттамасы
Еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi
Еңбек рыногы пайда болуы және iск кiрiсуi үшiн
Еңбек рыногының субъектiлерi (жалданған еңбеккерлер және олардың кәсiподағы,
Рынок механизмi (жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныс,
Субъектiлер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешiмдер мен заң нормалары;
Жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтiк төлемдер;
Рынок инфрақұрылымы.
Еңбек рыногының жоғарыда аталған бөлiктерi бiрлесiп жұмыс күшiне
Еңбек рыногының екi түрiн көрсетуге болады:
Бiрiншiсi жұмыс күшiнiң территория жүзiнде жылжуға бейiмделген, яғни
Екiншiсi еңбеккерлердiң фирма iшiнде жылжуына бейiмделген. Бұл рынокты
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс
Барлық кәсiпорынныңның мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз. Кәсiпорын
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада
Жұмыс күшiне сұранысты жұмыс бершiлердiң берiлген уақыт мерзiмiнде
Жалақы көтерiлсе, жұмыспен қамту деңгейi өсе ме, әлде
Кез-келген бәсекелестiк нарықтағыдай Dm нарығының сұранысы мен Sm
Аталған нарықта кәсiпорын SL еңбек ұсынысының горизанталды қисығымен
w Еңбек нарығы w Фирма
Sm
ME, SL
w*
Dm
Lm L
Сурет-3 – Еңбектiң сұранысы мен ұсыны
Еңбек бiрлiгiн жалға алу нәтижесiнде алынған қосымша табыс
Егер кәсiпорынның өзiнiң тауарын немесе қызметiн сататын өнiмнiң
Еңбек рыногының қызметтерi қоғам өмiрiндегi еңбектiң ролiмен белгiленедi,
Әлеуметтiк функция, яғни адамдардың жалақысы мен тұрмыс жағдайының
Экономикалық функция, оған еңбекке рационалды тарту, оны бөлу,
Бәсекелестiк еңбек рыногында еңбекке сұраныс қисығы терiс
Еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысы әр түрлi факторлар
1.2 Еңбек рыногынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
Шындығында еңбек рыногында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық
Бұл жағдайды келесi еңбек рыногының тепе-теңдiк графигiнен көруге
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd
Жұмыссыздық NS
W1 A
E
WE
Nd
Na NE
Сурет-1 – Еңбек рыногының тепе-теңдiгі
Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс
Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына қарай
Жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ
Жұмысшы күшi құрамына кiрмейтiндер өзара жеке категория болып
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс
Нан ұсыныс ұсыныс
бағасы
Р
w
сұраныс сұраныс
Q L
Сурет-1 – Нан өндiру мен оның бағасының және
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың нан заводы
Ендi шектi өнiмдiлiктiң құны және еңбекке сұраныс ұғымдарына
Сонымен, фирманың максималды пайдасы еңбектiң шектi өнiмдiлiгi мен
Кейбiр жағдайлар - өндiрiс факторлары мен өнiм бағалары
Шектi өнiм
құны
Нарықтық
жалақы
Еңбекке сұраныс қисығы
Жұмысшылар санының Жұмысшылар саны
максималды пайдасы
Сурет-3 – Еңбектiң шектi өнiмдiлiгiнiң құны
Жұмыс күшi ұсынысының көлемiн анықтауда қиындықтар кездеседi: фирма
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада
1.3 Жалақы мен жұмыссыздық мәселелері
Экономиканың тиiмдi дамуы сол елдiң қызметкерлерiнiң еңбек қабiлетiмен
Жалақы тұтынушылар табысының басым көпшiлiгiн құрайды, сондықтан ол
Жалпы жалақының экономикалық мәнi мен қызметтерi өте көп
Жалақы жөнiндегi саясат кәсiпорында басқарудың құрамды бөлiгi болып
Жалақы бұл – жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына
Жұмыс күшi құны қызметкердiң өмiрiне қажет және оның
жұмыскердiң қажеттiлiгiн қанағаттандыратын мүлiк құны;
оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар;
оның отбасының өмiр сүруiне қажеттi заттардың құны.
Нақтылы жұмыс күшiнiң құны қажеттi өнiм көлемiн анықтайды.
