Мазмұны
Кіріспе ....................................................................................................... 3-4
І тарау.
Ауыз әдебиеті - әдеби тілдің бастауы................................................. 5-28
ІІ тарау.
Тіл лексикасы ауыспалы категория ................................................... 29-61
Қорытынды .................................................................................................62-63
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі
Көркем әдебиет тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу алдымен тіл ғылымының
Соңынан 30 – 40 жыл көлемінде қазақ филологиясында көркем
Көркем әдебиет тілін зерттеудің маңызы қазір арта түсіп отыр.
Біріншіден көркем шығарманың табиғатын түсінуде көркем тіл мәселелері поэтикалық
Екіншіден көркем әдебиет тілі ғылымы тіл білімінің жаңа салалары-
Диплом жұмысының ғылыми нысаны
Дипломдық зерттеу жұмысының нысаны қазақ әдеби тілінің даму көздерінің
Диплом жұмысының мақсаты
Қазақ әдебиетінде көркем прозаның тарихы әрі де жатыр. Соны
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы
Ежелгі ауыз әдебиетінен бастап қазіргі проза тіліне дейінгі дамудың
Көркем әдебиет тілі ғылыми тіл білімінің жаңа салалары –
Диплом жұмысының ғылыми және практикалық маңызы
Қазіргі проза тілі өзінің тарихын ежелден алады. Оның даму,
Диплом жұмысының құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
І тарау
Ауыз әдебиеті - әдеби тіл бастауы
Қазақтың прозалық көркем сөз үлгілерінің пайда болып қалыптасуына фольклор
Қазіргі қазақ прозасы мен фольклор байланыс қазақ филологиясында түйінді
М. Әуезов фольклор тілінің элементтерімен қазақ көркем әдебиеті тілінің
Көркем әдебиет тілі үлгілерінің алғаш қалыптаса бастауы жайында, оған
С. Қасқабасов: «Сөз жоқ, әр жанрдың қалыптасқан, тұрақталған белгілері
М. Томанов, С. Исаев, Ә. Ибатов «Фолклор... тілдің көркемдеуші
Р. Сыздықова ауыз әдебиеті тілі мен ауызша поэзия тілі
Е. Жанпейісов: «Қазақ прозасының алғашқы үлгілері ХІХ ғасырдың соңғы
Зерттеуледе профессионал әдебиет пен фольклор тілінің арасындағы байланыс әдеби
Жалпы, әдеби тіл өзінің алдындағы тілді қолдану дәстүрінің озық
Әдеби тілдің даму жағдайын сөз етуде де, яғни бір
Бұл айтылғандардан көркем әдебиет тілінің тарихы әдеби тілдің тарихымен
Алайда, көркем әдебиет тілі мен әдеби тіл екеуі бір
Сонымен көркем әдебиет тілінің бастау бұлағының бір арнасы ауыз
Ертегілердің тіліне тән басты ерекшелік – олардың басталуының, аяқталуында:
Бұл секілді детальдар ауыз әдебиетінің ежелгі дәстүрі бойынша көркемдіктің
Фольклор тіліне тән көріктеу құралдары, негізінен теңеу метафора, символ,
Қазақ ертегілердегі хайуанаттардың әр түрлі адамзат қоғамындағы жағдайды аллегориялық
Ауыз әдебиетінің сөз мағынасын жалпыландырып, образға айналдыратын бұл қасиетті
Кәсіби көркем проза мен оның тілінің қалыптасуы Ы. Алтынсариннің
Прозаның алғашқы қарлығаштары болып есептелетін ол шардың шығармаларында тілдік
«Су әдемі, айнадай су таза екен, ішіндегі ойнаған балықтары
Шортан өткен соң манағы бытырап кеткен шбақтары тағы жалма
Көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал ... жағасындағы
Сөздердің өзара синтаксистік үйлесімі орналасу реті жөнінен бұл үзіндіде
Текстер көркемдік қуаты, экспрессивтік бояуы, реңі тұрғысынан әсерлі шыққан.
Кәсіби көркем проза тілі бірден қалыптаса қойған жоқ. Оның
Мысалы, «Қамар сұлуда»:
«Жіңішке сымға тартқан әні қандай,
Балауыз балбарыған тәні қандай...»
Деп өлеңмен басталады да, әрі қарай: «Қамар осындай сәулетпен
Ертегілердегі сияқты өлеңмен айтылған арнау сөздер де кездесіп отырады:
Шынымен сол Нұрымға кеткенім бе?
Пәлеге құтылмастай жеткенім бе? (Қамар)
Ғайшаның теңі қайда, елі қайда?
