Мазмұны
Кіріспе
Бірінші тарау. Қазақ орфографиясының ғылыми-теориялық негіздері
Орфография мәселесі және оның мақсаты мен мазмұны
Орфографияның лингвистикалық негіздері
Орфографияның психологиялық негіздері
Орфографияның дидактикалық негіздері
Екінші тарау. Оқушыларға орфографиялық дағды берудегі оқытудың принциптері мен
2.1. Орфографиялық дағдыны қалыптастырудағы жазба жұмыстар және оны ұйымдастырудың
2.1.1. Жаттығу жұмысы
2.1.2. Диктант
2.1.3. Мазмұндама
2.1.4. Шығарма
2.2. Оқушылардың орфографиялық қателерін болдырмау және оны түзету жұмыстарының
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
І.тарау. Қазақ орфографиясының ғылыми-теориялық негіздері.
1.1 Орфография мәселесі және оның мақсаты мен мазмұны.
Орфография – бұл біртұтас жазу жүйесі. Ал жазу жүйесі
Қазақ орфографиясының принциптері жөнінде.
Көптеген тілдердің орфографиясына көбінесе екі-үш түрлі принцип негіз болады;
Морфологиялық принциптер бойынша сөз бөлшектерінің түбір тұлғалары сақталып жазылады.
Фонетикалық принцип бойынша сөз бөлшектері айтылуынша, естіленуінше жазылады.
Орфографияның бұлардан басқа дәстүрлік немесе тарихи принцип деген де
Қазақ орфографиясының негізі морфологиялық принципке сүйенеді. Қазақ тіліндегі сөздердің
Сондай-ақ, қашан+ғы, түн+гі, бұрын+ғы, күн+ге, мұрын+ға деген сөздер мен
Біріккен сөздер мен қос сөздер де, негізінен, морфологиялық принцип
Сөйлем ішіндегі сөздерді жазуда да олардың аралықтарындағы бір-біріне тигізетін
1) Қазақ тіліндегі септік, көптік, тәуелдік, жіктік жалғаулары, сондай-ақ
2) Қатаң п,қ,к дыбыстарына аяқталған сөздерге дауыстыдан басталған қосымша
3) Қазақ тілінде п дыбысына аяқталатын етістіктерге көсемшенің –ып,
4) Бірсыпыра біріккен сөздер әр сыңарының түбір тұлғасын сақтамай,
Дәстүрлік принцип бойынша жазылатын сөздер қазақ тілінде кемде-кем. Оған
Орыс тілінен ертеректе еніп, дыбысталуы жағынан өзгеріп кетен бірқатар
Сөйтіп, қазақ орфографиясының негізгі принципі – морфологиялық принцип. Сонымен
2.Орфографияның кейбір мәселелері жайында. Орфаграфиялық ережелер мынадай мәселелерде қамтиды:
кейбір әріптердің қолданылуы;
түбір сөздердің және қосымшалардың жазылуы;
сөздердің бірге, бөлек және дефис арқылы жазылуы;
шылаулардың жазылуы;
сөздерді тасымалдау;
бас әріатің қолданылуы.
Қазақ тілі орфографиясының әріптері жазылуының барлығы бірдей қиындық туғызбайды.
Ә әрпі орфографиялық ереже бойынша көбінесе сөздің екінші, үшінші,
Сондықтан кітап, тәкаппар деп айтылатын сөздерді кітап, тәкаппар деп
Жеке айтылғанда жай, шай болап естілетін сөздер де жай,
Ә әрпі ірә, сірә, жүдә, куә, куәлік, іңкәр, кінә,
Ы, і әріптерінің қолданылуында да біраз қиындықтар бар, мысалы,
Сөз ортасында не соңына келген екі дауыссыздың арасына
Осы құбылыс жазуда да ерекшеленіп, жарқ-жұрқ деген сөзді ы
Сөздің соңғы буынындағы екі дауыссыздың арасындағы ы,і әріптерінің жазылуы
Сондай-ақ, кейбір зат есім, сан есімдерге дауысты дыбыстан басталатын
Р дыбысынан басталатын бірқатар сөздердің басында (Р әрпінен бұрын)
Сөз басындағы л дыбысынан кейін дауысты дыбыс келсе, ы,і
И әріпі жіжішке естілетін жалаң м дыбысмен қатар, ім,
Сондай-ақ м дыбысының жуан естілетін (ый) түрі де жалаң
Дауыссыздардың ішінде х әрпінің қазақ сөздерінде жазылуына өте ұқыпты
Х әрпі қазақ тіліндегі жалпы есімдермен гөрі, халқы есімдерде
Қосымшалардың жазылуында мына мәселелерге көңіл бөлу қажет. Қазақ тілінде
Бірақ қазақ тілінде қосымшалардың жалғануында буын үндестігінен ауытқитын жерлер
Ск, кс, кт, нг, нк, рг, рк, лк, нкм
Қосымшалардың жазылуында бір көңіл қоятын нәрсе олардың кейбір тұлғаларға
Әріптерден қысқарған зат есімдерге қосымшаның дефис арқылы жалғанып жазылуы
Парактида процентті, градусты таңбалар арқылы, ал бір сыпыра өлщеуіш
Сөздердің бірге және бөлек жазылу ерекшеліктері жайында бірсыпыра түсініктер
Оқшауланған айқындауыш мүше қазақ тілінде өзіне қатысты сөзден кейін
Пунктуация ережелерінің бірқатарын сөз еткенде, соларға сәйкес орыс тілі
Сондай-ақ, орыс тілінде құрмаласқан жай сөйлемдердің бірі шартты мәні
1.2 Орфографияның лингвистикалық негіздері.
Жазу – адамдардың қарым-қатынасының бір түрі. Сондықтан, біз жазбаша
Жазбаша сөйлеу «жазу» (жазудың түрлері, әріптің жеке өзі т.б.)
