Мазмұны
Кіріспе.
І-тарау. Оқушыларға экологиялық білім берудің теориясы мен әдістері.
1.1. Экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми педагогикалық
1.2. Экологиялық білім беру мақсатында сыныптан тыс жағдайда
іі- тарау. Туризм - табиғатты тану.
2.1. Туристік саяхат түрлері және оның адам өміріндегі маңызы.
2.2. Оқушылардың экологиялық білімін тереңдетудегі туристік
ІІІ-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы, Төлеби ауданы, Жаңажол мекенінде өткізілген
3.1 Жаңажол орта мектебінде саяхат-жарыс өткізуді ұйымдастыру
шаралары.
3.2. "Табиғат - ортақ үйіміз" тақырыбында
туристік - экологиялық жарыс.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе.
Бүгінгі қоғам алдында, адамзат алдында тұрған негізгі мәселердің бірі-экологиялық
Академик В.И.Вернадский өзінің биосфера туралы ілімінде қоршаған ортаны ғылыми,
Осы теориялық ілім қоршаған ортаның проблемаларын кешенді қарастыруды үйретеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі стратөгиялық даму бағдарламасында қоршаған
Бүгінгі күні адамның қоршаған табиғатқа ықпалының өсуіне байланысты жалпы
Экологиялық білім мен мәдениетті қалыптастыру бала кездөн басталады, ал
Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептердің алдында тұрған мақсат
Оқушыларды экологиялық білім мен табиғат қорғауға тәрбиелеу, олардың жалпы
Сыныптан тыс орындалатын жұмыстар оқушылардың ғылыми көзқарастарын, табиғатты сүюге,
Мен өз жұмысымда оқушыларды туризмге, яғни табиғатқа саяхат жасауға
төіңректегі табиғаттың сұлулығын көзбен көріп, қолмен ұстап, табиғатты
Жұмыстың мақсаты:
Туристік жарыс бағадарламасы бойыншач әдебиеттерден ізденіс жұмыстарын жүргізу арқылы
1.Әдебиеттерге ізденіс, шолу, талдау жасап
2."Табиғат - ортақ үйіміз" атты туристік жарыс бағдарламасын жасау;
3.Осы бағдарламаны жарыс өтетін мектеп
4. Жарысқа қатысатын оқушыларды іріктөп алу;
5. Туристік жарыс өткізілетін жерді таңдап алу;
6. Оқушыларды жарысқа апару үшін
Туристік жарыс өткізу;
І-тарау. Оқушыларға экологиялық білім берудің
1.1. Экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 38-бабында "Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға
I. Республикада халыққа білім беру орындары табиғат жөнінен халықтың
2. Жалпыға бірдей кешенді түрде және үздіксіз экологиялық білім
3. 64-бапта айтылғандай оқу орындарында міндетті түрде экологиялық білім
Қазіргі кездегі білім беру ошақтарының алдында тұрған міндеттерінің бірі
Әлөмдік ғылымдар саласында ғылыми - техникалық үрдісі әлдеқашан экология,
Соңғы кезде экологияны биология ғылымының саласы, бөлімі ретінде емөс,
Сондықтан әртүрлі экологиялық мәсөлелөрді жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы
Табиғат қорғау заңына байланысты елімізде жалпы білім беретін мектептердің
"Жаратылыстану және техникалық пәндер мазмұнын экологиялық және әлеуметтік маңызы
XIX ғасырдың демократ-ағартушылары: В.Г.Белинский, А.Н.Герцен, Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев мектепте табиғат
Қазақ халқының мәдениеті мен ағарту тарихынан көрнекті орын алатын
Халқымыздың табиғатқа дегөн сүйіспеншілігі және оның көзінің қарашығындай сақтап
Мектөп тәжірибесінде экологиялық тәрбиенің қажеттігі Ресей педагогы В.А.Сухомлинский балалардың
Профессор В.Н.Скалон "Гүлденген, бай табиғат - арман емес, бұл
Жоғарыда айтылып кеткен ұлы ағартушылар мен педагог -ғалымдардың табиғатты
Қазіргі уақытта "Экология" деген ұғым, үлкен теориялық және практикалық
Экологиялық білім және тәрбие беруде төмендегі қағидалар басшылыққа алынады:
1. Гуманистік қағида - адамзат қолайлы ортада өмір сүруі
2. Ғылыми қағида - білім беру барысында ұстаздардың табиғат
3.Болжам жасау қағидасы - ұрпақтар санасына болашақ туралы ой
4.Жалғастық қағидасы - экологиялық білім беру толассыз жүруі тиіс.