Кешегі уайымсыз күні қайда? (Ғайша)
Алғашқы прозалар тіліне тән екінші бір ерекшелік: ауыз әдебиеті
Бұл шығармаларды ауыз әдебиеті үлгілеріне жақындататын тағы бір ерекшелік
Фольклор тіліне ұқсастыратын тағы ерекшеліктер кейбір теңдеулердің ауыз әдебиетіндегі
Ал, ауызекі сөйлеу тілінің элементтеріне келетін болсақ, олар жекелеген
Алғашқы прозаларда баяндау тәсілдерінен әңгімелеу негізгі қызмет атқарады. Баяндау
Әрине, бұл айтылғандардан алғашқы прозалар тілінде шынай көркем туындығы
Оларда көркем контексте жасаудың алғашқы тәжірибелері қалыптасты. «Бай баласы
Әңгімеде ауызекі тілінің әсері басым: ол жекелеген сөздер мен
Әңгімеде профессионал көркем әдебиет тіліне тән белгілері де жоқ
Көркем әдебиет тіліне тән белгілердің бірі жазушының кейіпкер образын
Бай баласының сөйлеген сөздерінен дәрменсіз, өз бетімен күн көруге
Оған қарағанда кедей баласы Үсеннің тапқыр да, терең ойлы
Әңгіме тілінен, бір жағынан, өз тұсының әдебитілінің бағыт –
Қалыптасқан көркем әдебиет тіліне тән белгілердің еңдеп етек ала
Ауыз әдебиетіне тән тілдік белгілер романның басталу үлгісінен, сөйлем
Ауыз әдебиетіне тән көркемде үш тәсілдер де мол, шешендік
Кейіпкердің мақалдап, мәтелдеп сөйлеуі де, шешендік тіл өрнегінің келісті
Көркем әдебиет тіліне тән көркемдік сапа, эстетикалық қасиет сөздердің
«Кісілер кеткесін, бай Әбішті шақыруға кісі жіберіп, өзі шаруасына
Жабағаларды суардыңдар ма? – дейді.
Жоқ, кешеден бері су ішкен жоқ. Қыз болған су
Жайшылықта мұндайды көргенде жалшылардың жер жебіріне жететін Тұрлықұл Қасеннің
Тексте Тұрлықұлдың билермен арада болған әңгімеден кейінгі көңіл –
«Әбіш жасынан кедейлік көрмегенмен де, пар ат жегіп көрмеген
- Айда! Қаратастағы жайылымдағы елге түстенейік, - дейді. Жолда
Текстегі «көңіліне желік пайда болып», «бұрқыратып келіп» тіркестері Әбіштің
Кейіпкер бейнесін, оның сөйлеу ерекшелігін дараландыра білу – көркем
Оларды бейнелеуге автордың баяндауы, диалог, монолог қатысады. Ең алғаш
- Ана жылғы, өзінің зекетке құйрығы құрттаған боз ала
Сырттай таныстыратын осы бір ауыз сөзде қаншама мән жатыр?!
Итбай образын жасауда тілдік мінездемелердің рөлі үлкен. Кейіпкердің сөйлеу,
«- Бұлар ештеме демегені қалай, батыр – ау? Етімді
«Егер Ғайшажанды айттыра келген болса, он құлынды бие сұрасам
Кейіпкерлердің бұл ойлары «Оянған өлкедегі» Сандыбайдың еске түсіреді. Екі
Итбай образының әрі қарай толығуы диалог, монологтармен қатар, автор
«Итбайдың қуанышы өз алдына: «Бұл не деген тәрбие, бұл
Оқиға өрбіген сайын жазушының мысқылы да арта түседі. Әр
«Құдалар бірер қонғасын, ат жектіріп қайтуға айналды. Ат жегетін
«- Әй шырағым байдың берген екі атын жек, -
Амантай тұрып:
- Жақсы, Тұрлықұл, құрметің құдайдан қайтсын...
Әйел баланы күйеуге берерде кісі осындай орын іздейді ғой.
- Қош, енді жүрейік, - деді.
Итбай көтеріліңкіреп қойды.
Ат даяр деген хабар келгесін кісілер киіне бастады. Әбіш
Итбай бір семіз кісіше үһілеп, ырсылдап киініп болды. Далаға
Келесі тексте Итбай бейнесін шегелей түсуге бес адамның бір
«Жаздай құр жүрген байдың екі атымен Ибай бұрқырап келе
Көңілінде еш мұңы жоқ, мүддесі Ғайшаны аман – есен
... Бір ауылдың үстінен өте бергенде, божы ұстаған жігітке:
- Бала, шауып өт! – деді.