Сондықтан, жазбаша сөйлеу – тілдік тұлғалардың графикалық, фонемалық жүйесіне
Жазбаша сөйлеу біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске
Жазу графикалық таңбалардың мағыналық жүйесі мен тізбегі арқлы адамдардың
Әдіскерлердің қалыптасқан пікірі бойынша, жазбаша сөйлеу үш бөліктен құралуы
-Себеп –салдарлық;
-Аналитико-синтетикалық;
-Орындалымдық;
Яғни, жазу әрекеті, бірншіден, белгілі бір әсерді екінші адамға
Екіншіден, аналитико-синтетикалық кезінде сөйлем құрылымы жасалады, сөздер бір-бірімен тіркеске
Үшіншіден, графикалық таңбалар арқылы жазбаша мәтін(текст) пайда болып, жазу
Тілдік қатысымға байланысты жазылым бірнеше құрылымдық кезеңнен тұрады да,
1.Қажеттіліктен пайда болатын себеп.
2.Себептің ойда, санада бейнеленуі.
3.Ойдың сөз арқылы тізбектелуі.
4.Сөздің графикалық әріптермен таңбалануы.
5.Жазудың екінші адамға түсінікті болып, берілген хабарды білдіруі.
Себептік кезкеңде адам жазумен шұғылдану үшін белгілі себеп-салдарлар пайда
Екінші кезеңде жаңағы өмірден туған қажеттілік, яғни белгілі бір
Үшінші кезеңде адам санасындағы қалыптасқан ой сөзге, сөйлемге айналады.
Төртінші кезеңде ойда жинақталған сөздер графикалық таңбалар арқылы тізбектеліп,
Бесінші кезеңде қағазға түскен сөйлемдер тұтас жүйесімен, белгілі бір
Жазуды оқыған екінші адам ондағы берілген деректі қабылдайды, соған
Жазудың лингвистикалық ерекшелігі әріптік таңбадан бастап алфавитке дейінгі жазуды,
Жазылымның лингвистикалық мазмұнын белгілейтін мәселелер мыналар:
Графика
Орфография
Жазып алу
Жазбаша сөйлеу
Бұл салада үйретілетін ең басты мәселе – жазылымның графикасы.
Жазуды меңгеруде лингвистикалық жақтан үйретілетін келесі мәселе – орфография.
Тілді үйретуде орфографияға қатысты кездесетін қиындықтар да баршылық олар:
Фонетикалық, морфологиялық, тарихи принциптердің өзгешеліктері мен ерекшеліктерін жан-жақты тексеру;
Екпінге байланысты дұрыс жазылуды қадағалау;
Қазақ тіліндегі еріндік, езулік дауыстылардың жазылуына ерекше мән беру.
Жуан, жіңішке дыбыстардың фонемалық қасиетін есте сақтау;
Дауыссыз дыбыстардың айрықша белгілерін дұрыс меңгеру т.б.
Жалпы орфографиялық білім екі саланы қамтиды:
Жеке лексикалық единицаларды, сөздерді дұрыс жаза білу ережесі;
Грамматикалық заңдылықтарды білу арқылы тіркесті сөйлемдерді байланыстырып, дұрыс жаза
Жазып алу немесе қысқаша жазу – жеке сөздерді, сөз
Жазбаша сөйлеу – лингвистикалық ерекшеліктердітолық меңгерудің көрінісі және ең
1.3 Орфографияның психологиялық негіздері
Жазбаша сөйлеудің психологиялық ерекшелігі – жазбаша тапсырмаларды дұрыс пайымдап,
Жазудың әдістемелік ерекшелігі – графика мен орфографияны, жазу мен
Жазбаша сөйлеудің өзгешелігі: бір қарағанда мұнда қатысымдық байланыс жоқ
Жазу кезіндені қатысым аз уақыт мөлшерінде де, немесе арасына
Қазақ тілін сауатты үйрету үшін, оқушыларға берілетін жазба жұмыстарын
Жазбаша жаттығулар.
Мәтіндер құрастыру
Жазбаша бақылау жұмыстары
Диктанттың түрлері т.б.
Оқытудың жүйелі және парасатты ұйымдастырлуы қажеттігіне, нендей материалды қалай
1.4 Орфографияның дидактикалық негіздері
Қазақ балаларын сауатты жазу мен тіл мәдениетіне дағдыландыру мәселесі
С.Торайғыровтың:
Сүйемін туған тілім – анам тілін.
Бсікте жатқанымда-ақ берген білім, -
деген екі жол өлеңдегі «анам тілін» деген оңашаланған мүше
Сөйлемді дәл ұғуға тек тыныс белгісі ғана көмектесетін контекстер
Түркі тілдерінің бұрынғы ескерткіштерінде тыныс белгісінің алғашқы элементтері кездеседі.
Қазақ тілінде шыққан алғашқы баспасөзіміздің бірі «Дала уалаяты» газетінің
Бертін келе, 1894 жылдан бастап, газет кейбір сөйлемдердің жігін
«Баян ауылдың қазақ орыслары қазақлардың көб арыз бирады бізлерді
«Қазіргі қазақ тілі» оқулығында «Біздің жыл санауымыздың V-VII ғасырлары
Біз қолданып жүрген қазіргі тыныс белгілері әр уақытта барлық
Профессор С.Е.Маловтың айтуынша, түріктердің енисей жазуында қос нүкте –
Арғы кездері былай қойғанның өзінде беріректе жазылған түркі тілдеріндегі
Академик В.В.Радловтың 1870 жылы шыққан «Образцы народной литературы туркскую
В.В.Радлов мәтіндерінде тыныс белгілері ішінен жақша мен көп нүкте
П.М.Мелиоранскийдің 1897 жылы шыққан «Краткая граматика казак-киргизкого языка» деген
В. Катаринский 1897 жылышыққан «Грамматика киргизского языка» деген еңбегінде
1915 жылы шыққан «Жазу қағидалары» деген кітапшада тыныс белгілерінің
Бұл келтірілген мысалдардан ХІХ ғасырда жәнеХХ ғасырдың басында түркі
Қазақ тілі білімінде пунктуация мәселерінің зерттелу тарихын баяндағанда, тыныс
Хронологиялық жағынан алғанда, қазақ тілінің тыныс белгілері жөнінде жазылған
Ш.Сарыбаевтың «Тыныс таңбалары» деген мақаласында қаратпа сөздердің сөйлемнің басқа
Тыныс белгілері жөнінде С.Жиенбаевтың шағын көлемді екі мақаласы бар.
