ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚТЫҢ ЕЖЕЛГІ НАНЫМ СЕНІМДЕРІ
Орындаушы:
4-курс студенті
Ғылыми жетекші,
философия ғ.к.
Норма бақылаушы
Қорғауға жіберілді
« »___________2007 ж.
Философия және ғылым методологиясы
кафедрасының
меңгерушісі,
Филос.ғ.д.профессор
Алматы 2007 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ………………………….....…………………………….........................3
I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР
ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ СЕНІМДЕР
1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары ..................................5
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер-Суға және Ұмайға табынудағы дала
1.3 Ежелгі діни нанымдар және пұтқа табынушылық кезіндегі сабақтастық
II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР
2.1 Тәңірлік пен бақсылық ........................................................................28
2.2 Қазақстан жеріндегі Ислам дінінің жағдайы және негізгі
құндылықтарының алатын орны ..............................................................39
ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………….....................…..........43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ …………..............................62
КІРІСПЕ
Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи,
Дін - рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны.
Бүгінгі ғылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар.
Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы мәселесіне бірнеше ғылыми
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар.
Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі діндерде тәңірлердің
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
Сонымен қатар, қазақтар дүниедегі жан - жануар, аң -
Ал, анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрінде -
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
Жақында жарық көрген Қ. Шұленбаевтың және Ә. Төлеубаевтың еңбектерінде
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Қазақтың діни наным-сенімдері діндер тарихының даму жолын (эволюциялық) егжей
Зерттеу жұмысымдағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай міндеттерді
діни сенімге деген адами қажеттіліктердің негізгі аксиологиялық – психологиялық
дін мен философияның тұтастығын және оның нақтылы тарихи -
қазақ сеніміндегі көптәңірлі (политеистік) сенімдердің басты ерекшеліктері (политеистік пантеизм,
Қазақтардың ежелгі тәңірлік пен бақсылық, исламдық сенімдерінің діни
Зерттеу жұмысының жаңалығы
Зерттеп отырған бітіру жұмысымның ғылыми жаңалығы – діннің эволюциясына
Бітіру жұмысының құрылымы
Зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және
I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ
1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары
Ежелгі түрік – моңғолдардың нанымдарында көк те, жер де
Алтын шежіреде тәңір сөзі тек аспан, көк мағынасында ғана
Көк тәңір туралы сенімдер барлық құрлықтарда, әсіресе, Солтүстік Америка,
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан руының тіліндегі
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
Фрейд табудан екі мағына табады: „Для нас значение табу
Тотемшіл қоғамдарға тән жанұя қатынастары мен рулық өмірде мынадай
Қан дауы: тотемдік сенімде адам денесінің қан мен шаш
Басқа рудан үйлену: ру мүшелері бірге туысқан болғандықтан, сол
Тотемизмнің белгілерінің өз кезінде Орталық Азия халықтарында кең тарағаны
Мүшел жыл санауындағы он екі хайуанның әрқайсысының жылында туған
Түріктердегі тотемшілдіктің белгілерін, әсіресе, түрік қағанаты дәуірінен бастап көбірек
Мәшһүр Оғыз қаған дастанында қағанның балалрының есімдері: оң қолдағылар
Көптәңірлі нанымдардың түркілерде кезігетін енді бірі анимизм (рухқа құлдық).
ХҮІІІ ғасырда осындай діндер фетишизм деп аталған болатын. Латын
Сәбит Мұхановтың рухқа құлдық туралы ойы мынадай: „мыңдаған жылдар
Анимизмде тотемизм сияқты алғашқы қоғамдық құрылым кезінде пайда болған
Анимизмнің негізгі ерекшеліктері рухтың мәңгі тірі сақталатыны және рухтың,
Рухқақұлдық бойынша барлық құбылыстар аруақтардың билігінде сондықтан апаттар, аурулар
Анимизмде барлық ғалам аруақтардан құралады, сонымен қатар оның қарамағында
Анимизм яғни рухқа табыну Орталық Азия халықтарында көшпелі және
Натуризм дегеніміз табиғатқа табыну яғни төңіректегі заттардың тәңірге айналдырылуы.