- Жарайды, - деп атшы жігіт түрде келіп, қолындағы
- Құтырып кеткен немеме өзі, болмаса мас па, өлтіріп
Жер үйдің төбесіне шығып тұрған бір кісіге қораға қой
- Әй, аға! Әлгі бір кісі Бал әжемді өлтіріп
Үйдің төбесінде тұрған кісі бәрін көріп тұрып, бұрқыратып бара
- Е, шырағым, ол кісінің жынданса, жынданатын жөні бар,
Итбай образы қалыңнан алған малдың асты – үстіне түсіп
«Жат жұртқа жаратылған бала деген осы – ау, қызды
Әрине, роман тілі бастан – аяқ көркем тіл құбылысына
«Әбіш бұлардың да құда болғысы келіп отырғанын сезіп өзі
Мазмұны, жазушының не айтқысы келетіні түсінікі бірақ оны бейнелеуге
Ондайда тілдік құралдар образ жасай алмайды. Бұл пікірімізге төмендегі
«Ғайша да бой жете бастағаннан бері қарай, Қожашты сыртынан
Романда ауыз әдебиетіне тән тағы бір көркемдік тәсіл бар:
Осындай кем – кетіктері бола тұра роман тілі негізінен,
Кейіпкер аузынан шыққан алғашқы сөздің барлық бітім – болмысы,
Романдағы негізгі баяндау типі - әңгімелеу. Керек жерінде орынды
«Қазақтың қар басқан ауылы, пештің мойнынан шыққан түтінінен болмаса,
«Мінекей қар кетіп жатыр. Күн жылынды. Көк шыға бастады.
Қыс жеңіл болып, қар кетіп, бір малы екі болып,
Тұрлықұлды жесір дауымен алаңдатып, күз ылғи қара таяқ кедейлерден
Суреттеудің тілдік құрылымындағы өзгешелік сөйлемдердің синтаксистік құрылысы арқыл берілген:
Прозалық көркем сөз жүйесінің қалыптасуын зерттегенде, алғашқы прозалар тіліндегі
Сөйлемдердің құрылысы қарапайым, дұрыс, алғаш қалай қалыптасса, сол күйінде
«Итбай көп заманнан бері «осы қалқам ер жетіп, бай
Осындағы бірінші сөйлем – алдыңғы синтаксистік тұтастықтардың алғашқы сөйлемі.
Алғашқы прозалық ізденістердің жалпы да біртұтас көркем контекске айналуы
Повесть он үш, прологты қосқанда он төрт бөліктен тұрады.
Бірінші бөліктің арқауын авторлық баяндау құрайды, оның негізі тәсілдері:
Шығарманың бастамасындағы мезгіл бағыныңқы екі құрамды сабақтас, құрмалас сөйлем
Келесі абзацты бір өзі құрайтын жалаң екі құрамды сөйлемнің
Бұл күрделі синтаксистік тұтастықтың қызметі олардың ішкі сыртқы бітім
Портреті арқылы әңгіменің неліктен кейіпкер атынан берілетіні де белгілі
Келесі абзацта оқиғаның мекендік фонын жасайды: шығарманың негізгі оқиғасы
Келесі күрделі синтаксистік тұтастыққа үш бірдей баяндау ьәсілі біріккен,
Бірақ келесі абзацтың басталуынан – ақ оған автор тарапынан
Алғашқы диалогтардағы антонимдік қатарлар негізгі қызметтерінде жұмсалуымен қатар, өздеріне
Ал, «сіз білмейтін шығарсыз» деген тіркестің үш рет, «Сіз
Әңгімелеушінің «ой, шіркін, өзі Шұға десе Шұға еді –
Екінші бөліктің алғашқы сөйлемінің соңғы абзацка дейінгі аралықты кейіпкердің
Өткен шақ тұлғасындағы сөйлемдер бірінен кейін бірі болған оқиғаларды
Оқиғаның бұрыңғы кезеңде өткеніне нұсқайтын арнайы тілдік тұлғалар бар:
Соңғы абзацты одан арғы бөліктерде автор әңгімеге араласпайды, әңгіме
Кейіпкерлердің оқиғаға араласуына байланысты диалогтарда кездесе бастайды. Әңгіменің бастан
Сөйтіп шығарманың негізгі баяндау тәсілі - әңгімелеу. Мұнда эпикалық
Шығарманы суреттеулер арқылы берілетін тұстарында эпикалық қашықтық жойылады да,
Ойталқы формасы кейбір жерде бір – екі сөйлеммен ғана
Сөйтіп, «Шұғаның белгісі» арқылы қазақтың көркем прозасы, оның тілі
Тілдік даму тілдік қолданыстың әр алуан саласын қамтиды. Ол
Көркем прозаның алғашқы үлгілері көркем тіл дамуының алғашқы кезеңінің
Қазақ романының алғашқыларының бірі «Қартқожада» халықтың күнделікті қолданысындағы қарапайым
Роман лексикасын, қазіргі прозада бар болса да, некен –
Тілдің даму күйі оның синтаксистік құрылысынан да байқалады. Синтаксистік
Текстің синтаксисі, сонымен қатар, жазушының не айтқысы келетіні, қандай
Осы тұрғыда келгенде, «Қартқожа» романының синтаксисі қазіргі тілдік құрлымның
Жасынан қалың беріп, жыл сайын аз – аздап малынан