Елiмiздегi қоғамда қажеттi өнiмнiң барлығы жұмыскерге жеке еңбекақы
Кәсiпорында жалақы саясатын әзiрлеуде және оны ұйымдастыруда жалақының
Әдiлдiгi, яғни тек еңбекке тен жалақы;
Iстелмеген жұмыс есебiнiң қиындылығы және еңбек бiлiктiлiгiнiң деңгейi;
Еңбек сапасына және еңбекке қатыстылығының адалдығы үшiн ынталандыру;
Зиянды еңбек жағдайының және ауыр дене еңбегiнiң есебi;
Еңбек өнiмдiлiгiнiң өрлеу қарқыны орта жалақының өрлеу қарқынына
Инфляцияның деңгейiне сай жалақыны индекстеу;
Мемлекеттiк және мемлекеттiк емес кәсiпорындарындағы жалақылардың айырмашылықтарын келесiлерден
Мемлекеттiк иелiгiндегi кәсiпорындарда жалақы үкiмет актiлерiмен реттеледi, ал
Мемлекеттiк кәсiпорындарда жалақы тiркеледi, яғни тұрақты болады;
Мемлекеттiк кәсiпорындарда жұмыс орны мен жалақы кепiлдi, ал
Экономикада жалақы – атаулы және нақты жалақы болып
Атаулы табыс жалақы – бұл қызметкердiң белгiлi кезеңдегi
Нақты жалақы – бұл тауарлар мен қызмет көрсетуге
Жалданған қызметкерлердiң жалақысы екi бөлiктен тұрады:
Тарифтiк, ол жұмыс берушi мен кәсiподақ арасындағы келiсiм
Мерзiмнен тыс, түнгi сағаттар, мейрам және демалыс күндерi
Жалақының кесiмдi нысаны қызметтiң көлемдiк, сандық көрсеткiштерiн жақсартуды
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшiн көптеген әлеуметтiк-экономикалық
Жұмыссыздық мәселелерi көптен берi зерттелуде, бiрақ жұмыссыз қатарына
Жұмыссыздық туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған келесiдей
Жұмыссыздықты есептеу формуласы (u) жұмыссыздар саны (U) экономикадағы
u = U / L = U /
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
Шындығында еңбек рыногында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық
Жұмыспен қамтылу мен жұмыссыздық келесi көрсеткiштер арқылы сипатталады:
Институционалдық емес адамдар;
Жұмыс iстеушiлiердiң саны;
Жұмыссыздар саны;
Жұмысшы күшiнiң құрамына кiрмейтiн адамдардың саны.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ
2.1 Қазақстандағы еңбек рыногының әлеуметтік-экономикалық рынок ретіндегі
Әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру
Қазақстан Республикасының «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» заңы бойынша
Қазақстандағы еңбек рыногы жағдайына келетiн болсақ, әрине бұл
Елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн Қазақстаннның еңбек рыногына жұмыс
Елдегi экономиканың дағдарысқа ұшырауы, өндiрiс орындарыныңқысқарып, халықтың жұмыссыз
Елiмiздiң экономикасы құдарауымен байланысты әлеуметтiк сала да нашарлап,
Фирма мен кәсiпорындар өнiмiнiң бәсеке қабiлеттiлiгiнiң нашар болуына
Алайда осындай келеңсiз жағдайлар орын алғанымен, елiмiз экономикасының
Елiмiздегi жұмыс күшiнiң жылдамдылығы жоғары, Ресеймен салыстырғанда еңбек
Соңғы бiрнеше жыл iшiнде экономиканың тұрақты дамуымен байланысты,
Бәсеке қабiлеттi экономика құру және рыноктық қатынастарды дамыту
Елде жалпы экономиканың тұрақты өсуi, несие және лизингтiк
Ауыл халқында жұмыссыздықтың көбеюінің негізгі себептеріне мыналар жатқызуға
Ұлттық экономика дамуында ауыл шаруашылығын пайдалануының стратегиясының қалыптаспауы;
Жаңа заманға сай келетін аграрлық кадрлар даярлау жүйесінің
Ішкі және сыртқы рыноктардағы ауыл шаруашылық өнімдеріне сұраныстың
Жалпы ауыл шаруашылық өндірісінің төмендеуі, әсіресе мал шарушылығында
Аграрлы өнеркәсіптік кешен кәсіпорындарының құрылымының өзгеруі
Ауыл шарушылық өндірісте меншіктің өзгеруі
Ауыл халқының ішіндегі жұмыссыздықты азайту үшін мемлекет шағын
Жеті жыл бұрын басталған экономикалық реформалар қазіргі кезге
Еңбек рыногының құрылуына және оның ерекшеліктеріне өтпелі экономика
Жалпы еңбек рыногын жетілдірмеген рыноктардың қатарына
Еңбек рыногында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет
Еңбек рыногы толық қызмет ету үшін бірқатар шарттар
Еңбек рыногында сұраныс пен ұсыныс жасайтын көптеген тәуелсіз
Экономикалық субъекттерді рыноқа сай ынталандыру
Экономикалық бостандық және субъектердің таңдауға бостандығы және т.б.
Республикамыздағы еңбек рыногындағы өзгерістерді көрі үшін Қазақстан Республикасының
Еңбек рыногындағы басты статистикалық көрсеткiштерге келесi көрсеткiштердi жатқызамыз:
Жалақының айырмашылығы болуы себептерi келесiлерге байланысты:
Қызметкерлер бiртектi емес: олардың бiлiмi, шеберлiгi, тәжiрибесi, адам
Жұмыс орындары бiртектi болмайды;
Жетiлген бәсекелестiк шарттары орындалмайды: жұмыс күшiнiң жылжымалы болуына
Адамдар қабiлеттерi мен алған бiлiмi және тәжiрибесi әр
Сондай-ақ экономиканың еңбек рыногында экономикалық активтi халық деген
Мысалы, елiмiзде 2000 жылдан бастап экоонмикалық активтi халықтың
Экономикалық активтi халықтың өсу динамикасын келесi 2-шi суреттен
Сурет-2 – Экономикалық активтi халық
Биылғы 2004 жылы экономикалық активтi халық 7,9 млн.