Х.Басымов «Сөйлемнің тыныс белгілерін дұрыс жаза білейік» деген мақаласында
М.Балақаевтың «Сауатты жазудың негізгі шарты – тыныс белгілерін дұрыс
Қазақ тілі пунктуациясы жөнінде мақала жазған авторлардың бірі -
А.Нұғмановтың «Пунктуацияның бір мәселесі» деген мақаласында бастауыштан кейінгі қойылатын
Бұлардан басқа «Пунктуацияның кейбір мәселеері», «Сызықша туралы түсінік», «Қазақ
ІІ.тарау. Оқушыларға орфографиялық дағды берудегі оқытудың принциптері мен әдіс-тәсілдері
Оқытуда табысқа жету көп жағдайда оқушылардың қабылдауын дұрыс ұйымдастыруға
Көрнекілік және қабылдаудың айқындылығы өтіліп отырған обьектні саналы түсіну
Оқытудың келесі кезеңінде білімді пысықтай отырып, оны бекіте түсу
Көрнекілік принцип. Көрнекілік принцип теориялық жағынан бірінші болып негізделген
Демек, көрнекілік принциппен оқыту оқушылардың байқағыштығын дамытуға көмектеседі. «Көрнекі
Көрнекіліктің ғылым негізі философияның таным теориялары мен И.П.Павловтың жоғарғы
Өмірде бар заттар мен құбылыстарды көрсетуі арқылы көрнекі оқу
Көрнек құралы белгілі мақсат көздей отырып пайдаланылуы тиіс. Көрнекіліктің
Білімнің берік болу принципі. Білімді меңгеру және берік ойда
Білімді берік меңгерудің оқушыда дүниетану көзқарасын қалыптастыруда маңызы зор.
Белгілі бір ережені қалайда бір жақсы түсініп, есте сақтаудың
Оқушы материалды саналы түрде игеріп, есінде берік сқтауға төселуі
Білімнің беріктік принципін жүзеге асыруда жаттығу жүргізу де маңызды
Шамаға лайықтау принципі. Оқыту жұмысы шамаға лайықталуы керек, онсыз
Жоғарыда көрсетілгеннен басқа мұғалім шеберлігіне, оқытуды шамаға лайықтап құру
Белгіліден белгісізге қарай оқыту ережесі оқытудағы таным процесінің негізі
Оңайдан қиынға қарай оқыту да белгілі бір ізділікті көздейді.
Жақыннан алысқа қарай оқыту көбінесе материалдың орналастыру тәртібі арқылы
Төменгі сынып оқушыларында өздеріне-өздері бақылау жағы жетіспейді, ал Х-ІХ
Оқушы шамасына лайықтау дегеннен көбіне-көп материалды қиындатып жібермеу деген
Шамаға лайықтау принципін жүзеге асыруда оқушының жеке-дара ерекшелігін де
Жақсы оқитын оқушылар мен үлгерімі төмен оқушылардың оқу қабілеті
Жүйелік принцип. Жүйелілік принципі негізінде құрылған бағдарламалық материалды бір-бірімен
Материалды орналастырудың жүйелілігі оны оқытудың шамаға лайық болуын да
Оқытудағы берік жүйелік пен бірізділік – ғылыми білім берудің
Білімнің ғылымға негізделу принципі. Мектеп оқыту жұмысының негізіне білімнің
Оқушылардың сауатты жазуға үйретуде тыныс белгілерінен алан теориялық білімін
Тыныс белгілерін оқушыға саналы меңгерту үшін, өзіндік әдістемелік принциптерді
Қазақ пунктуациясын оқушыларға саналы да берік білдіру принциптері қазақ
Міне, осы айтылғандарға сүйене отырып, қазақ пунктуациясын оқушыларға меңгертеде
Саналық принцип. Оқушылар материалды саналы түсінулері үшін, мұғалім сабағында
Саналылық принципі білімді игеру барысында өзін-өзі бақылау қабілеттілігін қамтиды.
Саналылық принципі оқушылардың заттар заттар мен құбылыстар арасындағы байланыс
Белгілі мақсат көздеп, саналы түрде ой топшылай отырып түсінген
Меңгерілген білімнің саналылығы оны практикалық жұмыста дұрыс пайдалануға жағдай
Мұғалім оқушыларға сабақ мақсатын, ондағы негізгі мәселе қайсы екенін
Айталық, оқушы үйде де, сыныпта да грамматикалық ережені жақсы
Грамматикалық принцип. Грамматикалық принцип дегеніміз тыныс белгілерін грамматикалық ережелер
Ал кейбір оқушылар сөйлемді немесе бүкіл мәтінді әбден жазып
Қазақ тыныс белгілерінің көбі грамматикалық ережелерге сүйеніле қойылады. Әсіресе
3. Мағыналық принцип. Мағыналық принцип дегеніміз сөйлемнің тыныс белгісін
Салалас, сабақтас сөйлемдердің әр түрінің мағынасын (себеп, қарсылық, талғай,
Сонымен, белгілі бір синтаксистік тұлғалардың мағынасына қарай тыныс белгісін
4.Интонациялық принцип. Интонациялық принцип дегеніміз сөйлемнің тыныс белгісін синтакситік
Мектепте сөйлемдерді және олардың құрамындағы әр сөзді, сөйлем мүшелерінің
Интонациялық принципке сүйеніп қазақ пунктуациясын дұрыс жазуға үйреті арқылы,
5.Тыныс белгілерін мағынасы мен қызметіне сай оқу принципі. Тыныс
Оқушыларды дұрыс сөйлеуге, дұрыс оқытуға шын ықыласымызбен үйреткіміз келсе,
Кез-келген сөзден кейін үлкен пауза жасау, бет алды әр
Сонымен, оқушыларға, қазақ пунктуациясынан терең білім, берік дағды беру
Қорыта келгенде, қазақ пунктуациясын жете білу үшін, оқушылар алддымен
Оқыту әдістері сан алуан. Солардың ішінде орфографияны оқытуға байанысты
Байқау әдісі. Нақтылы материалды меңгеруде байқау әдісі шешуші орын
Байқау жұмыстары баланың өсуіне жан-жақты көмектеседі, сезім күшін арттырады,
Баянда уәдісі. Мұғалімнің баяндауы әрі әңгіме, әрі түсінік және
Мұғалімнің баяндауына оқушылардың тыңдау үрдісі үйлес келуі тиіс. Баяндауға
Баяндау әдісі басқа әдістер элементтерімен ұштастырылып отыруы тиімді. Баяндау
Әңгіме әдісі. Оқытуда жиі қолданылатын әдістің, бірі - әңгіме
Баяндау әдісі сияқты, әңгімелесу әдісінде де білім сөз арқылы,
Әңгімелесу әдісін ұйымдастыруда оқушылардың бұраннан білетін, олар жақсы меңгерген
Оқушылар үшін әңгімелесу – ұжымдық еңбек. Оқушыларды негізгі материалдармен
Талдау-жинақтау әдісі. Зат және құбылыстарды тану үшін олардың жеке
Тіл сабақтарында, сөйлем сөздерге, сөз буындарға буын дыбыстарға жіктелетіндігі,
Грамматика тілдегі тіл формасы мен мағынасы жөніндегі ілім болғандықтан,
Салыстырма әдіс. Салыстырмалы әдіс оқушылар зейінін өтіліп отырған объектіге
Грамматикалық ереже немесе емлені салыстыру кезінде грамматикалық категориялар мен
Салыстырма әдісті әр түрлі сипатта жүргізуге болады.