Салаластық негізге байланысқа негізделген текстің тыныс әуені, интонациясы, тоны
Алғашқы сөйлемде құрмалас сөйлемнің компоненттері салаластық қатнаста жұмсалса, екіншісінде
Әрине, мұндай құрылым баяндау типі мен текстің мазмұнына, жазушы
Көркем әдебиетте жалпы халықтық тілдің сарқылмас байықтар жан- жақты
Ұлттық тілдің қандай құбылыстары болмасын, көркем шығармада эстетикалық қызмет
ІІ тарау
Тіл лексикасы – ауыспалы категория
Тілдің лексика – симантикалық және грамматикалық бейнелеу құралдары
Айталық, «метафоралық сөз қолдну тәсілін анықтап жіберейікші» деген бастапқы
Осы уақытқа дейін көптеген еңбектерде жазушы тілін тек лексика
Жеке сөз не сөздер тобы көркем туындыдыа өзіндік мән
Көркем шығарманың стильдік даралығын ұйымдастырып белгілеуде тілдің құрылымдық, синтаксистік
Көркем текстегі сөздердің үйлесімін тауып, олардың әрқайсысын керекті жерінде
Шығарма стилі мен жазушының дүниелік көз қарасы арасындағы байланысты
Бейнелеудің тілдің синтаксистік құралдарындағы мүмкіндіктерін пайдалану жөнінен қазақ әдебиетінде
Тексті ұйымдастыру жағдайлары, ондағы сөйлемдердің түрлері, бір-біріне байланысу жолдары,
Алайда, көптеген ірі жазушылардың шығармаларында олардың тұрақталған, өздері сүйіп
Ғ. Мүсірепов романында жай, жалаң сөйлемдерден гөрі, көбінесе ұйымдасқан
Егер қысқа құрылған жай сөйлемдер ауызша сөйлеу тілінің әсерін
Ғ. Мүсірепов синтаксисіне тән бір ерекшелік – романда мазмұндық
Енді бірде ондай синтаксистік топтардың соңғы сөйлемі алдыңғы айтылғандарды
«Карл Карлович Рязановтың түпкі ойын бірден ұғынады.
Хатты қайталап оқыған жоқ. Рязанов мырза бұл жақтағы бар
Алдын – ала дайындық жасаушы және қорытындылап тұрушы сөйлемдер
Ғ. Мүсірепов стиліне мағыналық жағы бейнелеп отырған құбылысқа автор
1. Жазушы оқиға құбылысқа деген өз көзқарасын авторлық шегініс
«Өмірден еншің азайып, қуанған мен күлгенге қызыға қарар бір
2. Авторлық үн жалпы баяндау ағымына сұрақ, жауап түрінде
«Ушаков бірінші рет жақын адамдардың алғашқы рет болғандықтан жұқалап
3. Авторлық баяндау мен кейіпкер ойының қосылып, жігі білінбей
Тебелі қағазға өлшеніп – пішіліп жазылған хаттың әрбір сөзі
Бұл жерде алдыңғы сөйлемдердегі ойды автор атына да, кейіпкер
4. Автор дауысы кейіпкерлердің сөзі не ойлары арқылы да
«Бұланбай жігіттерге қарап: - Сендер бір нәрсені біліп келіп
Қазақ бойының есігінде он жыл жүрсек, оңқай алып қайта
Кейіпкер сөзі Ғ. Мүсірепов шығармасында қосымша жүкке ие: біріншіден,
Роман құрылысы өзіндік ырғақты, сазды айтылу әуенімен де ерекшеленеді.
Әдетте ырғақты, сазды әуен тек поэзияға ғана тән деп
«Жел Баян деп ызыңдайды, көл Баян деп теңселеді,
Өзен Бан деп ағады, Тау Баян деп күңірінеді,
Көк Баян деп күрсінеді!
Анам Баян деп мұңаяды,
Балаң Баян деп толғанады».
Төгіліп тұрған ән емес пе? Үздіккен, сағынған жар көңілін
Романның кейбір жерлерін ырғақты ұйымдастыру Ғ. Мүсірепов негізінен екі
Ырғақтылықты алғашқы тәсіл бойынша ұйымдастыру
«Жүйке тамырлары үзіліп кетердей шіреніп, сергек тұрған Ушаков, әлде
Синтасистік қатар түзейтін құрылымдар арқылы ырғақтылық жасалуы
Бұл романда жалпы Ғ. Мүсіреповтың қай шығармасында болмасын, аса
«Көкей денесі ширақ та, шымыр әлуетті екен. Бұланбай ең
Ғ. Мүсірепов енді бірде жоғарыдағы тәсілмен сөйлемнің белгілі бір
Мысалы «Тағы да таласып келіп, тағы да тақасып келіп
Бір типті синтаксистік модельдер тек ырғақтылыққа ғана қызмет етіп
Ғ. Мүсірепов шығармасында ырғақтылықты ұйымдастырудың бұлардан басқа да толып
- Иә, айта беріңіз, - деп, манадан таңдайын қағып,
Ғ. Мүсірепов – дыбыс үйлесімділігіне де айрықша көңіл бөлетін
«Екі көзінен жалп – жалп етіп, жанып бара жатқөан
Көркемдік, бейнелілік қызмет атқаратын синтаксистік құралдардың қатарына сөйлемнің бірыңғай
Ғ. Мүсіреповтың бірыңғай сөйлем мүшелерін пайдалануының өзіндік ерекшеліктері бар.