Көптәңірілі діндер мен мифология осылай пайда болған. Табиғатшылық нанымында
Шаманизм халықтарда күнделікті өмірді тек ырымдар билейді. Отырыс, тұрыс
Шаманшыл қоғамда сиқыршылар мен жәдігөйлекр де өз орнын алған.
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер-Суға және
Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы
Дін - адамзат баласы жаратылғалы бері дүниеге келген өшпес
Түркілердің сенім негіздеріне келетін болсак - Көне түріктердің наным-сенімдерін
Тәңірге, Жер – Су, Ұмайға табыну. Дала дәстүрінің жалғастығы.
Көк – Аспан мен Жер – Суға табынушылықтың пайда
Ежелгі қазақтардың болмыс шындығына етене сіңгені туралы деректерде айтылған
Көріп отырғанымыздай, Тәңір тылсым мәнді Аспан, құдайылық қана емес,
Бұл тұрғыда Жер-Су Тәңірімен байланысты ғана емес, оған қарама-қарсы
Ұмай рөлі ең алдымен адам баласының тууы соған тәуелді
1.3 Ежелгі діни нанымдар және пұтқа табынушылық кезіндегі сабақтастық
Ежелгі діни нанымдар: фетишизм, тотемизм, анимизм, магия.
Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен сипатталады,
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар.
Болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке
Фетишизм - табиғи заттарға табыну.
Тотемизм - Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның
Магия - белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің көмегімен
Анимизм - айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне, табиғаттан
Міне, осы құбылыстарды алғашқы қоғамдық құрылыстың кезінде діни сенімдер
Ежелгі адамның сенімінің сырын ашу үшін ғалымдарға аз еңбек
Фетишизм („ерекше қасиеті бар зат” португал. Сөзінен шыққан) –
Тотемизм (ототеман – Солтүстік америка үндістерінің тілінен, „оның тегі”
Э. Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі
Америкадағы қызылтерілі тайпалардың тілінен қабылдаған „тотем” сөзі 1719 жылдан
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонêèн руының тіліндегі
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
Тотем нанымының негізгі ұғымы осында жатыр. Басты сипаттары мынадай:
Тотем – рудың (жанұяның) шыққан тегі, пайда болу себепшісі
Ру тотемнің есімімен аталады, яғни тотемнің аты рудың аты.
Тотем, сондай – ақ, рудың рәмізі, белгісі. Мысалы, жылан
Мана: жан – жаққа тарап кеткен, адамнан тыс және
Табу: Тиым салынған іс – шаралар, әрекеттер, қол сұғуға
Тотемді құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің
Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан кескінді)
Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен
Анимизм – алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда
Ғалымдардың пікірінше анимизм ілкінші (примитивті) діндерде жиі кездесетін және
Жаратылыстан тыс күштер шақыратын тұтастай ғұрыптар жүйесін құрайтын көнедегі
Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам Дж. Фрезер.