1.Сабақта орын алатын ақал-ой жұмыстарының сипаты бойынша салыстыру екі
Нысанның көлемі бойынша бір ғана жолмен салыстырылатын жай салыстыру
2.Салыстырылатын нысандар сипатына қарай:
а) емле ережелері салыстрылады;
ә) сөздердің айтылуы мен жазылуындағы ұқсастықтар мен жазылымдар салыстрылады;
б) сөздердің лексикалық мағынасы салыстрылады;
в) сөздердің морфологиялық бөліктерінің ұқсастықтар мен жазылымдар салыстырылады;
г) грамматикалық категориялар мен олардың тұлғалары салыстырылады т.б.
Кітаппен жұмыс істеу әдісі. Оқушылар ең алдымен кітаппен жұмыс
Кітаппен жұмыс істеу әдісінің тәрбиелік сипаты мол. Кітап оқу
Жаттығу әдісі. Жаттығу арқылы оқушы білімі беки түседі. Жаттығу
Қорыта келгенде мұндай әдіс-тәсілдер арқылы, оқушылардың өздерінше орындайтын түрлі
2.1. Орфографиялық дағдыны қалыптастырудағы жазба жұмыстар және оны ұйымдастырудың
2.1.1. Жаттығу жұмыстары
Грамматикалық категориялар мен оның ерекшеліктерін жете таныту мақсатында жазу
Алғаш бірінші класқа келгеннен бастап, орта мектепті бітіргенге дейін
Грамматикалық және орфографиялық дағды қалыптастыру, материалды тыңғылықты үйрету, сонымен
Грамматикалық материал түсіндірілгенен кейін, жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Жаттығу жұмысының
Грамматикалық ережені игеру оны практикада жүзінде іске асыру білу
Ережеге негізделген орфографианы игеру үстінде оқушылардың күрделі ойлау қызметі
Жаттығулар орындау сипатына қарай: 1) көру сезімі арқылы, 2)есту
Көру сезімі мен есіту сезімі арқылы орындалатын жаттығу ішінде
Түйсіну жұмыстары кезінде оқушы өзі жазатын жұмысты көрмейді де,
Ойлау процестерін дамыту сипаттарына қарай орфографиялық жаттығуларды былайша топтастыруға
Жаттығу орындатуда оқушылардың творчестволық түрде еңбек етуі қадағаланады. Орфографиялық
Орфографиялық жаттығу грамматикалық орфографиялық түсінік, сондай-ақ талдаулар жасау арқылы
Жаттығу іріктеуде және оны орындату тәсілдерін белгілеуде шамамен мынау
1) берілген жаттығу оқушылардың белсенді жұмыс істеу мүмкіндігін жасай
2) жаттығу класс оқушыларының шама-шарқына лайық па (тым жеңіл
3) көру және есту сезімдері қаншалықты қатыстырылуы ойластырылған ба;
4) жаттығу орындау кезінде ауызша сөйлеу, оқу, лексикалық және
5) жаттығу орфограммаларды дұрыс танып, есте сақтау мүмкіндігін қамтамасыз
6) қате болдырмауды алдын ала ескерту үшін алдын ала
7) көзделіп отырған нақтылы мақсатқа жетуге жаттығу қаншалықты үйлесімді.
Жаттығу орфограммамен жүргізілетін барлық жұмысты қамтамасыз ете алмайды, солай
Жаттығуға байланысты қандай жұмыс түрлерін жүргізу оқушылар алған орфографиялық
Орфографиялық дағды неғұрлым автоматтана түскен сайын, соғырлұм жаттығу творчестволық
Жаттығу жүргізуде мынадай дидактикалық талаптар қойылады: жаттығудың әр жақтылығы
Орфографияны үйрету – біртұтас қиын процесс. Бұл процестің біртұтастығы
Әр түрлі сөздік материалдарға енгізілген белгілі бір орфограмманы жазу
Жаттығу материалдарын іріктеу және оларды әр жақты етіп ұсыну
Орфограммаларды грамматикалық ұқсастығына қарай топтастыру сөздердің ұқсас элементтері арасындағы
Орфографиялық дағды қалыптастыруда жаттығу материалдарының белгілі жүйеде құрылуы маңызды
Мұндай сұраққа әр түрлі жауап беруге болады. Қандай жаттығу
Жаттығу материалдарын іріктеу орфографиялық жиынтық дағды қалыптастыруда шешуші маңыз
Педагогиканың мақсаты – оқушыларға тек білім беріп қана қою
Оқушыларды оқу жұмысына белсенді қатыстыру оларға белгілі талап қою
обьект бөліп алынып, тілдің жекелеген фактілері қандай белгілеріне қарай
нақталатындығы айтылды. Жаттығу кезінде оқушыларға ұсынылатын тапсырма олардың
Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу қабілетін дамытуда олардың сабаққа
деген белсенділігін арттырудың маңызы зор. Күрделі ережеге лайық берілген
жаттығуларды оқушылар жеке бөліктерге бөліп, грамматикалық сипатына қарай
топтастыру сияқты жұмыстар оқушының ойлау қабілетіне байланысты орында-
лады. Оқушылардың ақыл-ой қызметін дамыту да жеңілден ауырға қарай
талып, өздігінен жұмыс істеуіне қойылатын талап та бір ізділікпен
қажетті бөліктерінің тек сыртқы формасына қарай астын сызып, грамматика
Жаттығудың тағы бір түрі оқушылардың жұмысты өздігінен орындауы болып
жазылмаған тексті көшіріп жазу тапсырылады да, орфографиялық ережелерді басшылыққа
көрсетілгендіктен, ереже обьектісі сол бөлініп көрсетілген элементтен іздестіріледі, бірақ
оқушылар орфограмманың жалпы сипатын және оның графикалық формасын анықтап
Көру және ескерту диктанттарын екі түрлі тапсырманы орындауға арналған
Ұсынылған текстің акустикалық тәсілінің де үлкен мәні бар. Көшіріп
көрген )деген сөйлемдегі айтылу және жазылу ережесін түсіну диктант
Диктанттың бақылау диктанты деп аталатын түрі де ескерту
Көшіріп жазудан бастап, оқушылар өздігінен орындайтын диктантқа дейінгі жүргізілген
Жазба тіл практикасында орфографиялық әрекеттер біздің ойлауымыздың көрсеткіші ретінде
Орфографиялық ережемен байланысты жұмысты да, тіл дамытумен байланысты жұмысты
2.1.2. Диктант
Қазақ тілі сабақтарында жиі қолданылатын жазба жұмыстарының бір түрі-диктант.