Ғ. Мүсірепов стиліне, көбіне екі мүшелі және үш мүшелі
1. Қос мүшелі бірыңғайлар: олар негізінен, жалғайлықты, жалғайсызлықсыз болып
а) Жалғайлықсыз бірыңғайлар өздерін құрайтын сөздердің мағыналарына байланысты түрліше
1. Бірыңғай мүшелердің соңғысы алдыңғысын мағыналық жағынан дәлдей түседі.
«Іштерінде жаңадан қосылған, жақсы киінген үш – төрт бала
Бірыңғай мүшелер ретінде мағыналары қарама – қарсы антоним сөздерді
Ғ. Мүсірепов стиліне тән ерекшелік – бірыңғай мүшелер ретінде
ә) Жалғайлықты қос мүшелі бірыңғайлар жалғайлықтардың орналасу ретінде қарай
Бірыңғай мүшелерді байланыстырушы жалғайлықтар ыңғайлас мәнді жалғаулықтар екендігі белгілі.
Солардың ішінен романда үшеуі өнімді қолданылады. Әсіресе, «да» жалғайлығының
1. Жалғаулықтар біріңғай мүшелердің арасында тұрады:
«Бай кірелері даңғойлар да сәнқойлау, мақтанышымен жүретін». «Өмірі мен
2. Біріңғай мүшелердің екеуі де жалғайлықтарға жеке ие болып
«Үлкенді ұғындыра алмайтын адам осындай оңайды қайталағыш та, тәртіптегіш
Ғ.Мүсірепов стиліне тән тағы бір ерекшелік – біріңғайлардың ішінде
«Қонып аттанғанша мақтауы қанша болса, аттанғаннан кейін өсегі мен
- Апыр – ай, Байжеке, сіздің терезелер ән салып
- біздің қазақта үй бар ма, тәйірі! – дейтін
«Енді осыны тым болмаса Ақмоладан әрі асырып, салып қайтатын
Жалпы Ғ.Мүсірепов стилінде қос мүшелі біріңғайладың өзі романда мысалы:
3. Үш мүшелі бірыңғайлар. Олар да, екі мүшелі бірыңғайлар
1. Әрқайсысы жеке – жеке жалғаулыққа ие және жалаулықсыз
«Шахтаға түнгі он екіде түскен жұмыскерлер барақтарына қайтып келеді
2. Үш мүшелі бірыңғайларда да мүшелерінің әрқайсысы жұптасып келе
«Осындай бір ұят қылықтар жаңа ғана алынған жұмыскерлердің көбеюлерімен
Бұл мысалда да, бірыңғайлардың соңғы мүшесін алдыңғы мүшелерімен мағыналық
3. Үш мүшелі бірыңғай мүшелердің жоғарыдағылардан өзінің құрылымдық және
Оларда бірыңғай мүшелердің алдыңғы екеуі бірыңғай, бір топ болып
Үш мүшелі бірыңғайлардың бұл тобы, біріншіден, алдыңғы екі мүшесі
«Толқынданған жасыл дала қызылды – жасылды, көктілі – күреңді
«Даланың тілсіздігі мен үнсіздігі, әр кездегі қысталаңына сүйеніп. Жұмыскер
«Кешегі мен бүгінгі тірелген жаңалары болмаса өзгесі мұң басқандай
Алдыңғы екі мүшенің бірыңғай бір топ болып жұмсалуына екінші
Екіншіден қайталанған баяндауышты үйірлі анықтауыштардың алдыңғы екеуінің баяндауыштары сыйыстырылып
«Өзіне шақ күн көрісі, өзіне шақ қуанышы бар, әйелі
Ғ. Мүсіреповтың твочествосына жылы юмор мен ащы мысқыл тән
Комикалық жай романда лексика – фразеологиялық және синтаксистік тәсілдер
Күнделікті тілдік қатынаста жиі қолданылатын қарапайым сөздерді сатиралық талапқа
Ай ерке жиен – ай, әйтеуір... Саған не айта
Мысалдардағы сөздер тобы күнделікті тұрмыста қолданыла береді. Және тура
Сөздердің сематикалық мәні арқылы ащы мысқыл жасау. Ол үшін
Сатиралық не юморлық мақсатқа қызмет ететіні де олардың осы
Келтірілген мысалдарда экспрессивтік – эмоциялық бояу арқалап, жағымсыз –
Орыс сөздерін кейіпкер тілінде бұзып қолдану арқылы комикалық беру
Аята ден своя гнездо домой, ти Игілік домой, деп
Ғ. Мүсірепов шығармасында комикалық жай халықтың этимология арқылы да
« - Қазақта мемлекет болып көрген бе? – деп
Ол неменесі екен? Ақшка дегені ме? Қазына дегені ме?
