Жоспар.
Кіріспе.....................................................................................................3
І. Ақшаның мәні, қызметтері, рөлі және теориясы...................4
Ақшаның пайда болуы және оның мәні...........................4
1.2 .Ақшаның қызметтері және экономикадағы ролі................6
1.3. Ақшаның теориясы...............................................................11
а) Ақшаның металдық теориясы.
б) Ақшаның номиналистік теориясы.
в) Ақшаның сандық теориясы.
ІІ. Ақша айналысы және
2.1. Ақша айналысының сипаттамасы.....................................16
2.2. Ақша жүйесінің ұғымы, элементі және типтері...............18
ІІІ. Қазақстанның және шет елдердің ақша
Қазақстанның осы заманғы ақша жүйесі.........................25
3.2. Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі..................27
Қорытынды...........................................................................................29
Қолданылған әдебиеттер.....................................................................30
Кіріспе.
Ақша тауарлы өндірістің өнімі яғни ақша жаратылысы оның
Қоғам дамуымен байланысты әр түрлі формасында, сол уақыттың
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын «Ақша теориясының дамуы,
Мен жұмысымды үш бөлімге, яғни бірінші бөлімде ақшаның
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысының ұйымдастыру
I. Ақшаның мәні, қызметтері, рөлі және теориясы.
1.1. Ақшаның пайда болуы және оның мәні.
Экономикадағы ақшаның пайда болуын, мәнін, қызметі мен рөлін
Ақшаның пайда болуы, жаратылысы және мәні туралы ортақ
Біріншісі ( ол ХІХ ғасырдың аяғына дейін үстемдік
Біздің пікірімізше, келесі тұжырым ғылыми көзқарас болып саналады,
Құн тауарларды бір-біріне айырбастау кезінде ғана анықталуы мүмкін
Тауар айырбасының дамуы тауарлар құнының әр түрлі формаларының
қарапайым немесе кездойсоқ форма, ол алғашқы қауымдық
құрылыс кезеңінде, яғни тауардың бір түрін басқасына қарапайым
толық немесе жайылыңқы формадағы құн егіншілер мен
Әр түрлі аймақтарда осындай тауар ретінде әр түрлі
Тауарды үлкен кеңістік ортасынан барлық басқа тауарлар ығыстырған
Сондықтан да ақшаның мәні мынада болады, яғни тауарлық
Ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
ақшаның жалпы тікілей айырбасталу қасиеті бар, яғни оны
ақша тауардың айырбас құнын бейнелейді. Соның көмегімен тауардың
ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып
1.2. Ақшаның қызметтері және экономикадағы ролі.
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
Қазіргі экономикадағы ақшаның атқаратын мынадай бес қызметі бар:
құн өлшемі және баға масштабы;
айналыс құралы;
төлем құралы;
қорлану және қор жинау құралы;
дүниежүзілік ақша;
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама
ретінде барлық тауарлардың құнын өлшейді. Ақша құн өлшемі
Тауар құнының ақшамен бейнелеуі оның бағасы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және олардың
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы
Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің
Тауар айналысы кезінде, ақша делдал рөлін атқарады, ал
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда,
Біздерге ақша айналыс құралы қызметін негізінен мемлекеттік, оперативтік,
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар:
тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
оны идеалды ақшалар емес, нақты ақшалар орындайды;
ақшаның бұл қызметінде тарларды айырбастау өте тез орындалатын
Бірақ бұл несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен
Ақша айналыс құралы қызметін атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттілігі
Егер ақшаның айналыстағы массасы тауар массасынан көп болса,
Ақшаның төлем құрал қызметі. Әр түрлі жағдайардың болуына
Ақшаның төлем құралы қызметі мен айналыс құралы қызметтері
Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
тауарлар және көрсетілетін қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
банктік ссудалар, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер
сақтандыру міндеттемелері;
әкімшілік және сот алдындағы және басқадай міндеттемелер;
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес яғни
Ақша төлем құралы ретінде айналыс құралынан өзара айырмашылықтары
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар
Кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттардағы,
Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану формасында;
Несиелік механизмнің арқасында кәсіпорындар мен халықтың ақшалары банктен
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейін олар
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық
Алтын монета стандарты тұсында дүниежүзілік ақша қызметін алтын
Қазіргі кезде дүниежүзілік ақша қызметін көбіне АҚШ –
Бреттон –Вудстағы (1944 ж.) мемлекетаралық келісімге келу, доллар
1.3. Ақша теориясы
Әр түрлі кезеңде жетілдірілген ақша теориясы мен ақша
Ақша теориясының үш негізгі бағыт бөліп көрсетіледі: ақшаның
а. Ақшаның металл теориясы.