Диктант түрлері жөнінде методикалық әдебиеттерде әр түрлі пікірлер бар.Филология
Үйрету мақсатында жүргізілетін диктанттар ішінен көру диктантын бірінші атауға
Творчестволық диктантта жаттығу дағдылану мақсатында жаздырылады. Ыдыратып берілген сөйлемдегі
Ерікті диктантта текст ішіндегі обьект сөздерді оқушылар табады. Табылған
Өздік диктантта оқушылардың жатқа білетін өлеңдері мен прозалық тексті
Сөздік диктант өтіліп отырған грамматикалық материалдарға байланысты және сөздер
Ескерту диктанты қайталау мақсатын көздейтін үйрету диктантының бір
Белгілі тақырып немесе грамматикалық категорияны түгелдей оқып біткеннен кейін,
2.1.3. Мазмұндама
Оқушылардың сөздік қорларының аз-көптігі, байлығы олардың ауызша сөйлеуінен де,
Мазмұндама жазуға күн ілгері үйретудің қажеттігі уақыт өткен
« Мазмұндама мақалаларының жинағы » кітабының авторы С.Омаров мазмұндама
Жоғарыда аталған еңбекте автор әр класқа хабарлау-баяндау түріндегі, суреттеу
«Шығармалардың бұл түрлері мазмұндама, шығарма жұмыстарында кластың жалпы дайындығына,
«Мазмұндама мақалаларының жинағы» кітабының авторы мазмұндама жаздыру үшін алдын
«Кейбір мектептерде, тіпті 5-7 кластардың өзінде, мазмұндау үшін
Практик-мұғалім, кейін филология ғылымының кандидаты болған К.Шәменов бастауыш кластарға
«Жазуша мазмұндауға, -деп көрсетеді автор, -сана ретінен мынадай талап
Оқушыларды мазмұндалатын мақала, әңгімедегі көркем, бейнелі сөздерді өз жазуларында
Мазмұндама жазуға үйрету процесінде оқушыларда өз ойын жүйелі, логикалы
Демек, оқушыларды мазмұндама жазуға даярлау жұмысы тіл дамыту мақсатын
Мектеп оқушыларының сөздерді дұрыс пайдалана білу дағдысын қалыптастыруда
Мазмұндама өз мақсатында жететін болуы үшін оқушылар лексикалық жағынан
Оқушылар өздері жазатын мазмұндама тексіндегі оқиғамен жалпы алғанда
Мазмұндама текстерін іріктеудегі мұндай тәсілдер оқушылардың логикалық сөйлеу дағдысын
Мазмұндама текстерін іріктеуде басшылыққа алынатын тағы бір принцип ұсынылатын
Оқушылар сөздік қорын кеңейтудің бірден-бір жолы тек мазмұндама
Мектеп оқушыларының сөздігін байытуда жеке сөзбен жұмыс істеу әдістерін
Мазмұндама жазуға 2 сағат уақыт ішінде бұл сияқты лексикалық
Оқушыларды мазмұндама жазуға алдын ала дайындауды екі кезеңге бөлу
Жазбаша мазмұндау үшін текст таңдаудың да өзіндік методикалық ерекшеліктері
2.1.4. Шығарма
Оқушыларды өз ойын еркін баяндауға үйрету мақсатында жүргізілетін жазба
Шығарма жаздыруда да оқушылармен лексикалық жұмыстар жүргізіліп отырады.
Оқушылар сөздерді әр түрлі жолдармен игеріп, үйренетіндігі белгілі.
тақырыптарға байланысты жаңа сөздерді кеңінен енгізу, 3) белгілім тақырыптық
Бірінші және екінші тәсілге байланысты жұмыстарды грамматикалық сабақтарда тіл
Оқушыларды мазмұндама жазуға үйреткен сияқты,шығармаға да күн ілгері дайындау
Грамматикаға байланысты жүргізілетін шығармаға оқушыларды былайша да дайындауға болады:
Шығарма - оқушылардың ойлау және ойын дұрыс жазып байндай
Әдеби шығарманың ең қарапайым түрі баяндау іспетті шығарма болып
Оқушылар класс бойынша коллективті салыстыра мінездеу жоспарын жасай білуге
Шығарманың ең күрделі түрі творчестволық шығарма болып табылады. Мұндай
Совет мектебінің алдынлда жан –жақты дамыған жеткіншектерді тәрбиелеу міндеті
Әр түрлі тақырыптарға шығарма жаздыру кезінде оқушылар негізгі мәселелер
Оқушылардың орфаграфиялық қателерін болдырмау және оны түзету жұмыстарының әдіс-
Орфографиялық қателермен жұмыс жүргізу орфографияны үйретудің қажетті элементі болып
Қате жазудың басты себебінің бірі- сол материалды өтуді дұрыс
Мұғалім қателерді тек түзетіп қана қоймай, қай ережені меңгермегендіктен
Оқушылар өздері жіберген қатені мүлде сезінбеуі де, кейде сөздің
Орфографмялық материалдардың ерекшелігіне қарай қатемен жұмыс әдістері де түрленіп
Грамматикалық анықтама ережеге байланысты орфограмма қателерімен жұмыс үш түрлі
Бұл аталған амалдар қателерге талдау жасаудың алғашқы басқышы болып
Қазақ тілі орфографиясында оқушыларға барлық сөздердің емле ережелерінің жазылуы
1. Кейбір дауысты (ә, ө, ұ, ү, ы, і,
2. Кейбір түбір сөздің және қосымшалардың жазылуы. Мысалы: бәтес
3. Сөздердің бірге, бөлек және дефис арқылы жазылуы. Мысалы:
4. Қысқарған сөздердің жазылуы. Мысалы: вузда (вуз-да емес), сельподан
5. Шылау сөздердің жазылуы. Мысалы: бұл сөзіңіз, сірә да,
6. Сөздердің тасымалдануы. Мысалы: ала-қан (а-лақан емес), театр-лар (теат-рлар
7. Бас әріптің қолданылуы. Мысалы: Жоқ. Бетің түзу. Ах.
