ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Жеткіншектердің агрессивті мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
1.1Агрессия мәселесін зерттеудегі шетелдік және отандық психологияның
1.2 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері
ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПЕРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Әдістемелерді және зерттеу базасын таңдау
2.2.Зерттеу қорытындыларын интерпритациялау және талдау ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
КІРІСПЕ
Адамдағы агрессия мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия – бұл өзіне мұндай
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде көрініс
Сонымен қатар жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі аз зерттелінген. Көптеген ғалымдар
Осының барлығы біздің тақырыбымыздың өзекті екенін көрсетеді.
Зерттеуіміздің обьектісі болып жеткіншектердің агрессивтілігі табылады.
Зерттеу пәні: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқындағы психологиялық ерекшеліктер
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқының ерекшелітерін анықтау
Зерттеу болжамы: Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлықтың ерекше
Зерттеу мақсатымыз іске асу үшін алдымызға келесі міндеттерді алға
1. Психология ғылымында агрессия мәселесін зерттеген ықпалдарды қарастрып, талдау
2. Жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерін талдау
3. Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлықтың көріну
4. Зерттеу әдістемелерін және зерттеу орнын анықтау;
5. Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін эмперикалық
Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік концепциялар
Агрессивтілік – бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде агрессивті
Зерттеу әдістері:
Тұлғаның психологиялық ерекшелітерін анықтауға арналған
көпфакторлы FPI тұлғалық сұрақнамасы;
Агрессивтіліктің көрінуін анықтауға бағытталған Басс – Дарки
сұрақнамасы;
М. З. Дукаревичтің «Дүниеде жоқ жануар» проективті
Екі әдістеменің арасындағы корреляциялық байланысты Стюдент
крийтериі арқылы көрсету;
Зерттеу базасы болып, Шығыс Қазақстан облысының Өскемен қаласының
жалпыға білім беретін кәсіптік № 45 мектебі
Зерттеу экспериментіне екі 8 сынып оқушылары, барлығы 55 оқушы
Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін зерттеу практикалық тұрғыдан
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
Агрессия мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық
психологияға ықпалы.
«Агрессия» термині қазіргі кезде кең контексте қолданылады. Адамдар неге
Тұрмыстық тілде агрессия былайша түсініледі: «Жауласуды тудыратын ашық жағымсыздық»,
Әлеуметтік позициядан қарайтын агррссияға келетін болсақ, агрессияға әкелетін және
Агрессия құрбанын не жәбірлеуді, не оған
Физикалық – вербалды;
Белсенді – енжар;
Тура – жанама;
Кесте 1.1 А. Басс бойынша агрессия категориялары
Агрессия типтері Мысалдар
Физикалық
Белсенді - тура Басқа адамға қарсы күш қолдану, денеге
қару, оқпен ату, жаралау.
Белсенді - жанама Басқа адамға жанама жолмен бағытталған
Енжар - тура Басқа адамға қалаған мақсатына жетуге, немесе
Енжар - жанама Қажетті тапсырмаларды орындаудан бас тарту: мысалы,
Белсенді - тура Басқа адамды сөзбен жәбірлеу, сын айту,
Белсенді - жанама Басқа адам туралы ызалы
Енжар – тура Басқа адаммен сөйлесуден, сұрағына жауап беруден
Енжар - жанама Белгілі сөздік түсіндірме, түсініктеме беруден бас
Агрессия осындай бірнеше жиынтықтардан тұрады:
Физикалық агрессия – басқа адамға зақым не ауырлық келтіру,
Вербалды агрессия – жәбірлеу, жүрегін ауыртатын сөз құралдарын қолдану:
1) жағымсыз ой – пікірлермен сыншыл ескертпелер;
2) жағымсыз эмоциялардың көрінуі, жек көру, сенімсіздік таныту жасырын
3) агрессия сипатындағы ойлар мен тілектерді айту;
4) жәбірлеу, кіналау т. б;
5) қорқыту, зорлау;
6) қарапайым айғай - әдетте агрессивті сипатта болады;
Тура агрессия – құрбанға қарсы бағытталған, жанама агрессияда -
Агрессияға көптеген анықтамалар берілген:
1) Агрессия - бұл басқаларға зиян келтіретін немесе
Агрессия – қандайда бір әрекет агрессия ретінде көріну үшін
Агрессия – бұл басқаларға денелік немесе физикалық зақым келтіруге
Қазіргі заманда психологтардың көбі Д. Ричердсон, Берон
Агрессия – өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа
Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де, өзіне мұндай қатынасты