Ғ. Мүсірепов комикалық мақсатқа тіл түсінпеушілігінен туған кейіпкерлер сөзіндегі
Романдағы комикалық жай жасаудың ендігі бір өнімді тәсілі –
- Әй, үйші, сен де бір басып қал? Жалке
Көп дауыстардың қосыла шыққан амандасуын істемекші еді. Мынау күлімсі
- Құдағиым болсаң қалай болар екен?»
Бұл келтірілген мысалдардағы тосын сөз қолданыстар күлкілік сипатқа ие
Белгілі бір контексте стилдік тегі жағынан әрқилы сөздерді қолдану
Тілдегі көптеген сөздер арнаулы бір сәйкесті контекстерде ғана жұмсалып
Контекстердегі басқа сөздер мен асты сызылған сөздердіңарасында мағыналық жағынан
Автор сатиралық мақсатқа кейіпкер сөзіндегі мақал – мәтелдерді де
- Е, оқудың бәрі бір емес пе... балдан тамар,
Ғ. Мүсіреповке тән комикалық сөз қолданыстың тағы бір үлгісі
«Көше – көше болып шанаға байлаулы тұрған өгіздер әркімнің
Комикалық қызмет атқаруда тілдің көркемдеп – бейнелегіш құралдарының мүмкіндіктері
Көркем сөздің көркемдеп бейнелегіш құралдарының ішінде комикалық жай жасауда,
«Көйлек алдын ышқырына түріп алып, кең қызыл шұбар дамбалдары
Комикалық мақсатқа сөздегі көп мағыналылықты, басқаша айтқанда, сөздің
« ...Ушаков пен Хамидолла иіскесіп болғанша бейтарап отырып қалған
Алдыңғы мысалда сөздің тек ауыс мағынасын ирониялық тұрғыдан қолданса,
Контраст демекші, автор бір контекстегі сөздердің мағыналарының контрастық сипатын
Көпірдің мөп – мөлдірін қарашы? Әйтеуір, бір тазадан жасалады
Сөздегі мағыналық тосып ауытқулар нәтижесінде ол сөз кейде әдеттегі
«Ауыз бөлмеде тұрған кішкене күрең столдың қасына орнығып отырып
- Лұқсат етіңіз, мен азырақ тынығып алар едім... –
Ғ. Мүсірепов шығармаларында комикалық тудырудың тілщдік тәсілдері ретінде көркемдеп
«Жұмабек тез киініп, шығуға айналды. Қаптал қасқыр ішіктің әлде
«Қолдарыңнан не келеді сендердің?... Тап мына сармасасыңдар сендер, қағып
Шырағым, сен абыржыма... Әбден көр, таңдап ал... Мына бір
Үлкен кісі, жүзден жиырмасы мен аулының жігіттері қайда жатады
Комикалық жай белгілі бір синтаксистік конструкцияға мақсатты түрде ұйымдасқан
Бірыңғай мүшелер қатарында алшақ мағыналы сөздерді не сөз тіркестерін
«Осындай бір ұят қылықтар жаңа алынған жұмыскерлердің көбеюлерімен бірге
Ескі ауылдың бағасы мен бәсекесі, күндері мен көре алмауы,
«Күндеу, көре алмау» мен «бит – бүргенің арсында қандай
Жоғарыдағы мысалдарға бірыңғай мүшелер, бір қарағанда, мағыналық сабақтастыққа ие
Қайталау арқылы комикалық беру тәсілі. Ол үшінжазушы синтаксистік емес,
«Анда – санда арт жағына еңсеріле бұрылып, Қолбаң да
Мен бір тай – құнан бола ма деп, тоғыз
Жоқ, естіген жоқпын – Ауымыз атқа тимей – ақ
Тай – құнан бірдеме болар ма екен деп тоғыз
Белгілі бір жай: Ғ. Мүсірепов – диалог, ішкі сөйлеу
Жазушылар кейіпкерлерді тілдік мінездеу арқылы олардың сөз қолдану машықтарын,
« - Артық төрт жігіт бері шық. Ана топқа
« - Сен өзге қазаққа ұқсамайсың. Ісіңнің бәрі тиянақты,
Романда авторлық баяндаудың бөгде сөз түрлерімен байланысу әдістері де
Монолог, автор сөзі, ортақ төл сөз баяндау бөлшектерді бірімен
«Маңдайында күмістей жалтыраған жұлдызы бар мақпал қара айғыр бастаған
Баяндау бөлшектерінің бір – біріне қатысты алғандағы белгілі тәртіпке
Тілдің көркем шығарманы әрлендіріп – нәрлендіретін көркемдегіш тәсілдері түрлі
Синонимия – ұлттық тілдің айқындылығын, дәлдігін, икемділігін, бейнелегіштік күшін
Синонимдер көркем шығарма тілінде орынсыз қайталаулар мен мезі шұбалаңқылықтардан