Мұғалім орфографиялық ережелерді үйреткенде, ең алдымен тақырыптың мазмұны мен
Ана тілі мен әдебиетінің кеиінгі программасында бұрынғы программаларда орын
1. Салыстырмалы әдістерді қолдану.
а) сөздің жуан жіңішке қасиеттерін мағына ерекшеліктеріне қарай қарама-қарсы
ә) сөзге әр түрлі қосымшалар қосып, оның жуан-жіңішкелік қасеттерін
б) әр түрлі тұлғадағы сөдер мен сөз тіркестерінің айтылуы
Оның екі беті бүлк-бүлк етеді. Біз бүлік (бү-лік)салушыларды жеке
Оқушылардың әр түрлі жазу жұмысында көп қате жіберетіндердің бірі
Жатыс жалғаулы сөз:
1.Асанда қызық кітап бар.
2.Балықта өт жоқ.
3.Үсен Қарағандыда оқиды.
Көмектес жалғаулы сөз:
1.Омар Әсиямен келді.
2.Мен сенімен барамын.
Жалғаулық шылаулы сөздер:
1.Асан да жақсы оқиды.
2.Бұнда балық та көп.
3.Қарағанда да көмірлі қала.
Жалғаулық шылаулы сөздер:
1.Омар менӘсия келді.
2.Мені мен сені шақырды.
Сондай-ақ, тұлғалық ұқсастығы бар –да/-де, -та/-те-лердің бір-бірінен емлелік айырмашылығын
Қысқасы, мұғалім әр уақытта емле ережелерін оқыту жұмысында оқушыларға
Ең алдымен, бақылау диктантының қателерін талдауға арналған емлелік сабақта
Оқушылардың әр түрлі жұмысы үстінде сөз таптарыныңұқсас формалы белгілерін
Оқушылардың жазу жұмыстарына көп кездесетін бір түрі:-ақ, -мыс, -ау,
а) емле ережесіне сүйену оны пысықтап қайталау;
ә) сөздің мағынасын ажырату үшін сөз я сөйлемді қарама-қарсы
дәнекерлі сөйлем:
Әзірше ұшып өткен қара-
құстар екеу-ақ. Ол оған
айтыпты-мыс.Айналайын-
ай, аман-есен келдің бе?
б) Тіпті ғана, өте,аса сияқты сөздерді дәнекер орнына қойып,
ғана,-ақ
Әзірше өткен құстар екеу-ақ
тіпті,-ақ
Жаман демеймін, жақсы-ақ.
в) Дербес сөздер тіркесі мен шылау сөздердің тіркесін қарама-қарсы
г) Тұлғалық жағынан ұқсастығы бар жалпы есім сөздер мен
ғ) Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақты ақ шылаумен салыстыру:екеу-ақ,қорқақ
д) Шылау сөздегі –ды,-ді элементтерін табыс септігіндегі,етістіктегі ұқсас тұлғаларға
Сонымен оқушыларға сөзді не сөйлемді өз ара әр түрлі
Біріккен сөзден қате болдырмау үшін төмендегідей әдістерді қолдану керек.
а) Біріккен сөздердің құрамындағы жеке сөздердің мағыналарын олардың бірігуден
Вагон толв бозбалалар өзіңдей,
Кімнің жалғыз,кімнің көбі сезілмей.(А.Т.)
Мынау келген назар ма,
Ақсақалды ауыл азар ма.(Абай).
Бірінші сөйлемдегі бозбала-біріккен сөз. Салт басты,үйленбеген деген мағынада айтылып
ә) Біріккен сөздер арасында дыбыс үйлесу (фонетикалық)қасиеттері болатындығын салыстыру:еңбекақы
б) Біріккен сөздердің сөйлемнің тек бір ғана мүшесі болатындығын
Бұдан кейін біріккен сөздердің қандай громматикалық формасы болатындығын және
Біріккен сөздер жасайтын сөз таптары және олардың формасы Мысалдар
екі зат есім
зат есім мен етістіктің есімше түрі
сын есім мен зат есім
зат есім мен сын есім
сан есім мен зат есім
етістік пен етістік
есімдіктер
үстеу
жел(бау), ас(қазан), қол(шоқпар).
оқ(жетпес), орын(басар), ат(шабар).
Ақ(төбе), Терең(өзек), ала(өкпе).
Күн(сұлу), Ай(сұлу), Нұр(сұлу).
Бес(қарағай), алты(бақан).
шауып(кел), барса (келмес).
әлекім, әлдеқайда, әрқайсысы
жаздыгүні, неғұрлым, соғұрлым.