Ол келесі ерекшеліктермен сипатталады:
агрессия міндетті түрде әдейі құрбанына зиян келтіреді;
агрессия ретінде тірі ағзаға зақым немесе зиян келтіруді білдіретін
Агрессия құрбанының мұндай қатынасты өзімен болғанын қаламайтын мотвациясы болуы
Кейбір авторлар агрессияны эмоция, мотив, ұстаным емес
Агрессия латын тілінен аударғанда қарсыласу деген мағынаны білдіреді. Агрессия
Агрессивті әрекет өз - өзіне бағытталуы мүмкін, бұл аутоагрессия
Агрессивті мінез – құлық (фpagress- вызывающий, воинственный, латын тілінен
Агрессия жеке индивидте немесе топтарда түрлі формада көрінуі
Агрессия – бұл кейбір обьектілерге немесе адамдарға мақсатты түрде
Зорлау, зомбылық көрсету, қастандық жасау, агрессия мәселелері көптеген теориялық
Психоаналитикалық бағыт өкілдерінің көзқарасы бойынша агрессия – бұл қандайда
Психоаналитикалық бағытты қалаушы З. Фрейд өзінің бұрынғы жұмыстарында адамның
З. Фрейд агрессияның зорлық ретінде көрінуін алғашында адамға бұрыннан
Өмір мен өлімге деген құмарлықтардың өзара қарама – қарсылығы
Агрессивтіліктің пайда болуына және ары қарай қалыптасуы Фрейдте балалық
Яғни агрессивті мінез – құлық адамдағы өлім инстингі Танатостан
К. Г. Юнг агрессивтілік пен зорлықтың көріну себептерін өзінің
К. Хорни индивидтің агрессия, зорлық көрсететін кризистік жағдайлар
Этологиялық ықпалдың өкілі К. Лоренц те З. Фрейдтің ойын
Ағзада қаншалықты агрессивті энергия көп болса, соншалықты оны сыртқа
Психоаналитикалық бағытты ұстанушылар үшін агрессия инстинктілі, туа
Фрустрационды теория бағытының негізін қалаушы адамдағы агрессивтілікті зерттеуші
Мұнда агрессивті мінез – құлық - эволюциялық процесс емес,
Бұл теория агрессия әрқашан фрустрацияның салдары болады, және фрустрация
Агрессия - басқа адамға өзінің әрекетімен зақым келтіруге
Фрустрация – реакцияның іске асуына кедергінің пайда болуынан
Тежелу – бұл күтілген жағымсыз салдардың кесірінен әрекетті бұру
Ығыстыру – бұл фрустрацияның басталуына нағыз себеп болған адамға
Керісінше келесі теория агрессияның фрустрациямен шартталатындығы туралы тқжырымдайды. Модификацияланған
«Фрустрация – агрессия» деген концепция жүйесінде Л. Берковиц елеулі
1)Фрустрацияның агрессивті әрекеттерде іске асуы міндет емес, ол оған
2) Тіпті дайын тұрған жағдайдың өзінде агрессия еш себепсіз
3) Фрустрацияның ситуациядан агрессивті әрекеттер арқылы шығуы индивидтте осындай
Кейінгі жұмыстарында Л. Берковиц фрустрация кезінде тұлға барлық нәрселерге
С. Розецвейг фрустрационы тудыратын себептердің 3 типтерін бөліп көрсетті:
1) Айырылу ( лишение - privation ) – қажеттілікті
2) Бұрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырушы обьектілердің немесе заттардың жоғалуы, кетуі
3) Қақтығыс – бір уақытта бір – бірімен сәйкес
Бұл теория бойынша, агрессия – фрустрационды жағдайлардан шығу мүмкіндіктерінің
Әлеуметтік үйрену теориясының авторы А. Бандура, Д. Уотсон болып
Д. Уотсон агрессияның, зорлық- зомбылықтың көрінуін индивидтің өткен
Әлеуметтік үйрену теориясы – бұл үлгіге бағдарланған адамның мінез
Балалар басқа адамдардың мінез – құлқына бақылау арқылы, өз
Осы теорияның тағы бір өкілі А. Бандура болған.
1) Ұқсас әрекеттерді игеру әдісі;
2) Олардың көрінуіне мәжбүрлейтін факторлар;
3)Олар бекітілген шарттар;
А. Бандура сонымен бірге бекіту, ығыстыру және өзіндік бекіту
Гуманистік бағыт өкілдері К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз
Агрессияны зерттеуге қарама қарсы пікір айтқан неофрейдизмнің өкілі Э.Фромм
Э. Фромм зорлық және агрессия мәселесін адамның әлеуметтік сұрағымен
Биологиялық бейімделмеген зиянды агрессиялар қорқытудан немесе қарсыласудан қорғаныс болып
Агрессия феноменін талдай келе, Э. Фромм «псевдоагрессия», «ойындық агрессия»,
«Ойындық агрессия» ешқандай бұзу мақсаты жоқ және жағымсыз мотивациясы
Сонымен, Фромм агрессия және зорлық әрқашан қоғамда үнемі болады,
Шетелде агрессияны зерттеу проблемасының концепциясы жақсы жасалғанмен, отандық психологияда
Отандық психологияда жеткіншектер қарапайым бала ретінде қарастырылады. Ол агрессивтіліктің
Жеткіншектердегі агрессивті мінез - құлықты зерттеудегі теориялық қызығушылықтың өсуі
Жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі психо - әлеуметтік бейімделушіліктің жоғарлауының контекісінде
Психологияда агрессия феноменін зерттеу көптеген теориялардың пайда болуына әкелді.