2.2 Еңбек рыногын реттеу және жұмыссыздықпен
Еңбек рыногы әлеуметтік және тікелей адамдармен байланысты болғандықтан
Сонымен экономикамыздың өсуiмен қатар, еңбек рыногының да дамитындығын
Еңбек рыногы экономикасына байланысты оларды әлеуметтік және құқықтық
Еңбек рыногы рететудің мемлекеттік және рыноктық механизмін орнату;
Еңбек рыногын реттеуде ақша-несие, салық-бюджет жанама реттеу саясаттарын
Демографиялық ахуалды түзеу, әлеуметтiк саланы жақсарту шараларын iске
Жекешелендiрудi одан әрi дамытып, жеке меншiк кәсiпорындарын және
Елдегi еңбек күшi эмиграциясы мен имиграциясын реттеу, оралман
Өндiрiс және қызмет көрсету салаларының дамуы үшiн инвестиция
Бiлiм беру саласын реформалау, мамандардың бәсекеқабiлеттiлiгiн арттыру, отандық
Еңбек рыногын реттеудің басты қажеттігі қоғамдағы барлық жағымсыз
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшiн көптеген әлеуметтiк-экономикалық
Экономикадағы жаппай жұмыссыздықтың орын алуы әлеуметтiк-экономикалық мәселелердiң ең
Қандай да қоғам болмасын, жұмыссыздықтың әлеуметтiк және экономикалық
Жұмыссыздық өз кезегiнде әлеуметтiк-негативтiк процестердi күшейтедi. Қоғамдағы әлеуметтiк
Қазақстан заңдарында кiмдi жұмыссыз қатарына жатқызу керек екенi
Жұмыссыздық туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған келесiдей
Жұмыссыздықтың азаюы елiмiзде қызмет көрсету және өндiрiс салаларының
Бүгiнгi күнi, 2004 жылы жұмыссыз адамдардың саны 653,7
Қорытындылай келе, экономикамыздың өсуiмен қатар, еңбек рыногының да
Осыларды қорытындылай келе, елiмiздiң еңбек рыногы соңғы бiрнеше
Қазақстандағы еңбек рыногы жағдайына келетiн болсақ, әрине бұл
Сонымен қатар, елiмiзде жұмыссыздық мәселесiн шешу және жалпы
Ұлттық экономикада соңғы жылдары жалаының өсуi нәтижесiнде экономикалық
Бүгiнгi күнi, 2004 жылы жұмыссыз адамдардың саны 653,7
Ендi жалпы жұмыссыздық деңгейiнiң елiмiздегi 1994-2004 жылдар аралығындағы
Кесте 1
Қазақстандағы жұмыссыздық, %
1994 1995 1998 2000 2001 2002 2004
Ресми жұмыссыздық
1,1
2,1
3,7
3,7
2,9
2,7
---
Жалпы жұмыссыздық
7,5
11,0
13,1
12,8
10,4
9,3
8,3
Суреттен көрiп отырғанымыздай, елiмiзде соңғы жылдары жыл санап
Осыларды қорытындылай келе, елiмiздiң еңбек рыногы соңғы бiрнеше
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, рыноктық экономикада кәсiпорындардың iс-әрекетi рыноктар iшiндегi
Еңбек рыногында жұмыс күшi бiр жағынан сатылады, ал
Еңбек рыногының қызмет етуi үшiн жұмыс күшi ұсынысы
Қазақстандағы еңбек рыногы жағдайына келетiн болсақ, әрине бұл
Қорытындылай келе, экономикамыздың өсуiмен қатар, еңбек рыногының да
Өндiрiс және қызмет көрсету салаларының дамуы үшiн инвестиция
Жекешелендiрудi одан әрi дамытып, жеке меншiк кәсiпорындарын және
Ауылдың жағдайын жақсарту, өйткенi бүгiнде елiмiздегi жұмыссыздықтың негiзгi
Елдегi еңбек күшi эмиграциясы мен имиграциясын реттеу, оралман
Демографиялық ахуалды түзеу, әлеуметтiк саланы жақсарту шараларын iске
Бiлiм беру саласын реформалау, мамандардың бәсекеқабiлеттiлiгiн арттыру, отандық
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С.
С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу
Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург –
Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу
Мейiрбеков А. Қ., Әлiмбетов Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу
Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер
Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике.
Берешев С. Регулирование заработной платы в республике
Е.Б.Жатканбаев, К.С.Мухтарова. Безработица как фактор снижения
“Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы
Журнал // Экономика и права Казахстана, 2004 г.
Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г. №5
2