Қос сөздердің емлесіне байланысты қателерді болдырмау жөнінде негіз етіп
а) Қос сөздің қандай-қандай формаларда қосарланатынын салстыру: үсті-үстіне, қайта-қайта,
ә) Қос сөздердің мағыналық ерекшеліктерін салыстыру: қора-қора қой, астау-астау
қос сөздің қай сөз таптарынан болатындығын салыстыру: өнер-білім (зат
Қысқасы, салысыру әдісін оқушыларға орфографиялық ережені үйретуде алатын орны
Оқушылардың сауаттылығын арттыруда бақылау-тексеру әдісінің де маңызы зор. Оқушылар
Мұғалім емле ережелеріне байланысты байқау жұмыстарын жүргізгенде, ең алдымен
Бақылау-тексеру әдісін қолданудың тағы бір мақсаты – тілдегі құбылыстардың
Міне, сонда ғана оқшы жазу жұмысында шатастырып отырған біртектес
Оқушылардың бақылау жұмыстары тек емлелік ережелердің сферасын кеңейтуді ғана
1) Оқушылардың байқау жұмыстарын бірнеше кезеңге бөліп, оладың мақсаты
2) Балалардың мектепке және мектептен тысқары жерде үйренген емлелік
3) Бақылау жұмыстары тек сабақ үстінде ғана емес, сонымен
а) Ауызша әр түрлі айтылып, әр түрлі жазылып жүрген
ә) Берілген тексті оқып шығып, ондағы қарамен терілген сөздердің
1. Ғылымды іздеп,
Дүниені көздеп,
Екі жаққа үңілдім.
Құлағын салмас...
Көп наданнан түңілдім (Абай)
2. Жомарт – жоқтығын білдірмес.
Жүйрік – тоқтығын білдірмес.
Үлгі: дүниені көздеп (өмірді көздеп).
б) берілген сөздердің синонимдес болатындығын тауып, ол сөздерді мағынасына
Үлгі: мүсін, нұсқа, бет, тағы басқалар ...
в) берілген сөздерге талдау жасау арқылы мұндағы й және
г) берілген тұрақты сөз тіркстерін көшіріп алып, мағыналарын берілген
Үлгі:
Тұрақты тіркестер: олардың мағыналары
Көз жазды. адасып қалды.
Көңілі жарым адам. қайғылы адам.
д) Төмендегі сөздердің грамматикалық мағыналарын анықтап, көшіріп жазу: жұмысшыларымызданмын,
Қысқасы осы айтылғандардың бәрі де оқыту процесін жандандырып, оқушылардың
Көрнекілік – емлелік сабақты дұрыс өткізудің негізгі тәсілдері мен
а) Емле ережелері оқушыларға талап түсіндіргенде, ең алдымен олардың
ә) Баланың көріп-байқау дағдыларын жетілдіріп, сөздерді емле негізінде дұрыс
б) Көптеген тілідк фактілерді көрнекілікпен салыстырып, жүйге түсіріп, олардың
Емлелік сабақта мұғалімнің қолданатын көрнекі құралдары сан алуан. Олардың
1 таблица
Ә әрпінің жазылуы
Айтылуы Жазылу Емлеге бағынбайтыны
Кітәп
Күләш
Әлтәй
Дүдәмәл Кітап
Күлаш
Әлтай
Дүдамал Сірә
Куә
Кінә
Іңкәр
2 таблица
Ұ,ү әрпінің жазылуы
Айтылуы Жазылу Емлеге бағынбайтыны
ұтұс
құлұн
үтүр
түлкү ұтыс
құлын
үтір
түлкі мазмұн
бұлбұл
дәстүр
мәжбүр
3 таблица
Йы, йі дыбыстар тіркесімен ы,і дыбысына біткен сөздерге й
байы
ұйы
сұйы
қойы
кейі
телі
суы й
й
й
й
й
й
й ды
ды
ды
ды
ді
ді
ды байиды
ұйиды
сұйиды
қойиды
кейиді
телиді
суиды
Байы – й түсті
Қойы – й түсті
Кейі – й түсті
Ұйы – й түсті байи түсті (бермек)
қойи түсті (бермек)
кейи түсті (бермек)
ұйи түсті (бермек)
4таблица
Я,ю әріптерінің жазылуы
қи-у
жи-у қию
жию қи-а
жи-а қияды
жияды
Сондай-ақ, мұғалімнің оқушылардың өздігінен жұмыс жүргізуі үшін кейбір емле
1 карточка
Ауызша әр түрлі айтылып жүрген мына сөздердің жазылуын анықта:
Мына ә жазылған сөздердің мағыналарын түсіндір: кәде, нәр, нәсіп,
Үлгі: кәде – ырым, салт мағынасындағы ырым.
2 карточка
1. Төменде берілген бұйрық райлы етістіктерге көсемшенің й жұрнағын
Байы, кейі, ері, суы, сұйы, таны, телі
Үлгі: қойы-й ды қойиды (айран)
2. берілген бұйрық райлы етістікті пайдаланып, оларға тұйық етістіктің
3 карточка
1. Бағананың екі жағындағы есімдерді мағынасына қарай қатар жазып,
Шидем, сүмбіл
ақша, тарғыл
сараң, таза
алма, көнтек
тың, ақ, жүрек
бозғыл, шаңқай
уыс, темір, асау,
тарлан, салпы шаш, күпі, бет, бас
сиыр, қыз, пейіл, ерін
шері, селеу, мұңбас
бидай, аяқ, ат, қар.
адам, жер, жүрек
түс, жылқы,
Үлгі: шидем күпі, сүмбіл шаш т.б.
Міне, мұндай көрнекілік, біріншіден, оқушылардың сөздік қорын байытады, екіншіден,
Өткен емлелік материялды қайталау үшін немесе жаңа сабақты пысықтау
ты, дауыссыз дыбыстардың қолданылуы, жалқы есімдер емлесі, түбір сөз
Оқу-жазуға үйрету ісінде мектеп тәжірибесінде әбден сыналып, бүгінгі талап-мүдде
Емле ережелеріне байланысты материялды түсіндірудің екі жолы бар. Оның
Индукция әдісі көбінесе жеңіл емеле ережелерін үйрету үшін қолданылады.