Ақшаның металл теориясы XV – XVII ғғ. ерте
Аталған теорияны ұстанушылар қоғам байлығының қайнар көзі сыртқы
Германияда XIX ғ. екінші жартысында алтынмоне арлық стандарттың
Екінші метаморфоза бірінші дүниежүзілік соғытан кейін болды, оның
Ақшаның металл теориясының үшінші метаморфозасы екінші дүниежүзілік соғыстан
Бреттон-Вуд валюта жүйесі қирағанда XX ғасырдың 70-жылдарының басында
Сонымен, ҒТП-тің, өндірістің, тауар айналымының дамуымен металл айналысының
б. Ақшаның номиналистік теориясы
XVII – XVIII ғғ. аақшаның номиналистік теориясы өкілдері
Ақшаның номиналистік теориясының негізгі идеялары төменде келтірілген:
ақша тамаша есептеу бірлігі болып табылады, оның көмегімен
бірдей бөліктері бар тамаша масштаб болып табылатын аталған
Номинализм үстемдік жағдайға XIX ғ. аяғы мен XX
қол жеткізді. Бірақ, оның ерте кезеңдік номинализмнен айырмашылығы
Неміс ғалымы Г. Кнаптың ақша теориясында («Ақшаның мемлекеттік
ақша – мемлекеттік құқық тәртібінің өнімі, мемлекет билігінің
ақша – бақылау төлем құралы, яғни мемлекеттік мұратты
ақшаның негізгі қызметі – төлем құралы. Ол ақшаның
1929 – 1933 жж. Экономикалық дағдарыс кезеңінде номинализм
Мемлекеттік капиталистік монополизмнің идеологы, ағылшын экономисі Дж. Кейнс
Сонымен, Кейнс номинализмнің тәжірибелік мақсаты – алтын стандартты
Қазіргі таңда номинализм – ақша болмысының мәселесі жөніндегі
Номиналистік теорияның пайымдауынша, қағаз ақш адам еркімен пайда
Сонымен, ноинализм теориясының сипаты: ақша тауардан ғана пайда
в. Ақшаның сандық теориясы
Ақшаның сандық теориясы XVI ғ. пайда болды, ол
Кейінірек мұндай пайымдауды ақшаның сандық теориясының басқа өкілдері
XX ғ. басында ақшаның сандық теориясы батыс экономикалық
Трансакциондық ақшаның сандық теориясының негізін американдық ғалым М.
Алдымен баға өзгерісінің бірінші себебі ақша салмағы (ақша
Мұнда, Q – тауарлық мәмілелердің саны,
V – ақша айналымының жылдамдығы,
M – ақша салмағы, P – баға.
Бұл теңдеу ауыстыру теңдеуі деп аталады. Ол ақша
Ақшаның сандық теориясының кембридждік бағытын ағылшын экономистері Кембридж
Кембридждік бағыт тауар айналымы мәмілелерінің сомасы М. Фишердің
Кембридж мектебінің формуласы мынадай:
PV – TV + DV*,
мұнда, P – бағалардың жалпы деңгейі;
V – өндірістің көлемі;
T – ақша белгілерінің саны;
D – депозиттер;
V және V* акша мен депозиттердің айналым жылдамдығы;
Бірақ, екі бағыттың соңғы қорытындысы бірдей. Ақша санының
Батыс елдеріндегі экономикалық даму барысы мен 1929-1933 жж.