Синоним сөздердің көркем шығарма тілінде атқарар қызметтері сан –
Ғ.Мүсірепов тілінде жиі байқалатын құбылыс – синонимдердің қайталанулары. Ондай
«Бірақ Көпейдің жүзіне осы үйдің қайғы – мұны тез
Келтірілген мысалдарда бір жағдайда синонимдер жинақтық ұғым, бейнелілік мағынасын
Сондай – ақ синонимдедің қайталанулары сөйлеу бөлшегіне, жоғарыдағыларға қосымша,
«Кежімдеп ерттелген сұлу күрең төбел бестіні жылыстыра аңданып,сылаң қақтырып,
Автор баяндауындағы синонимдік қайталаулардың енді бір тобы -
Жоғарыда келтірілген синонимдер – тілдегі синонимдер. Тілде олардың тұрақты
Сонымен қатар, сөйлеу процесінде мағыналық жақындағы жоқ сөздер де
Көз жету үшін контекске үңілейік:
«Бәрі де бөтен, бәрі де біреудікі екеніне Сандыбай оп
Бұлар коктекстік синонимдердің жай, қарапайым түрлері болса, романда одан
«Келсе міне, самуыр әлі қайнамаған. Майы шығып тұрған қасқа
«Ояу жатыр» десе, сөйлемнің эмоциональдық болуы әлдеқайда солғын
Кейіпкерлердің арасындағы қатынасты дәл беру, сөздердің эмоциональдік – экспрессивтік
«Жұман бай көш алдын Майқұдық бұлағына жақындай бергенде қуып
Өзі де сүзісіп жүрген байлардың «кездесер», «тоғысар жерлерін», «сүзісер
Синоним сөздер дәуірлік калорит жасау үшін де қажет. Мысалы:
«Игілік атынан шақырған басқа жақсы – жайсаңдар да ағыл
Алдыңғы сөйлемдегі «жақсы – жайсаң», бір жағынан, «бай –
Синоним сөздерді таңдап – талғап, ең қажеттісін керекті жерінде
«Игілік мырс етіп қалды. Қазақ байлары мұндайын долбармен ығысар
Синонимдер кейіпкер сөзінде де келіп, оның мінезін даралап, айқындаушы
«Таңертең тұрсам, қашан кеткенін білмеймін, байғұс қонағым зым –
- Жарайды, олай болса... Қара көктің үйіріне де қызығуым
Бұлар – сөйлеу тіліне тән сөздік қолданыстар.
Синоним сөздерді таңдап алуда олардың дыбыстық – ырғақтық жақтарына
«Шынында да, екі байдың шайқаса беруіне Байжанның қарсылығына да
Егер астын сызған синонимдеріміз астын сызған сөздермен дыбыстық сәйкестікте
Синонимдер сияқты антонимдер деп мағынасы қарама – қарсы ұғымды
«Алшақ жайласып, араласпай араз отыратын екі уәделесіп қойғандай, Майқұдық
Көріп отырғанымыздай, «алшақ» және «қатар» антонимдері бұдан былайғы уақыға
Романда Жұман бір бөлек, өзге дүние бір бөлек. Осыны
«Жұман оны жынды күшік десе, Көпей бәйбіше – ері
Кейде тұтас бір абзац антоним сөздерден құралады:
«Кедейлігі де көп, байлығы да көп, қысы да көп,
Контрастық сипаттағы антонимдер, тағы бір көркемдегіш тәсіл – қайалаулармкн
Антонимдер автор тілінде инория, мысқыл жасаудың да бір тәсілі:
«Сонымен Боздақ бидің ойында үміт пен қауіп өріле өсіп,
Антоним сөздер кейіпкер тілінде де келеді:
«– Ененді ұрайын, кедейдің маңдайына екі нар сыйған ба!
Өмірдегі қайшылықтарды астарлы суетке айналдырып, аз сөзбенен көпті ұқтыру
«Күреңкөз Қожаны орталарына алып, бір топ кәрі – құртаң
Жан – жағына сабырмен, салмақпен қарап, сол белінде тұрған
Жұманның жүзі осы буалдар қараңғылықпен қосылып кеткендей, дүлесі тұнжыраған
Алдыңғы мысалда автор Жұманның тобын «үлкен» дей тұра, «ортасы
Әдетте «қайғы» бар жерде қалжың жоқ, қалжың бар жерде
Одан әрі автор «ауған» «жаңа» сөздерін ауыс мағыналарында қолданып,
Ал, соңғы мысалдың өзі – үлкен шеберлік үлгісі. Екі
Жазушы кейіпкердің түсінігіндегі не сөзіндегі қайшылықтардан да үлкен контраст
«Манадан әлденемелерді кеуделей жатып тұрған Ушаков осыны тілеп, тартына
«Ойбо – о – й, бейшара – ай» -
Бейшара дегенің немене? – деп сұрады арада тұрған Быков.