Агрессияны сипаттауда екі негісгі түсінік қолданылады: агрессивті мінез-құлық –
Отандық психологияда агрессия мен агрессивтілік мәселесін зерреттеудің көпфакторлы тенденциясы
Агрессивтілік тұлғаның әлеуметттену процесінде биологиялық, психологиялық, әлеуметтік факторлардың әсеріне
Т.Н. Курбатов (А.Г.Ананьевке сүйене отырып) анализ құрлымы негізінде оның
Румянцева агрессияны ұстау мен бақылау мүмкіндігін мойындау мен жоққа
Агрессияны сипаттауда үнемі екі негізгі түсініктерді қолданады: агресивті мінез
Кез келген адамның мінез – құлықты өзара әрекеттесу жағдайы
Отандық әдебиеттерде балалық агрессивтілік 3 жасында қалыптасып, пубертатты кезеңге
Соңғы уақытта агрессивтілік феноменін зерттеу тенденциясын тек биологиялық (мысалы,
Агрессивті мінез – құлық типологиялары мен механизмдерін қарастыру оның
1.2 Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерінің көрінуі
Жеткіншектік кезеңді адамның қалыптасу баспалдағындағы ерекше жастық кезең екені
Жеткіншектік кезеңді алғаш зерттегендердің бірі С. Холл болды, ол
М. Мид жеткіншектік кезең біздің өркениетіміздің фактісі болып табылады,
Неміс ғалымы Э. Шпрангер бұл жас кезеңнің негізгі жаңа
Отандық ғалымдар шетелдік ғалымдарға қарағанда бұл жас кезеңнің
Жалпы адамның онтогенездегі күрделі кезеңдердің бірі болып, жеткіншектік (14–18)
Отандық психологияда адам эгоист немесе альтурист қарапайым не мақтаншақ
Егерде бұндай мінез-құлық себептерін тереңірек қарастырсақ, онда бұндай
Жеткіншектік кезең – бұл адам дамуының күрделі кезеңдерінің бірі,
Жеткіншектің мінез-құлқындағы мазалайтын бір жайт – ол әдетте
Жеткіншектік кезең мерзімдігіне, жасына қарамастан (14-18) ол индивидуумның болашақтағы
Жеткіншектің қалыптасуының қайшы немесе жағымды болуы ата-ананың тәрбиелеу стиліне
Егер жеткіншекте агрессивтілік сияқты тұлғалық қыр бар болса, онда
1) мұндай жеткіншектер өз қызығушылықтары мен позицияларын қорғауға тырысады,
2) оларға өздерін эмоционалды тұрғыда қабылдау тән, өздерін
3) «Мен» образын ұстанушылық тән, бұл эгозимді білдіреді, оқшаулану
4) бұлар жанұя, мұғаліммен қарым-қатынас орнатуды конфликт ретінде бағалайды.
5) өз қызығушылықтарын қорғаудағы агрессивтілік олардың конструктивті шешім қабылдауларына
Жеткіншек ересек адамның көңілін өзіне тартуға ғана емес, сонымен
Агрессивті мінез-құлықтың мәні оны мотивациялық талдаудан көрінеді. Бұл мотивацияларда
Қазіргі ғылыми мәліметтерге сүйенетін болсақ, агрессивті жеткіншек – ең
Ғылымда жеткіншектердегі агрессивті мінез-құлықтың себебін ашуда. Бұл жерде бірнеше
Мұндай типологияға мысал ретінде төмендегі топтарды көрсетуге болады:
Бірінші топ– мінезінде психопатиялық қырлары бар жеткіншектер;
Екінші топ – ақыл – ойының дамуы артта қалған
Үінші топ – патологиялық ауытқулары жоқ, бірақ дұрыс тәрбие
Балалар айналасында болып жатқан нәрселерді көріп соны үйренеді;
Егер баланы жиі сынаса, - ол сынауды, кінәлауды, үйренеді;
Егер балаға жиі дұшпандық сезімін көрсетсе, - ол төбелесуді
Егер баланы жиі мазақтаса, - ол қорқақ болуды үйренеді;
Егер баланы жиі ұятқа қалдырса, - ол өзін
Егер балаға жиі түсінікпен қараса, - ол шыдамжы болуға
Егер баланы жиі мақтаса, - ол бағалауды үйренеді;
Бақылау негізінде ғалымдар жеткіншектердің мінез – құлқын шартты түрде
Бірінші топ: Жеткіншектерде аномальді және аморальді, примитивті қажеттілік комплекстерінің
Екінші топ: Деформацияланған қажеттіліктері мен құндылықтары бар жеткіншекер құрайды.