ІІ. Ақша айналысы және ақша жүйесі.
2.1. Ақша айналысының сипаттамасы.
Ақша айналысы – бұл шаруашылықтағы тауарларды өткізеуге, сондай-ақ
Қайта құру кезеңіне дейін « ақша айналымы »
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-қол
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды.
Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым
Ақша айналысың реттеудің маңызды элементі – қолма-қол ақшаның
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оалрда
Бұл екеуі өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы
ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл,
тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
2.2. Ақша жүйесінің ұғымы, элементі және типтері.
Ақша жүйесі – қандай да бір елде айналымын
Ақша жүйесі өз эволюциясында ақша – тауар қатынасының
ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі;
ақша бірліктерінің атауы;
ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз
ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі;
ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі;
эмиссия тәртібі;
ақша жүйесінің түрлері;
Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері мыналар:
ақша жүйесінің орталықтандырылған басқару принципі. Ол көбінесе шаруашылық
тиісті болжауларды жасау негізінде ақша айналымын жоспарлау принципі;
ақша айналымының тұрақтылығы және икемділік принциптері, ақша айналымы
ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі. Бұл ақша эмиссиясының
эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілу принципі;
Орталық банк тәуелсіздігінің принципі;
Ақша бірліктерінің атауы. Ақша бірлігі – барлық тауар
Ақша бірлігі (ұлттық валюта) Қазақстан Республикасында 100 тиыннан
Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Көптеген елдерде 1:10:100,
Теңге мен алтын немесе басқа да құнды металдар
Ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз
ҚР Ұлттық банк банкноттары мен тиындары Ұлттық банктің
Ақша түрлері. Заңды төлем құралдары: қағаз және несие
Ақша-несие айналымының тетігі – ақша-несиелік реттеу (тікелей және
Ақша-несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады:
ҚР Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің
Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті резервтердің
мемлекеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу бойынша
банктерге несиелер;
валюта нарығындағы интервенция;
айрықша жағдайларға жекелеген түрлердің несиелік операциялардың деңгейі мен
ресми есептік ( дисконттық ) мөлшерлеме;
Ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.
Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру
Ақша жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын
металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей
несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
Ақша жүйесінің түрлері. Ақша жүйесі ұдайы даму үстінде
Металдық айналымға ақша жүйесінің биметаллизм және монометаллизм деп
Биметаллизм – баламаның жалпыға бірдей құнының рөлі айналымда
Биметаллизмнің үш түрі бар:
қосарлы валюталар жүйесі. Мұнда алтын мен күміс монеталардың
қосарланған валюталы жүйе, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет
ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және
Биметаллизм XVI – XVII ғғ. кеңінен тарап, ал
Алайда, биметаллизм дамыған тауар өндірісінің экономикалық қатынасқа қоятын
Түпкі есебінде Құн заңының стихиялы әрекет екі жақты
Монометаллизм – ақша жүйесі. Онда бір металл (алтын
Алтынның құн белгілеріне айырбасталу сипатына қарай алтын монометаллизмнің
Алтын монеталы стандарт еркін бәсекелестік кезеңінің талаптарына көп
жеке тұлғалар тіркелген алтын құрамды алтын монеталардың еркін
толық құнды емес алтын ақшаларға олардың көрсетілуі құны
алтын мен шетелдік валюталарды еркін әкетілімі мен әкелімі
Алтын монетаны стандарттың жұмыс істеуі үшін орталық банкте
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуі, оны
1924-29 жылдары ақша реформасының жүруі барысында алтын стандартына
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда
Алтын құйма стандартына мынадай белгілер тән:
айналымда алтын монеталар мен олардың еркін шақалуы болмайды;
толыққұнды емес ақша банкноты тек алтын құймаларына айырбасталады;
Австрия, Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде
Сонымен, 1929-1933 жылдары дүниежүзілік экономикалық дағдарыс нәтижесінде
Осы заманғы ақша жүйесіне мыналар тән:
үкімет ақша өлшемінің құрамындағы алтынды белгілемейді (алтынның ақша
алтынға айырбасталмайтын несие ақшаға көшу аяқталды;
қағаз және несие ақшалары арасындағы айырмашылық жойылды;
ақша айналымында қолма-қол ақшасыз айналым пайда болды;
ақша айналымы мемлекеттік тұрғыдан реттелді;
мемлекеттің қажеттілігін өтеу үшін әрі мемлекеттің алтын-валюта резервінің
Эмиссия – кең мағынасында айналымға ақшаны құнды қағаздарды,
Ақша эмиссиясы – айналымдағы ақша массасының жалпылама артуына
Эмиссияның формалары: бюджеттік (қазыналық) және несиелік (банктік).
