І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Шу дастаны – ерлік эпосы
Дастанның көркемдік ерекшеліктері
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Ежелгi түркiлердiң арғы ата-тегi саналатын сақтардың
«Шу» дастаны
«Шу» дастаны - қазіргі түркі тектес
«Шу» дастанын ғылыми негізде дұрыс пайымдау
Сақтар дәуірінен бізге үзік-үзік күйінде жеткен
Берел қорымынан табылған сақтар көсеміне құрбандыққа
Біз сөз етіп отырған қорымнан табылған
Сақтар мен ғұндар дәуірінің ат әбзелдерін,
Ежелгі дәуірлерде қазіргі Қазақстан жерін мекендеген
Сонымен, «Шу» батыр дастанында алдымен оқиға
Шу дариясы береке:
Қаз, үйрегі қаптаған,
Арқар, киік сусындап
Жағалауда ойнаған.
Аққу құстар қалықтап,
Дегелектер ойнаған.
Қалың қамыс ішінде
Жолбарыс жатыр жол аңдып,
Арыстан жатыр аң андып,
Таудың арғы бетінде,
Табғаш жатыр біздің аңдып.
Айналаға от жағып,
Караңғыны қашырдық.
Кеше шайқас кезінде
Қан ішетін қорқақты
Биік таудан асырдық.
Көктен тілеп күш-қуат,
Тәңірі бізді қолдады.
Тізе бүкпей тік тұрды,
Көк бөрінің ұлдары, (54, 26-27)
Шу батыр еңсегей бойлы, қақпақ жауырынды,
Талай қанды шайқастарды басынан өткізіп, күллі
«Шу» дастанында тау бөктеріндегі кең жазира
«Шу батыр» дастанында жекпе-жекке шыққан түрік
Ашуланды Көк Тәңірі,
Бөтін бұлтпен бүркеді.
Қаһарлы даусы гүрілдеп,
Жарқ-жүрқ етіп от шашты,
Көлде жүзген қаз, үйрек
Пана таппай шуласты.
Бөкен, арқар, киіктер
Жалтақ-жалтақ қарайды.
Жолбарыс пен арыстан
Сүңгіді қалың қамысты.
Шайқасқа шықты Шу батыр
Бермеу үшін намысты.
Лек-лек жасақ тоғысты,
Аспан мен жер қағысты. (241, 137)
Сөйтіп, «Шу батыр» дастанында батырдың көңілкүйін,
Дәл осындай көріктеу тәсілі қазақтың батырлық
Күнді бүлт қүрсайды,
Күнді байқай қарасам,
Күн жауарға ұқсайды;
Айды бұлт қүрсайды,
Айды байқай қарасам,
Түн жауарға ұқсайды.
Көгілдерін еріткен
Көлдегі қулар шулайды,
Шулағанға қарасам,
Көктен сұңқар соғылғанға ұқсайды.
Бойды байқай қарасам,
Қол-аяғым көсіліп,
Аузы-мұрным ісініп,
Алланың хақ бұйрығы маған таянғанға ұқсайды.
Дастанда шу батырдың «алуан түсті жібек
Жалпы түркі тектес көшпелі тайпалар ежелгі
...Керегесін үйеңкіден қашаған,
Не де болса бір керемет жасаған.
Жан-жағына кілем, киіз ұстаған,
Түк етпейді кақап тұрған қыс та
Көк сарайға өрнек салып тастаған,
Көк ордамды өлсем - айырбастаман. (23,
Міне, сол кездегі қарапайым шаруаның киіз
Бұл дастанда тағы да назар аударарлықтай
Тәңірдей тәңір жаратқан
Түрік Білге қаған
Бұл шақта отырдым.
Сөзімді түгел естіңдер,
Бүткіл жеткіншегім - ұланым,
Біріккен халқым, әулетім. (46, 40)
«Қорқыт ата кітабында» Қазанханға қарата айтатын
Бұл дәстүр бертін келе Махамбет Өтемісұлының
«Ханым, ханым» дегенге,
Көтере берме бұтыңды,
Көптіре берме ұртыңды,
Күндердің күні болғанда,
Өзіңнен мықты жолықса,
Ту сыртынан жармай алар өтіңді,- дейді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Н Келімбетов «Ежелгі дәуір әдебиеті» Атамұра
Түркістан газеті №6 14 ақпан
«Өркениет өзегі» газеті «Сақ қызы Тұмар
4. «Қазақ тарихы» журналы 200