Үшінші топ: Жеткіншектердің деформацияланған позитивті қажеттіліктер мен құндылықтары, қатынастары
Төртінші топ: Әлсіз деформацияланған қажеттілігімен ерекшеленетін жеткіншектерден тұрады. Сонымен
П. П. Бельский жеткіншектің мотивациясы мен мінез-құлқын негізге ала
- қарапайым және өзгермейтін қажеттіліктерді қанағаттандыруға ұмтылатын жеткіншектер;
- үгітке тез түсетін әлсіз ерікті балалар
- тарихтың әсерімен әрекет ететін жеткіншектер;
Н. А. Невский келесі себептерді көрсетеді:
- педагогикалық қараусыз қалған жеткіншектер;
- әлеуметтік қараусыз қалған жеткіншектер;
- шектен тыс әлеуметтік қараусыз қалған жеткіншектер;
С. Я. Беличева келесі топтарды көрсетеді:
- терең педагогикалық қараусыз қалған пайымдаулары примитивті, зейін процестері
- аффективті бұзылуларымен сипатталған балалар, олар тітіркенгіш, ызаланған, ашушаң
- қақтығысшыл, байлаусыз жеткіншектер; [27]
Батыс психологиясының жұмыстарында агрессивті балаларды екі топқа
1) Эмоционалды бұзылулармен сипатталатын қоғамға қарсы әлеуметтеген мінез-құлық
2)Әртүрлі психологиялық бұзылулармен сипатталатын әлеуметтенбеген агрессивті мінез-құлқымен
Жеткіншектердегі агрессивті мінез-құлық бастаулары жанұяда, оның мүшелерімен қарым-қатынаста, құрдастарымен,
Балаларды жазалау агрессияны басумен қатар оны стимулдауы да мүмкін:
1) Бала мықты және ересек адам агрессивті
2)Бала көргенін бақылап үйренетіндіктен, физикалық зорлықпен тәрбиеленген бала
Жазалау – бұл балаға ересек адамнан берілетін мінез-құлық моделі.
Әдебиеттерге талдау жүргізе келе, қазіргі уақытта қазіргі заман жеткіншектерінің
Біз үшін ең маңыздысы осы әлеуметтену процесі баланың агрессивті
Э. Фромм: «Жанұя – бұл өз кезегінде қоғамның «психологиялық
Тәрбиелеу негізі дәстүрлі институты бұл - жанұя. Бала
Ата – ананың мінез – құқы мен стильі –
М. Мид примитивті қауымдастықты зерттей келе, өте қызықты бақылаулар
А.А. Бодалев баланың басқа адамдарды және оның іс -
Э. Берннің байқауынша, ата – аналардың өздері балаларының
Әртүрлі авторлар мінез – құлықында ауытқуы бар балалары бар
Г.П. Бочкарева келесі жанұя түрлерін көрсетеді:
1) Ата – ана өз балаларын аямайтын, оларға дорекі
2) Жанұя мүшелері арасындағы эмоционалды байланысы жоқ, сыртқы қолайлылыққа
3) Балаға әлеуметтік қаламайтын қызығушылықтарды көрсететін, бұзылған адамгершіліксіз атмосфералы
Дубровина тәуекелдің маңызды факторы ретінде дисгормониялы жанұяны көрсетеді. Бұл
1)Жанұя мүшелерінң біреуі жүйкелі - психикалық бұзылулармен немесе химиялық
Негізгі мәселе бұл жанұя мүшелерінің арасындағы қатынас болып табылатын
В.И. Гарбузов ата – ананың балаларына негативті қарым –
А Типі – теріс айналу (баланы қабылдамау, мейірімсіз қатынаста
Б типі – гипер бірге әлеуметтену (шектен тыс талапты
В типі – шексіз қамқорлық – эгоцентрлік тәрбие: (бала
1) Ата – ана тарапынан мейірімнің жетіспеуі
2) Балаға деген қызығушылықтың жоқтығы, селқостық.
3) Ата – ананың баламен қарым – қатынасқа түсуден
А Е. Личко жанұядағы 4 қолайсыз жағдайды көрсетеді:
1) Әртүрлі деңгейдегі гиперқамқорлық: баланың бүкіл ішкі өміріне қатысушы
2) Қараусыздыққа айланған шектен тыс қамқорсыздық. Жеткіншек ойына не
3) Жанұя «кумирін» құрайтын жағдай – үнемі баланың кез
4) Жанұядағы «золушканы» құрайтын жағдай – ата-аналары балаларынан гөрі
Ата-аналар қарым-қатынасының деңгейлері:.
1) Балаларға деген, олардың сезімдеріне, күйзелістеріне деген селқос қарау.
2) Авторитарлы ата-аналар: балалар көрсеткен силастық сезімі мен өтірік
3) Баланың ерке қылықтарынан аса алмау, эгоистік қажеттіліктерін өтеуге
4)Ата-ана мен бала арасындағы сенім, отбасылық және қоғамдық қызығушылықтың
Осылайша, агрессивтілік тенденциясы балаларда бірнеше жолдар арқылы қалыптасады:
1) Ата-ана жанама түрде өз балаларындағы агрессивтілікті мадақтайды, немесе
2) Ата –ана агрессивтілкті көрсеткен үшін балаларын жазалайды;
Ал бұл келесі мынандай қорытынды жасауға себеп бола алады:
1) Ата-ана балалары агрессивтілікті көрсеткені үшін өте сирек жазаласа,
2) Баланы агрессивтілігі үшін жазалаған ата-ана да балада шектен
3) Баладағы агрессивтілікті ақылға сиятындай етіп, басатын болса, әдетте
Жанұя тәуелсіз өсіп келе жатқан жеткіншекке, олардың өзіндік өміріне
Ата-анамен есейіп келе жатқан балалар арасындағы өзара икемделу қаншалықты
Жеткіншек жастағы мінез-құлықтың бұзылуы және агрессияның негізгі себептері психикалық
Жеткіншектердің агрессивті мінез-құлық себептерін олардың құрбылары мен тұлғааралық қатынастарында,
Әдетте агрессивтілік, қаталдық, мазасыздықтың жоғарлауы компанияларда қалыптасатын стихиялы-топтық қарым-қатынас
Сонымен, агрессивті мінез-құлыққа әкелетін әлеуметтік факторлар, бұл теледидар, бұқаралық
Сонымен қатар агрессивтіліктің себептері болып жеткіншектің тұлғалық ерекшеліктері, яғни
Жанұяда қандай, қай жастағы бала болсын онымен санасып, оның
ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПЕРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Әдістемелерді және зерттеу базасын таңдау
Зерттеуміздің мақсаты болып жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлықтың психологиялық
Көпфакторлы тұлғалық сұрақтама FPI.