Бюджеттік эмиссия мемлекеттік бюджет тапшылығы жабу үшін Қаржы
Несиелік эмиссия несиелік қатынастардың негізінде пайда болатын несиелік
Алтынға айырбасталмайтын несие қағаз ақша белгілерінің заңмен белгіленген
Эмиссиялық операцияларды Орталық банк және қазына мекемесі (қаржы
Қазақстанда эмиссиялық операцияларды ҚР Ұлттық банкі жүзеге асырады.
ІІІ. Қазақстанның және шет елдердің ақша жүйесі.
3.1. Қазақстанның осы заманғы ақша жүйесі.
Қазақстанның осы заманғы ақша жүйесінің басқа елдердің
ресми ақша өлшеміне (валютаға) 100 тиыннан тұратын теңге
теңге мен алтынның ресми арақатынасы белгіленбейді;
қолма-қол ақшаны шығарудың айрықша құқығына Ұлттық банк ие,
теңге мен суррогаттардан басқа ақша бірліктерінің шығарылуына тыйым
заңды төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық
Мынаны айта кету керек, 1994-1998 жылдары теңге көп
ҚР Ұлттық банк банкноттар мен металл монеталардың үлгілерін,
Ұлттық банк айналымға шығарған банкноттар мен монеталар барлық
Ұлттық банк банктер мен олардың клиенттеріне жаппай қызмет
3.2. Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі.
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын-қағаз
Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша
АҚШ-тың ақша жүйесі. АҚШ-тың ақша бірлігіне айналымға 1786
Ұлыбританияның ақша массасы. Ақша бірлігі (өлшемі) – фунт
Ақша жүйесі 1971 жылға дейін он екі еселік
«Евро» еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық Одақта
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту мақсатында 1998
Қорытынды.
Жұмыс барысында ақша басты экономикалық категориялардың бірі екендігіне
Қорыта келгенде, ақша – жалпыға бірдей эквивалент, ерекшке
Сондай-ақ ақшаның тағы да бір басты қасиеті оның
Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің
жалпыға тікелей айырбасталу;
айырбас құнның жеке формасы;
еңбектің сыртқы заттың өлшемі;
Ақшаның әсіресе мемлекет үшін маңызы зор, ол арқылы
Елімізде ақша жүйесі 1993 жылы 15 қарашадан бастап
Қолданылған әдебиеттер.
Ақша несие банк, Оқулық Ғ.С. Сейітқасымов. А.2001
С.Б. Мақыш , Оқу құралы «Ақша айналысы және
Б. Көшенова , Оқу құралы «Ақша несие банк,
«ҚР-ның ақша жүйесі туралы» ҚР-ның Заңы 13.12.1996.
Деньги кредит банк , Под. Ред. О.И. Ловрушина,
Абрамова М. А., Александрова Л.С. «Финансы, денежные обращение
Бункина М.К. «Деньги, банки, валюта» Учебние пособие. М.
«ҚР-да ұлттық валютаны енгізу туралы» ҚР Президентінің заң
«Валюталық реттеу туралы» ҚР-ның заңы 24.12.1996.
Экономическая теория. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург 2001
Аубакирова Я.А. Байжұманов Б.Б. Экономикалық теория. Оқу құралы.
- 26 -