Ал Леви – Брюль адамның ой қабілеті, әсіресе қауымдық
Осы мәселемен шұғылданған ғалымдардың тағы бірі – Б. Малиновский
Магияны ғұрыптық тұрғысынан қарастыра келіп, ғалымдар әсер ету тәсіліне
Ол сонымен бірге мақсатына қарай: 1. әскери; 2. кәсіптік;
Дін дегеніміз Адам Атадан бері қарай бар нәрсе. Адамзат
Дін секілді адамның адалдығының басты көрсеткіші болып табылатын қасиетті
Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі діндерде тәңірлердің
ХІХ ғасырдың аяқ шенінде пайда болған назария (теория) бойынша
Ақпейілді және арамға кескінді тәңірлер туралы сенімдер жер шарының
Көптәңірлі нанымдар мен діндерді зерттегенде мән беретін бір жәйт
Осы сипаттаудың типикалық мысалын үнді – еуропалық көптәңірлі діндерден
Мәселен, грек нанымында Зевстың найзағайды өзінің жазалау құралы ретінде
Көне дәуірлерде адам баласының өркениет деңгейі әлдеқайда төмен, көшпелі,
Христиан күнтізбесін Папа І Адриан тек 780 жылы шамасында
Заманымыздың бұрынғы ХІҮ ғасырында Мысырда болған Атонизм культі áойынша
Күнге табыну кең таралған наным. Күн тәңірісін шумерлер, уту,
Сондай – ақ, Америка құрлығында Ацтек мәдениетінде де күнге
Көптеген халықтарда аспан тәңірлері көбінесе жаратушы күштерге ие деген
Аспан тәңірлері Зевс пен Индра найзағайды, боранды, жауын –
Егіншілікпен айналысқан халықтарда егінді құрытатын немесе өсіретін Аданис, Атымс,
Сабит Мұқанов „тәңірі” дегеннің өзі ескі қанжұт (тибет) тілінде
Көне Египеттегі құдайлар пантеоны Жоғарғы және Төменгі Египет патшалықтарының
Египетті Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде атақты Фива қаласынан
Көне Египеттің мифтері әлемнің жаралуын әртүрлі түсіндіреді. Бір қағида
Мифтердің ішінде Мемфис қаласының қорғаушысы Птах атты құдайдың әлемді
Көне Египет мифологиясында өліп, қайтадан дүниеге келіп отыратын құдай
Осирис осылай өліп, қайтадан тіріліп отыруына қарай әр мерзімде
Осиристің баласы - Гор Күн құдайы Амон - Раның,
Сет Осириспен байланысты оқиғадан соң қуғындалған құдай іспетті шет
Ай құдайы Тот (Джехути) Раның жүрегі саналды. Ол шымшық
Птаху құдайдың мәртебесі әсіресе Мемфисте жоғары болды. Ол алғашқы
Осылармен бірге Амон - Ра культімен байланыссыз, белгілі дәрежеде
Египет мифологиясындағы барлык әйел - құдайлар Исиданың көрінісі болып
Осылайша Египет құдайларының пантеоны жергілікті культтердің бір орталыққа -
Көне Египеттегі құдайға құлшылық рәсімдері. Көне египеттіктердің діни ғұрыптарының
Адам өлгеннен соң оның жаны - Ба мен есімі
Көне египеттіктердің о дүниеге қалтқысыз сенімі Осирис туралы мифтен
Көне Египет діні бойынша фараон жердегі құдай саналды, мемлекеттік
Нілдің батыс жағалауын қуалай "өлілер қаласы" созылып жатты. Осында
Египет ақсүйектеріне қойылған ең көне құлшылық ескерткіштері - мастабтар
Әдетте ең үлкен храм қаланы қорғаушы құдайына арналып тұрғызылып,
Көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету
Көне грек мифологиясы. Дінтану - көне грек мифологиясының дамуын
Бірінші, хтон кезеңіндегі мифтік ұғым бойынша бүкіл әлемнің, барлық
Классикалық немесе Олимп кезеңі патриархатқа өтумен, алғашқы мемлекеттердің пайда
Олимп кезеңінің алғашқы мифтері жаңа құдайлардың ескі құдайлармен күресін
Көне түркілердің анимистік көзқарастары шаманизммен байланысты. Шамандық әр түрлі
Қазақтардың алғашқы бақсы шаманы Қорқыт ата болды, ол туралы
Шамандардың басты сферасы – емшілік, жерлеу рәсімдері, болжау, шаруашылық
Қазақ жерінде Буддизмнің пайда болуы.
Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып Буддизм келді.
Тарихи деректер Жетісудің Буддизмнің таралуының Мауераннәхрдан кейінгі екінші орталығы
Қазақстандағы Манихейшілдік.
Қарастырып отырған кезеңде Қазақстан жерінде әр түрлі діни бағыттар
Манихейшілдіктің тағдырында тіршілік етудің мәнсіздігін түсінген дінбұзарлық дүниетаным көрініс
Қазақ жерінде Христиандықтың таралуы.
Буддизммен қатар Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Бұл
Көріп отырғанымыздай, христиан діні Қазақстанда ежелден болған, ал несториандық
Зәрдүштілік.