1963 жылы құрастырылуы басталып, 1970 жылы басылып шықты. (Авторлары:
Сұрақнама мінез - құлық түрлеріне қатысты айтқанда, эмоционалды
Бұл көпфакторлы тұлғалық тест Батыс Еуропа елднрінде қолданылады. Тұлғаның
Невротикалық – мазасыз, қиын жағдайдан әрең жол тауатын,
Спонтандық агрессия – импульсивті, шыдамсыз, ойланбай ірекет етуші, депрессивті,
Депрессивтілік- берекесі қашқан, именшек, ұялшақ, сенімсіздік, қайғылы
ашуланшақтық )- эмоцианалды тұрақсыздықты байқауға арналған жоғары бағалар
Қозғыштық- шыдамсыз, импульсивті, қозғыштық, ынталы, тұрақсыз, кінәлгіштік.
Үйірлік - әлеуметтік белсенділік көрсеткіші. Жоғарғы бағалар үнемі қарым-
Достық- қарым- қатынасқа түсетін, ынтымақтылық, белсенді.
Біркелкілік - стресске тұрақтылықты көрсетеді. Жоғары бағалар өмірдегі болатын
Қоңырсалқын- тұрақты, берік, төзімді. Өзіне - өзі сенімді, сенімді,
Реактивті агрессия - экстратенсивті типтегі психопатизация көріністерін білдіреді. Жоғарғы
Реактивті реакция- өз пікірін қорғау, реактивті агрессивтілігі, өз пікірін
Ұялшақтық - өмірлік жағдайларды жеңе алмайтын, яғни қиыншылықтарды, стресске
Ұстамдылық- ұстамды, қарым- қатынасқа түсу деңгейі орташа, сенімсіз, ұялшақ,
Ашықтық – қоғамдық ортадағы орны және өзін сынау
Адалдық- бұл өзін сынаушылық, ашықтық, өзінің қателіктерін және жетіспеушіліктерін
Шкала иынандай тапсырмалардан құралған, яғни әйелдермен ерлердің арасындағы айырмашылықтарды
Экстраверсия- интровнрсия - шкаладағы жоғары көрсеткіштер тұлғаның экстараверттілігін көрсетеді.
Экстраверсия және интроверсия белгілері: жақсы қарым- қатынас, қоғамдық ортада
Эмоцианалды лабильділік - жоғары көрсеткіштер эмоцианалды күйдегі тұрақсыздықты көрсетеді,
Эмоцианалды лабильділік- тұрақтылық, эмоцианалды тұрақтылық немесе эмоцианалды тұрақсыздық. Мінез
Маскулинизм - феминизм - жоғары бағалар ер жүрек
Батылдық – нәзіктік- активтік- оперативті деңгей, өз пікірін айта
FPI сұрақтамасы 12 шкаладан тұрады. Сұрақтаманың жалпы саны- 111-ші
FPI сұрақнамасын (В формасы) СПбГУ – да бейімдеген.
Басс – Дарк тұлғалық сұрақнамасы 1957 жылы құрастырылған.
А. Басс агрессия құрбанын не жәбірлеуді,
1)Физикалық агрессия – басқа адамға қарсы физикалық күш жұмсау;
2) Жанама агрессия – басқа адамға бағытталған жанама
3) Ашуланшақ – кез келген қозу негізінде
4) Негативизм – қалыптасқан заңдар мен дәстүрлерге енжар қарсылықтан
5( Өкпе – айналадағыларға шынайы және ойдан шығарылған әрекеттері
6) Күдіктенушілік – басқа адамдарға сенбеушілік пен оларға қатысты
7) Вербалды агрессия - негативті сезімдердің форма (айғай,
8) Кінә сезімі – субьекттің өзін жаман адам
«Дүниеде жоқ жануар» (РНЖ) проективті әдістемесі.
Бұл әдістемені М. З. Друкаревич тұлғаны зерттеу үшін
Осы зерттеуде бұл әдістемені жеткіншектердің агрессивтілігінің ерекшеліктерін (мазасыздығын, өзіндік
қолдандық.