Бедный шелабек, беднай шелабек – деді Байжан, бей –
Пастух па еді?
Иә, пастух... Старый пастух... – Быков иланып қалды».
Бұл мысалдарда, шыныда да, актыны бұза жаздаған адам да,
Ұлы жазушымыз М. Әуезовтың шығармаларындағы тіл шеберлігі, өзіндік сөз
М. Әуезовтың тіл жөніннен ұлылығы сол, ол бір жағынан
«Абай жолындағы» жеке бір лексемаларға, сөз тіркестеріне зер салсақ
М. Әуезов халық аузынан шығып, ауыз әдебиетінде жалғасын тапқан
Бұл кездейсоқ емес. Тегінде, халықты, озық өкілдерін сөйлетуге шебер.
М. Әуезов жалпы диалог құруға шебер. Бұл оның драмалық
Төмендегі диалогтерді ауыз, ой, айту, жазу, сөз байлау, ән
Сенің аузыңдағы сөзіңді айтқам жоқ. Өзімнің ойымдағы байлауымды айттым.
Сен тілмен айтсаң, менділмен, жүрекпен айттым! Сол Абай ағамның
«Абай жолы» романындағы құрмалас сөйлемдерді зерттеу, олардың құрылысын, берілу
«Төрт ауыз жоқтау айтты да, жүдеу күрсініп, тынып қалды»
М.Әуезов тілінде авторлық әңгімелеу, төл сөз монолог сияқты баяндау
«Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп жиналған. Биік төсек
М.Әуезов диалог құрудың қандай шебері болса, монолог, ортақ төл
«Өз ішінен үндемей тынып, уланып ойланады». «Қандай жолға, не
Автор баяндауы, монолог ортақ төл сөз бір – бірімен
М.Әуезов, сөз жоқ қазақ көркем сөз өнерін шығармашылық жаңа
Бұл бөлімде суреттелетін жай: Абайдың озбыр топ өкілдерімен енді
Қорытынды
Көркем әдебиет тілін ғылыми тұрғында зерттеу алдымен тіл ғылымының
Сонынан 30 – 40 жыл көлемінде қазақ филологиясында көркем
Көркем әдебиет тілін зерттеудің маңызы қазір арта түсіп отыр.
Біріншіде көркем шығарманың табиғаты түсінуде көркем тіл мәселелері поэтикалық
Екіншіден көркем әдебиет тілі ғылымы тіл білімінің жаңа салалары
Белгілі кеңістік пен уақыт ішінде өмір суретін басқа да
Қазақтың қазіргі көркем әдебиетінің тілі – дамудың жоғары сатысындағы
Пайдаланған әдебиеттер
М. Әуезов. Шығармалар жинағы. 18 том. 1985 ж.
А. Байтұрсынов. Шығармалары.
М. П. Брандес. Стилистический анализ. М. 1971
В .В. Виноградов. О языке художественной литературы. М. 1959
В .В. Виноградов. Стилистика. Теорие поэтический речи. Поэтика.
В .В. Виноградов. О теорий художественной речи. М. 1971
Г. О. Винокур. Избранные работы по русскому языку. М.
Н. К. Гей. Проза Пушкина. Поэтика повествования. М. 1989
А. И. Ефимов. Стилистика художественной речи. М. 1961
Жазушы және сөз мәдениеті. Жинақ 1983
В. М. Жирманский. Теория литературы. Потика стилистика. Избранные труды.
Е. Жанпейісов. Қазақ прозасының тілі. 1968
Е. Жанпейісов. М. Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясыныың тілі
Е. Жұбанов. Эпте тілінің өрнектері. 1978
Қ. Жұмалиев. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
Х. Кәрімов. Б. Майлин әңгімелерінің тілі (кандидаттық диссер).
Қазақ әдеби тілі тарихының проблемалары. 1987
С. Қасқабасов. Қазақтың халық прозасының тілі. 1980
С. Қасқабасов. Казахская несказочная проза. 1990
Ғ. Мүсірепов. Суреткер парызы. 1971
С. Негимов. Өлең өрімі. 1980
В. В. Одинцов. Стилистика текста. М. 1980
Қ. Өміралиев. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. 1983
Т. Сильман. Проблемы синтаксической стилистика. А. 1967
Р. Сыздықова. Абай шыығармаларының тілі. 1968
3