Отқа табыну адамдардың ежелден келе жатқан нанымдарының бірі. Сондықтан
Зәрдүштілік Қазақстан жерінің басым бөлігінде таралмағанымен, шығыстың ең көне
Олардың басты кітабы - «Авеста». Зәрдүштілік Қазақстанда VI-VII
Бұл дуалистік ілімдердің қоғамның рухани өміріне терең енгенін, орын
Бірақ, бұл негізінен жаңа діннің зәрдүштіліктің көптеген постулаттарын қабылдап,
II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР
2.1 ТӘҢІРЛІК ПЕН БАҚСЫЛЫҚ
Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады. Өткенінен
Біздің мақсатымыз сол аталарымыз жасап беріп кеткен өнеге үлгілерін
Салт ұлттық ұрпақ тәрбиесінен, мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен
Көптеген зерттеушілердің тұжырымдары бойынша түрік халықтарының жалпысына тән ерекше
Ал, көшпелілер болса мұндай күштеудің кез - келген түрлерінен
Сонымен бірге, көшпелі халықтардың қоғамдық даму сатылары да аса
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
Енді мәдени - рухани дәстүрлеріміздегі нақтыламақ болған бақсылық пен
Діни нанымдардың негізінде қалыптасқан ырымдар қай халықтың да мәдени
Қазақ өміріндегі магиялық - сиқырлық құбылыстар мен бал ашу
Сонымен қатар, ел арасында түсі суық сұсты адамдарды да
1. Қырық бір құмалақпен бал ашу, яғни төрт төрттен
2. Қырық бір құмалақты шашып ашу;
3. Малдың жауырынына қарап сөйлеу т.б.
"Сиқырлық өнерге" үйрену де халықтың көне дәуіріндегі білім шыңы
Қазақтар дүниедегі жан - жануар, аң - құстар әр
"Аспан рухы", "Жер - су рухы", "Таудың рухы" т.б.
Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы түрлеріне қысқаша шолу
1. Қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезіндегі алғашқы
2. Фетиштік ырымның бірі - кәрі жілік, оны күндіз
3. Жас нәрестенің бесігіне әр түрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың,
4. Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын
5. Дүниежүзінің барша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген "көз
Сонымен бірге, тұмардың өзі бірнеше дәуірді басынан кешіргенін байқауға
Көшпелі әлемнің қарғыс таңбасы - тайпалық ыдыраушылық екені тарихтан
Тәңірілік дін - ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен
1. Көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу.
2. Ата - бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай
3. Жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата - бабалар
Бұл қағидалардың кез келген діни сананың дүниетанымында, моральдық -
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының
Сонымен қатар көне түрік нанымдарында басқа да әйел құдай
Бұл жайлар ежелгі түрік діні бір құдайлы монотеистік дін
Кез келген діннің негізі – дүниетаным, дүниеге көзқарас жүйесі
Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық жатқандығын бүгінгі
Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни, көкке
Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты ардақтау салты,
Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы - объективті барлық, болмыс сырын
Келесі бір келелі мәселесі Тәңірлік діннің әлемдік діндерден өзіндік
Қазіргі кезеңдегі кейбір ғылым салалары, әсіресе әлеуметтану мен психологияның
Бұған жауапты діннің нақтылы сенімдік ілімінен, оның сол сенімді
Тәңірілік дінін халықтың нақтылы дүниетанымынан туындаған, табиғатқа табыну және
Тәңірі - діни түсінікке орай барлық әлемді жаратқан бейтарап
Өзіндік жора - салттары: таң сәріде күншығысқа қарап тағызым
Өзіндік мерекелері: наурыз - жыл айналымындағы уақыттық кеңістіктің теңелу
Көк Тәңірінің тағылымдарын жеткізген пайғамбарлар мен періштелер, әмір етілген
Құлшылық ету рәсімдерін ұйымдастыратын арнаулы орын болған емес. Өйткені
Діни уағыздаушылық, беріле дәнігу де жоқ. Өйткені, Тәңірі жер
