І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
А) Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген
Б) Әмір Темірдің жорықтары және оның тарихта алатын орны.
В)Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары.
Г) Темірдің Дешті Қыпшақ пен Жетісуға жорықтары.
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Әмір Темір (Темір бін-Тарағай Барлас, парсыша: تیمور لنگ —
Қазіргі тарихшы Шерефеддин Али-и Иездиннің «Зафарнама» атты еңбегіндегі деректерге
Ибн Арабшахтан бастап Темір дәуірінде көрген қиындықтардың салдарынан, өз
Әмір Темірдің әкесі Тұрағайдың шағатай және т.б. монғол шағзадаларымен
Әмір Темір тарих сахнасына шыққан кезде Шағатай мемлекеті ыдырау
Шағатай мемлекетінің соңғы билеушісі Қазан ханның мемлекетінде орталық билікті
Әмір Темір билік күресі барысында Шығыс Түркістан билеушісі Тұғлық
1365 жылдан кейін Әмір Темір мен Хусейннің арасы шиеленісіп,
Әмір Темір әскери әрекеттерін шыңғыс хан немесе басқа да
Хорезм жорығы (1371-1379 ж.ж.)
Монғолдар (Қашқар және Ыстық көл) және Дешті-Қыпшаққа жасаған жорықтары
Хорасан жорығы (1380-1384 ж.ж.)
Үш жылдық қорығы (1386-1388 ж.ж.)
Тоқтамысқа қарсы жасалған бірінші жорық (1388-1391 ж.ж.)
Бес жылдық жорығы (1392-1396 ж.ж.)
Тоқтамысқа қарсы жасалған екінші жорық (1395-1396 ж.ж.)
Үндістан жорығы (1398-1399 ж.ж.)
Жеті жылдық жорық (1399-1404 ж.ж.)
Қытай жорығы (Осы жорық кезінде 1405 жылы 18 ақпанда
Бұл жорықтардың барысы мен нәтижесінде қысқаша тоқталар болсақ;
Әмір Темір алғашқы жорығын Шағатай хандығының мұрагері ретінде Шыңғыс
Алтын Орда билігі үшін болған күрестердің нәтижесінде Ұрыс ханның
Әмір Темір сол жылдары Хорасанның бес саяси құрылымы тарапынан
Темір 1392 – 1396 жылдары арасында қазіргі Иран, ирак,
Осман империясы,
Сивас-Кайсери билеушісі сот Бурханеддин,
Эрзинжандағы Муттахартен,
Шығыс Анадолыда Қарақойлылар,
Марашта Дулқадырлар,
Конияда Қараманұлдары,
Оңтүстік-шығыс Анадолыда Аққойлы мемлекеттері күрес жүргізіп жатқан еді.
Бұл мемлекеттердің арасында Қараманұлдары, Дулқадырлар және Муттахартен Темірдің дос
1398-1399 жылдары Темірдің Үндістанға жасаған жорығы ол жердің байлықтарынан
Темірдің жорықтары, басты дұшпандарының әлсіз және жалғыз болуымен тікелей
Әмір Темірдің жетістіктерінің нәтижесінде Түркістанда монғол билігінің орнына түрік
Темірдің жорықтары барысында бір аймақты жаулап алғаннан кейін сол
Әмір Темір қол жеткізген жеңістерінен соң Түркістанды, Самарқанды кеңейту
Мұсылман ортада өскен және мұсылмандықты ұстанған Темір түрік және
Жаһан билігі үшін жасаған жорықтарында қалалар қирап, жазықсыз жандардың
Темір өзінің мемлекеттік билігінде негізінен түрік монғол ақсүйектерінен арқа
Темір сол дәуірдегі сауда керуендерінің негізгі жоларына өзінің бақылауын
Темірдің Иранға жасаған қарсы саясаты жаулап алу ғана болып
1383 жылы себзебарде Темір билігіне қарсы сербедарлардың көтерілісі бұрқ
Ішінара қырықысып жатқан Жалайырлар мемлекеті тарапынан Темірге ешқандай қарсылық
1387 жылы Закавказьеге жорық жасағаннан кейін Темір Музафаррид мемлекетіне
Темір өзін қолдаған ақсүйектерге, әскери қолбасшыларына, әскерлеріне көптеген сойырғалдар
Парсы халықтарымен Кавказ халықтарын жаулап алу жылдарын 1392-1398 жылдар
1398 жылы Темір әскері Үндістанға басып кірді. Сол жылы
Осы жылдың соңына таман Әмір Темір әскері Делиге жақындады.
1400 жылы ол әскерін Сириға бақыттайды. Сириялықтардың әмірлері бастаған
1387 жылы Қытай императоры Тай-Цзуға (1368-1398) жіберілген Әмір Темірдің
Темірдің осындай жеңісті жорықтарынан хабардар болған сол заманның күшті
Өмірінің соңғы жылдарында Әмір Темір империясына Мауеранахр, Хорезм, Закавказье,
Әмір Темірдің Иранмен, Үндістамен, Қытаймен жүргізген сыртқы саясаты өте
Әмір Темірдің XIV ғасырдың 70-90 жылдары Моғолстанға, Ақ Ордаға
Шығыс Түркістанды паналаған Қызық Қожа Әмір Темірден жеңіліс тауып,
XVI ғасырдың 70-ші жылдары Орта Азияда Ақсақ Темір
16-ғасырда шағатай ұлысында орын алған саяси дағдарыс аймақтардың бөлектенуіне,
XVI ғасырдың 70-жылдары оның қолбасшылық дарыны толық ашылып, атақ-даңқы
Әмір Темір әлемдік тарихта талантты қолбасшы, тегеурінді саясаткер ретінде
Әмір Темірдің осындай аз уақытта әлемдік тарихта өзіндік ерекше
Пайдаланылған әдебиттер:
Ака Исмаил, «Темір және оның мемлекеті», Анкара 1991.
Бартольд В.В., «Ұлықбек және оның кезеңі», аударған Тахироғлы Акдес
Клавижо, «Темір дәуірінде Кадистен Самарқанға саяхат», аударған Өмер Рыза
Кроусет Рене, «Дала империясы», аударған М. Решат Узем, Стамбул
Хаидер Мансур, «Темір дәуірінің билік түсінігі» аударған Еркем Меміш
Кафалы Мұстафа «Темір», Ислам Инциклопедиясы, 12/1т.
Низамутдин Шами, «Зафарнама» аударған Нежати Лұғал, Анкара 1949
Семенов А.А. «Гур-и Әмір мазарындағы Темір ұрпақтарының мазарлары» аударған
Тоған Зекди Велиди, «Әмір Темір тегіне қатысты зерттеу», аударған
Якубовский А.Ю. «Алтын Орда және оның ыдырауы», Хасан Ерен,
Ювалы Абдулқадыр, «Илханлылар тарихы І», (Құрылу кезеңі), Кайсери 1994.
Южел Яшар, «Темір туралы зерттеулер», Бюллетень, (1976), ХL/158,249-285 б.
Әмір Темір Мемлекетінің картасы