Дедукция әдісі бойынша мұғалім әуелі емле ережелерінің анықтамасын айтады,
Емлелік сабақта оқушыларға сөздердің грамматикалық мағыналарын дұрыс анықтауда, олардың
Мектеп тәжірибесінде оқушылардың емлелік дағдыларда саналы меңгергендігігін білу үшін
Орфография граматикамен тығыз байланысты, олай болса орфографиялық талдау да
Мұғалім грамматикалық талдаудың қай түрін қолдансын (морфологиялық, синтаксистік), оны
Орфографиялық талдаудың өз мақсаты бар. Ол оқушылардың назарын сөздердің
Орфографиялық талдау белгілі бір ережелердің негізінде жасалып, осының нәтижесінде
Оқушылар грамматика -орфографиялық талдау талдау арқылы әрбір сөздің белгілі-бір
Демек, грамматика орфографиялық талдаудың дұрыс жолға қойылуы оқушылардың тек
Сондай-ақ жазбаша немесе ауызша орфографиялық талдаудың элементтері оқушылардың жазба
Сондықтан да мұғалім материалдың мазмұнына, кластың дайындығына, оқушылардың жеке
Қателерді болдырмау үшін олардың туу себептерін біліп, соған байланысты
Одан басқа, орфография ережелерін жақсы біле тұрып, емлелік көп
Бірқатар мектептерде ауызша сөз мәдениетіне, ережелерді жаттап алуға көп
Емлелік қателермен жұмыс істеудегі елеулі кемшіліктер мынада:
1. Емлелік қателермен жұмыс үнемі жүргізілмейді, бұл жұмыс анда-санда
2. Көпшілік жағдайда мұғалім оқушының жіберген қатесін түсіндірумен ғана
3. Оқушылар өздерінің емлелік қателерін түзете алатындай дәрежеге жеткізетін
Міне, сондықтан да қателер жіберілген сөздерді ботан-бос бірнеше көшіріп
4. Мұғалім емлелік қателермен жұмыс істеу кезінде де оның
5. Емлелік қателермен жұмыс тәсілдері әр түрлі болмай, бір
Оқушылардың жібеоген қателерін талдап, оларды жоюдың ең әсерлі жолын
Сауатты жазу үшін тек ережені білу жеткіліксіз. өтілген ережені
Оқушылардың жазба жұмыстарында орфографиялық қателердің көп болуы мұғалімге оқушылардың
Қысқасы, қателермен жүмыс істеу процесінде мынадай мәселелер ескерілуі тиіс:
а) Ұмытылып қалған ережені еске түсіру;
ә) Қате түсінген ержені қайталап оқу;
б) Қатенің түріне сәйкес арнаулы жеке тапсырма беру. Бірақ
Сауатты жазуға үйретуде орфографиялық ережелерді қолдану сферасын кеңейтудің маңызы
Сөйтіп, қателермен жұмыс істеу оқушыларға орфографияны меңгертудің басты жолы
Сонымен қатар, мұғалім оқушы қате жіберген орфограмманың сипатын үнеміескеру
Емлелік қателермен жұмыс істеудегі ең негізгі жұмыс оқушылардың мысалдарды
Шындығында, мысалдарды оқушыларды өздері ойлап табу мүмкіншіліктері бар. Бірақ
Оқушылардың дәптерін тексеру қажеттілігі туралы мәселе принципті мәселе екені
Біз қателерді түзетудің бірінші тәсілін дұрыс деп есептейміз. Қазақ
Қазіргі уақытта бұл әдістің пайдалы екендігін республикамыздың көптеген мектептерінің
Қазақ ССР Оқу министірлігінің мектептер басқармасы «Сауатты жазу және
Оқушылардың ана тілін еркін және дұрыс меңгерулері, сауатты жазуы,
Мұғалім барлық қателерді түзетіп, соңғы өтілген негізгі тақырыптан кеткен
Орфографиялық қателерді түзету үшін орфографиялық шартты белгілер қолдану керек.
Емлелік қателерді түзеткен кезде, мұғалім лқушылардың психологиялық және жас
Емлелік қателерді түзеткен кезде, орфографиялық қатенің ерекшелігін еске алу
Мұғалімнің әрбір тексеруі оқушыға барлық жағынан әсер етуі тиіс,
Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуі оқушыларға белгілі бағыт көрсетуі тиіс.
Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуі оқушылардың орфографияны түсінуге деген белсенділігін
Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуде саналылық және жеңілден аурға, белгіліден
Қорыта келгенде, оқушылардың емлелік қателерін түзету тәсілдері мынадай болуы
Бірінші тәсіл. Сөздегі қатені сызып тастап, оған қажетті әріпті
Екінші тәсіл. Сөздегі артық әріпті немесе буындарды сызып тастау,
Үшінші тәсіл. Қателесіп, бөлек жазылған сөздерді бірктіріп қосу, мысалы,
Төртінші тәсіл. Қате біріктіріп жазған сөзді бөлу, мысалы, еге
Мұндай тәсілдердің кейбір артықшылығын атап көрсету керек. Біріншіден, емлелік
Бесінші тәсіл. Бүкіл қате морфеманың астын сызу, мысалы: айтпайақ
Бұл тсілдің басқа тәсілден айырмашылығы бар, мұнда оқушылар өздерінің
Екінші жағынан, бұл тәсіл оқушылардың грамматикалық талдау жасауды үйренуіне
Мектеп тәжірибесінде бүкіл қате морфемасының астын сызу тәсілін –
Алтыншы тәсіл. Қатенің астын ғана сызып, үстіне қажетті әріп
Жетінші тәсіл. Қажетті әріпті үстінен жазбай-ақ, қату кеткен астын
Сегізінші тәсіл. Қату жіберілген сөздің астын түгелдей сызу. Мысалы:
Мұғалім бұл тәсілді оқушы сөз сөз не әріп тстап
Тоғызыншы тәсіл. Сөздердің астын сызбай-ақ, дәптерлердің бетіне шартты белгі
Көптеген мұғалімдердің бұл тәсілді қолданбайтындығын, оны балалар үшін деп
Оныншы тәсіл. Дәптердің шетіне қате кеткен айтылуы ұқсас, емлесі
Он бірінші тәсіл. Дәптердің шетіне қате жазылған кейбір емлесі
Он екінші тәсіл. Жергілікті жердегі халық тілінің ерекшелігіне байланысты,
Бұл тәсілдің мақсаты – балаларды әдеби сөйлеуге үйрету және
Он үшінші тәсіл. Емлелік қателердің астын сызып, дәптердің шетіне
Он төртінші тәсіл. Қате жазылған сөздің үстінен арнаулы белгі
Сонымен, жоғарыда көрсетілген тәсілдерді мұғалім іскерлікпен орфографиялық қателердің сипатына,
Мұғалімнің бір – ақ тәсілді пайдалануы жеткіліксіз. Ыңғайына қарап,