Адамның қасиеті кемелденген ойы мен адами жауапкершілігіне қарай бағаланады;
Тәңірілік дінінде талап бойынша үш қағиданы орындау міндет: Тәңірі
Тәңірілік дінінің түп тамыры, санамыздағы сезімдік иірімдері, өзіндік ерекшеліктері
Венераның грекше аты - Геспер, түрікше - Гессер. Алақандағы
Түркі тарихын зерттеуші Мурад Аджидің дәлелі бойынша Тәңіріне деген
2.2 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ
Орта Азия және Қазақстан территориясына Ислам VII - ғасырдың
Осы уақыттарда еліміз аумағы Қарахан хандығына қарасты болатын. Ислам
Алдымен Ислам еліміздің оңтүстік өңірінде орналасқан отырықшы халықтың арасында
Ал қазақ ұлты өзінше ел болып хандық құрған кездің
Казақ хандарының Ресейге қосылуына байланысты патша үкіметі жергілікті тұрғындар
Орта ғасырларда орта және таяу шығыста қалыптасқан "мұсылман әлемі"
Араб тілі негізінен ҮІІІ – ІХ - шы ғасырларда
Бүкіл ислам әлемінде түгелдей дерлік араб тілі жергілікті аристократия,
Ислам мәдениеті сонымен қатар түркі мәдениетінің негізгі бағыттарының бірі
Ал мистикалық - сопылық поэзияның көрнекті шығармаларына, түркі тайпаларының
Қазақ халқының поэзиялық және қара сөздік дәстүрін толық қамтитын,
Қазақ аңыздарына Құран Кәрім, хадистерде баяндалған бірқатар көріністер толығымен
Бойында араб, иран мәдениеттерінің нышандары бар ислам мәдениеті орта
Соның нәтижесінде әйгілі ғұламалар мүрделерінің басына кесенелер тұрғызып, оларға
Қазақ даласында кеңінен тараған ислам өнерінің үлгілерінің бірі шебер
Исламға тән өнердегі адам бейнесін бейнелемеу сияқты заңдылықтар қазақ
Сонымен қатар Орта Азия және Қазақстан территориясында мистикалық -
Қазақстандағы Ислам мәдениеті жайлы айтқанда оның Исламға дейінгі мәдениетпен
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы
Сонымен қатар көне заманда болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар
Осылайша алғашқы адамдардың ойы мен санасында адамның болмыс шындығының
Зерттеу жұмысымда көптәңірлі нанымдар мен діндерді зерттегенде мән беретін
Көне дәуірлерде адам баласының өркениет деңгейі әлдеқайда төмен, көшпелі,
Ал, көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық
Көне дәуірден бермен қарай еркек және әйел кейпінде қатар
Ежелгі Тәңірілік діні бізге өзінің антологиясымен - екі ұдай
Өзіндік өмір танымы, философиясы, рәсім - жоралары, өзіндік негіздемелері
Ұлы дала тұрғындары мұсылмандық тағылымдарға дейінгі кезеңдерде өз бетінше
Ұлттық мінез бен қазақы қасиет тұрғысында сөз еткенде біз
«Қазақ — діндар халық» десек, оған өзге түгілі өзіміздің
Санамалай берсек, басқа да «кемшіліктеріміз» табылары анық. Оның үстіне
Шынымен солай ма? Байыптап көрелік. Қазақ - мұсылман. Әу
Тек - ішкі сәуле. Оны жадағай тұрмыс пен жыртық
Сонда ол қандай құндылық? Бәрімізге аян, біз қай нәрсеге
Қазақ - әруақ шақырады. Әруақ - дін емес. Ол
Көкпар тартушылар күндерін әзер көріп жүрген, көбіміз санаттан шығарыңқырап
Қазақ әруақты табыну үшін емес, тұтасу үшін шақырады. Рулық
Біз жоғарыда өзіндік құндылықтарымыздың құпиясын ашудың жолдарын ғана сөз
Қазақтың басты қорқынышы — сол пейілден, яғни, иманнан ажырап
Қоздың өзі емес, табы бізді бүгінгі күнге жеткізді. Біз
Кәміл адам Алла жаратылысымен, бізше түсінсек табиғатпен тұтасып, үндесіп
мінезді қалыптастыра бастады. Софылардың, яғни біздің аталарымыздың қалауы да
Шариғат — әуелгі баспалдақ. Негізгі қағидасы — заң. Дәретсіз
Көңілде түйткіл қалмас үшін Абай атамыздың ұлтқа қарата айтқан
Менің бұл зерттеу жұмысым алға қойған мақсатына жетті деп
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Молдабеков М. Қазақ халқының рухани мұрасы. – Алматы. –
Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған. А. Мауқараулы.
Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва, 1993. – 526
Фрейд З. Тотем и табу. Психология первовытной культуры и
бұл да сонда
Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие /
Конанов А.Н. Родословная туркмен / Сочинение Абу-л-Гази хана Хивинского.
Inan A. Eski Turk Tarihi \ Istanbul, 19767 357-б.
Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии.
Демидов С.М. Древние религии. Москва. 1963. 195-б.
Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. / отв. Ред.
Кривец Е.А. Ислам в Центральной Азии. – Москва. 1999.
Мұқанов С. Қазақ қауымы / Тарихтық және этнографиялық шолу.
бұл да сонда.
Гумилев Л.Н. Хундар. – Алматы. 1998, 528-б.
Aydim M. Din felsefesi. – Izmir. 19997 362-б.
Tanyu H. Turklerin dini tarihcesi.- Istanbul. 1998. 126-б.
Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993, 75-85 беттер.
Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993, 86-бет.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993, 75-85 беттер.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе.
Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва: 1989- 11б.
Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған А. Мауқараулы.
Гумилев Л.Н. Хундар. – Алматы: 1998- 528 б.
Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. - Алматы: "Санат", 1996. -
Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: "Ғылым",
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. - Алматы, 1959. -
Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. - Москва, 1972.
История Казахской ССР. - Т.1. - С.431
Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. - М.-Л. - 1952.
Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сб.
Бичурин И.Я. Ерте уақыттардағы Орта Азияда өмір сүрген халықтар
Гумилев Л.Н. Пірадар Иоанның мемлекеті туралы аңыз. - А,
Виолле и - Дюк. Методологические аспекты изучения историй духовной
Энгельс Ф., Маркс К. Шығармалар жинағы. - Т.2. -
Бернштам А.М. Орхон - Енисей түріктерінің әлеуметтік экономикалық құрылымы.
Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. - Алматы: "Санат", 1996. -
Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: "Ғылым",
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. - Алматы, 1959. -
Амантурлин Ш.Б. Предрассудки и суеверия, их преодоление. -Алматы,
Фрэзер Дж. Фольклор в Ветхом Завете. - Москва, 1985
Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. - Москва, 1972.
Потапов Л.П. Алтайдағы тауға табыну әулиелігі. Советтік этнография. -Москва,
Штернберг Л.П. Діндегі таңдамалалық. - Ленинград, 1986. - 268-6.
Левшин А. Описание киргиз - кайсацких орды степей.
Плано Карпини мен Рубруктың шығыс елдеріне саяхаты. - Москва,
Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. - Алматы: "Ана тілі", 1996.
История Казахской ССР. - Т.1. - С.431
Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. - М.-Л. - 1952.
Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сб.
Көне түркі сөздігі. - Алматы, 1969. - 544-б.
Өмуралиев Ч. Тәңирчилик. - Бишкек, 1994
Никонов А.Ю. Алтун Битиг. Тенгрианство. - Алматы, 2000
Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. - Ленинград:
Бекмұхамедов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. - Алматы, 1974.
Ақатаев С.А. Аруақ деген не? "Білім және еңбек". -
Шүлембаев Қ. Руханилықты тек қана діннен іздеген жөн бе?
Сәрсенбина Г. Ұлттық салт-сана. [] Ақиқат журналы №5, 2001ж.
Ғ.Есімов, А. Артемов, С. Канаев, Г. Билалов. Дінтану негиздери
Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. - Алматы: "Ана тілі", 1996.
53