Сурет салу үшін А4 форматты ақ қағаз, карандаш
Суреттегі агрессивтіліктің белгісі болып: суретте не салынуына қарамастан
М.З. Дукаревичтің «Дүниеде жоқ жануар» проективті әдістемесі
1. формалды:
а. Кеңістікте орналасу семантикасы;
б. Графикалық ерекшеліктері: сызықтарды сипаттау және талдау;
2. Мазмұнды:
а. Фигураның орталық бөлігі
б. фигураның басты бөлігі
в. ерекше бөліктері, тематикалық аспект
г. сурет атауы
Л.Ф. Бурлачук пен С.М Морозовтың психодиагностика бойынша справочникте
Осылайша, белгіленген методикалар бізге жеткіншектердің агрессивті мінез –
Эмперикалық зерттеу базасы болып, Өскемен қаласының № 45 кәсіптік
Зерттеуге екі 8 сынып оқушылар қатысты, барлығы 55
Зерттеу 2007 жылдың 1 мамыр айынан 23 мамырға дейін
Зерттеу қорытындыларын интерпритациялау және талдау
Эмперикалық зерттеудің нәтижесін қарастыра келе, жеткіншектердің агрессивті мінез –
Кесте 2.1. Көпфакторлы тұлғалық сұрақтама FPI бойынша
Шкалалар
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Орташа
алынған
балдар
7
5
4
5
8
6
6
5
7
6
7
7
Стандарт
балдар
7
5
6
2
4
6
8
7
5
4
7
4
Сурет 2.1 FPI бойынша шкалалардың бүкіл топқа арналған сипаттамасы
Оу – стандартты балдар: 9 – 7 – жоғарғы
6-4 – қалыпты жағдайды сипаттайды;
3 – 1 – төмен деңгейдңі сипаттайды;
Ох – шкалалар қатары: І- невротикалық; ІІ – спонтанды
Жалпы топқа невротикалық, реактивті агрессия, ұялшақтық, эмоционалдылық сипат тән.
Агрессвті мінез – құлықтың мұндай типтері жеткіншектерге өзін -
Кесте 2.2
Көрсеткіштер Деңгейлер
жоғары орташа Төмен
физикалық агрессия 50,9 % 41,9 % 7,2 %
жанама агрессия 20 % 47,2 % 32,8 %
Ашуланшақ 45,4 % 36,3% 18,3 %
Негативизм 17,0% 36,1% 46.9%
Өкпе 65% 30% 5%
Күдіктенушілік 55% 24% 21%
Вербалды агрессия 74% 26%
Кінә сезімі 58% 42% -
Басс – Дарки сұрақнамасының нәтижесі бойынша, әр шкала бойынша
Сурет 2.2 Басс – Дарки әдістемесі шкалалары бойынша
Оу – пайыздық көрсеткіштер
Ох – деңгейі
1. Физикалық агрессия 50,9% құрайды. 2. Жанама
3. Ашуланшақтық 45,4 % құрайды. 4. Негативизм
5. Өкпе 65%. 6. Күдіктенушілік
Сурет 2.2. Басс – Дарки әдістемесі шкалалары бойынша
Оу – пайыздық көрсеткіштер
Ох – деңгейі
1. Физикалық агрессия 41,9% құрайды.
2. Жанама агрессия 47,2% құрайды.
3. Ашуланшақтық 30 % құрайды.
4. Негативизм 36,1,% құрайды.
5. Өкпе 30%.
6. Күдіктенушілік 24%.
7.Вербалды агрессия -26%
8. Кінә сезімі 42% құрайды.
Оқушылардың барлығына физикалық, ашуланшақтық, жанама агрессия, вербалды агрессия тән
«Дүниеде жоқ жануар» әдістемесінің пайыздық нәтижесі:
Кесте 2.3
Белгілері
Агрессивтілік Мазасыздық Өзін - өзі жоғры бағалау Өзін -
Топтар 80,6 63,6 65,5 15
1. Агрессивтілік – 80,6
3. Өзін жоғары санау – 65,5
Сурет 2.3 «Дүниеде жоқ жануар» әдістемесінің көрсеткіші
Оу – пайыздық көрсеткіштер
Ох – белгңлері: 1. Агрессивтілік. 2. Мазасыздық.
4. Өзін төмен бағалау
Әдістеменің нәтижесі бойынша, зерттелінушілерде агрессивтілік жоғары деңгейде
Оқушылардың барлығында өзін - өзі бағалау деңгейі жоғары деп
Жалпы барлық оқушылардың өзін - өзі бағалауы жоғары. Тек
Жалпы проективті әдістеме бойынша, оқушылардың агрессивтілігі жоғары. Бұл
Оқушылардың көбіне өзін агрессивтілік пен өзін басқалардан жоғары
Жалпы оқушылардың барлығына мазасыздық қырлары тән деп айтуға болады.
Жалпы жеткіншектердің тұлғалық мінез-құлқында агрессивтілік негізінен қоғамдағы орнына қанағаттанбауынан,
Жеткіншектік кезеңде өсіп келе жатқан адамдардың ерекшеліктерінің, олардың дамуының
Зерттеуімізді жүргізе келе, біз осы таңдап алған әдістердің арасындағы
Топтың айнымалы мәндері m1және m2
m= G / N
G – бұл стандартты ауытқу
N - топтағы зерттелінушілер саны
t- критерйдің мәнін тауып, Стьдент критерйінің мәні бар кесте
t – критерйінің мәні артқан сайын, мәнділік те арта
Параметрлері FPI Басс – Дарки
Орташа кв. ауытқу 3,18 4,8
Статик. ауытқу
Стюьдент критерйінің кестесімен салыстыра келе, (t= 3,18жағдайында және
ҚОРЫТЫНДЫ
Теориялық анализдеу барысында біз агрессия, агрессивтілік, агрессивті мінез
Агрессия - құрбанын не жәбірлеуді,
Агрессия табиғаты мен агрессивті мінез – құлықты шетелдік психология
Осыған сәйкес, біз алдымызға жеткіншектердің агрессивті мінез – құлық
Зерттеу болжамымыз болып, жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлықтың ерекше
Болжамның іске асуы үшін жеткіншектердің агрессивті мінез – құлық
Көпфакторлы тұлғалаық тест FPI;
А. Басс – Дарки сұрақнамасы;
М.З. Дукаревичтің “Дүниеде жоқ жануар” проективті әдістемесі.
Зерттеу Өскемен қаласының № 45 кәсіптік білім
Зерттеу нәтижелерінің қорытындысы болып, оқушылардың барлығына физикалық агрессия, вербалды
Әдебиеттер тізімі:
Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия./Д. Ричардсон, Р. Берон -
Эмоции человека. Кэрролл, Е. Изард. /Л.Я. Гозман, М.С. Егорова.-М.:
Психологический словарь / А.В. Петровский, М.Я. Ярошевский.-Москва.: 1990.- бет
Күләнісова //Вестник КазНТУ им. Альфараби, серия психология и социология//.
5. Ожогов С. И. Н. Ю. Шведова Толковый
6. Абрамова Г.С Возрастная психология. /Г.С. Абрамова – Екатеринбург.1999
7. Андреева Г.М. Социальная психология. /Г.М. Андреева - Москва
8. Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния
9. Берн Э. Игры в которые играют люди. /Э.
10.Берковиц Л.Агрессия. Причины, последствия и контроль.СПб.2002. 14-22 бет
11. Немов Р.С. Психология. /Р. С Немов -Том 2.
12. Овчарова Р.В. Технология практического психолого образования.- М.:
2000г/
Психологический словарь / А.В. Петровский, М.Я. Ярошевский.-Москва.: 1990.- 416
Румянцева Т.Г. Агрессия и контроль. // Вопросы психологии. 1992.
Смирнова Е.О., Хузеева Г.Р. Психологические особенности и варианты детской
Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности /Э.Фромм- М.: 1994 78
Күлсімбаева Г. Жеткіншектердегі агрессия мәселесі //Вестник КазНТУ им. Альфараби,
Хьелл, Зиглер. Теории личности. Серия мастера психологии. СПб 2002.
19. Гришина Н.В. Психология конфликта. /Н.В. Гришина Спб: Питер
Морасанова В.И. Гаралева М.Д. Проявление саморегуляции в различных
Дроздов А.Ю. Агрессивное поведение молодежи в контексте социальнрй ситуации.
22. Кобазева Ю. А. Динамика процесса социализации при
младшего к старшему подростковому возрасту./Журнал прикладной
психологии 2002 №5/
Ким. А.М., Г. Б. Рамазанова. Психологические особенности понимания
современными подростками ситуаций насилия / Вестник КазНУ. Серия психология
. Жанғабылова А.
24. Морозова, Бурлачук. Справочник по психодиагностике – Спб.:
2003. – 351б
25. Фельдштейна Д.И. Психология современного подростка. Москва.:
Педагогика – 1987. – 14бет
26. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми./К. Бютнер
27. Понимание современными подростками
КазНУ. Серия психология и социологии. № 2 (15)/
Блекборн Роналд. Психология криминального поведения. /Роналд
Блекборн
ТІРКЕМЕ А
Басс – Дарки сұрақнамасы
Ф.А Ж.А АШУЛ. НЕГ. ӨКПЕ КҮДІКТ. В.А. К.С
1. А.А 5 4 5 4 3 5 9
2. А.А 4 4 3 4 5 3 8
3. А Қ 3 5 6 5 6 5
4. А.А 8 4 7 4 5 1 9
5. А. З 5 5 6 2 6 5
6. Б.Б 8 4 7 4 5 1 9
7. Б.А 5 5 6 2 6 5 5
8. Б.Қ 7 3 9 3 5 5 9
9. И.А 4 5 3 1 1 6 6
10. Д.А 5 5 6 5 6 5 8
11. А.А 4 8 6 3 3 2 9
12. Қ.С 7 3 3 0 6 4 5
13. Қ.Қ 4 3 4 0 2 5 4
14. Қ.Е 7 3 4 0 8 4 7
15. К.А 5 2 6 1 6 3 10
16. К.А 3 2 5 1 3 6 9
17. М. С 6 4 6 2 4 6
18. М.Б 4 1 4 3 4 2 8
19. М.М 3 3 4 0 4 4 4
20. С.С 8 7 8 5 2 1 8
21. Н.Р 6 3 3 3 3 4 9
22. Н.Э 6 4 5 1 5 5 6
23. Т.Қ 3 3 1 5 5 4 4
24. Т.А 4 5 5 2 4 4 5
25. Ш.Н 3 3 3 0 5 3 4
26 М.И 4 3 2 4 2 2 4
27.Қ Ж. 6 4 7 4 8 3 7
28. Б.Б 5 2 3 0 5 5 7
29. А.А 8 5 5 5 6 3 9
30. Қ.Ж 5 4 5 3 4 3 6
31. З.Д 5 2 1 1 2 5 6
32. М.А 4 3 2 2 2 4 5
33.Б.Ж 5 2 3 2 2 2 5 4
34. З.А 5 2 2 2 3 4 5
35. Т.А 1 1 3 1 4 5 4
36. Қ.Е 8 6 8 4 3 5 12
37. Ғ. Ж 6 3 1 3 4 5
38. Р. Ә 6 2 2 2 3 3
39. А. Р 4 7 4 1 5 3
40. З. Б 6 3 5 4 4 5
41. Р. А 8 2 2 4 4 5
42. Қ. Ш 3 3 4 2 2 1
43.Т. Ж 5 4 6
3 4 5 2
44. Н. А 3 3 4 0 4 4
45.Д. А 8 7 8 5 2 1 8
46.Т. Д 6 3 3 3 3 4 9
47. И. Д 3 3 5 1 5 5
48. А. П 4 5 5 2 4 4
49. А. М 3 3 3 0 5 3
50. К. Д 3 3 3 4 2 1
51. Д. А 4 4 5 8 7 6
52.А. А 4 5 2 1 6 5 4
53. О. Г 3 4 4 4 3 2
54. К. Г 1 2 4 5 2 3
55. Қ. Р 6 3 2 2 4 5
Көп факторлы FPI тұлғалық сұрақнамасы
Н СА ДЕП АШУЛ ҮЙІРЛ БІРКЕЛ РА ҰЯЛШ АШЫҚ
5 3 5 5 6 4 8 3 5
8 7 4 8 5 8 9 5 10
7 10 8 6 9 5 5 5 7
11 10 13 8 7 5 8 5 9
14 1
7 3 6 2 8 9 4 4 8
7 3 6 2 8 9 4 4 8
6 8 12 8 10 7 6 5 10
5 7 10 6 8 8 4 3 9
1 2 4 3 9 6 2 5 5
6 1 4 3 11 6 3 2 1
14 9 1 10 9 8 8 2 5
5 4 4 6 7 5 2 3 4
2 2 5 3 3 3 2 4 9
4 5 10 4 10 5 4 5 5
3 1 2 2 9 6 3 3 4
10 4 13 2 9 10 7 5 12
9 3 2 2 9 5 6 4
5 5 6 4
9 2 8 6 9 5 4 9 6
11 10 3 10 9 2 8 2 4
8 7 6 5 6 6 4 5 4
111 4 12 6 13 6 6 8 7
11 11 9 6 8 5 5 5 7
8 3 6 2 6 4 3 3 5
7 3 7 7 9 5 4 8 6
3 5 10 7 9 4 7 4 10
4 3 4 5 6 6 6 4 4
8 7 13 8 9 7 8 5 8
8 1 4 2 5 6 5 4 7
15 2 6 3 8 7 3 4 6
7 5 9 7 8 7 9 3 9
4 2 5 8 9 4 7 6 7
3 1 3 2 9 5 4 5 5
9 3 4 7 7 7 6 3 5
0 2 2 1 8 5 5 4 5
2 4 6 8 9 2 5 6 7
11 7 6 6 7 6 7 5 7
3 2 4 5 6 3 6 3 5
13 4 3 4 12 4 5 2 3
10 6 5 6 9 7 6 6 7
5 4 5 6 4 7 3 4 5
7 5 11 6 11 5 7 6 9
7 3 8 7 9 7 6 6 8
14 8 9 8 7 7 10 7 10
9 8 5 7 3 6 5 4 8
6 8 9 5 2 4 7 5 6
4 5 4 5 6 8 3 8 6
7 8 6 7 9 6 8 5 3
5 3 4 5 8 8 5 7 8
6 3 6 5 8 5 8 8 5
6 8 6 8 4 5 9 7 8
7 8 6 7 9 6 8 5 3
7 7 8 5 5 4 3 6 5
8 5 7 7 6 4 6 6 8
9 9 7 9 5 6 9 5 4
Дүниеде жоқ жануар проективті әдістемесі
Агр. Маз-қ Өз.жб Өз.т.б
1 1 1 0
1 0 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
0 1 1 0
1 1 1 0
1 0 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
0 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 0 1 0
0 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 1
1 0 1 0
1 0 1 0
1 0 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
0 1 0 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 0
0 1 0 1
1 1 1 0
0 1 1 0
1 1 1 0
1 0 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
1 1 1 0
0 1 0 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
62