5.Жүйелендіру қағидасы - экологиялық білімді көтерудің жүйелі түрде жүруін
Бүгінгі таңда педагогика ғылымының салалары экологиялық білім мен тәрбиенің
Экологиялық білім мен тәрбие беруді барлық пәндердің нақтылы мазмұнына
Табиғатқа адамзат әрекетінің күшеюі экологиялық мәселөні туындатуда. Ал оған
Экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселөсінің қандай да болмасын
Қазіргі заман талабына сай мектептерде экологиялық білім мен тәрбие
І.Оқушының психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерімен санасу.
2.Экологиялық тәрбиені пәнаралық байланыстар негізінде іске асыру.
З.Оқу курстарының жүйесі мен өзіндік құрылымы, оны оқытудың әдістемелік
4. оқулықтағы экологиялық сипаты бар материалды іріктей білу.
Оқушылардың экологиялық тәрбиесін бағалауда іс - тәжірибеде қолданылып жүрген
1. Адамзаттық - патриоттық себеп (мотив) - табиғат
2. Эстетикалық себеп - табиғат сұлулығын ұғынып,
3. Гуманистік себеп - оқушылардың
4. Ғылыми - танымдық себеп - табиғи
5. Экономикалық себеп -практикалық
6. Гигиеналық себеп - табиғаттың адам денсаулығына
Экологиялық білім беру қажеттілігі "адам - қоғам - табиғат"
Экологиялық білім мен тәрбие мына бөліктерден тұрады:
а) адам мен табиғаттың бір- біріне әсері жөнідегі білім;
ә) жасөспірімде экологиялық құндылықтар жөнінде
б) экологиялық этика қалыптастыру;
в) табиғатты білу мен қорғаудың іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру;
Экологиялық білім мазмұнының құрам бөліктері бір пәннің тіпті бір
1. Экологиялық білімді пән аралық байланысты жүзеге асыра отырып
Экологиялық білім беруде осы ғылымдардың бәрінің қолы жеткен жетістіктері
2. Экологиялық білім беруде жүйелілік
3. Оқушылардың табиғатты танып білу, сақтау және жақсарту бағытындағы
4. Табиғатты сақтау мен көркейтуге
Осы ұстанымдарға сәйкес экологиялық білім берудің бағыттары мен үлгілері
1.Оқушыларда экологиялық ғылыми көзқарас қалыптастыру. Ол үшін адам
2. Айналадғы ортаға байланысты жек аймақтарда және салаларда
3. Жеке пәндерден берілетін ғылым
4. Орта мектепте экологиядан жүйелі білім беретін арнайы
5. Экология мен басқа ғылымдардың негіздерін
Экологиялық білім берудің құрамы ұстанымдары
• Экология ғылымының негізін құрайтын
• Экологияға байланысты практикалық білімді, біліктерді және дағдыларды үйрену,
• Табиғат және оның байлығы туралы құндылықтарды
• Табиғатты сақтау және қорғау туралы заңды
• Айналадағы ортаны жақсарту іс-әрекетінің
Экологиялық тәрбие беруді арнайы бір жүйе арқылы іске асыруға
1. Оқу үрдісінде экологиялық тәрбие беру міндеттерін іске асыру
2. Арнайы әдістемелік нұсқаулардың болмауы.
3. Сабақтағы экологиялық материалдардың көпшілік жағдайы сыныптан және мектептен
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруде өз туған өлкесінің
1.2. Экологиялық білім беру мақсатында сыныптан тыс орындалатын жұмыстар.
Биологиядан сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар, оқушылардың өз қалауы мен
Сыныптан тыс орындалатын жұмыстар арқылы, мұғалімнің шығармашылық мүмкіншіліктерімен бірге
Пәнге қызығушылығы жоғары сынып оқушыларды мұғалім үйірме жұмыстарына біріктіреді.
Сыныптан тыс өткізілетін жұмыстардың барлық түрлерінің принципі - тәрбиелеп
Биологиядан орындалатын сыныптан тыс жұмыстар.
І.Топпен орындалатын жұмыстар Жас табиғатшылар үйірмесі.
ІІ.Көпшілікпен орындалатын жұмыстар Табиғатта жасалатын таным-жорықтар мен топсеруендер, Ғылыми
ІІІ.Жөкеше
орындалатын жұмыстар Тірі табиғат мүйісіндө орындалатын жұмыстар.
Оқу-тәжірибие учаскесінде орындалатын жұмыстар. Сыныптан тыс оқу. Ғылыми зерттеу
А) Жас табиғатшылар үйірмесі.
Биологиядан орындалатын сыныптан тыс жұмыстардың ішінде, негізгі орынды алатын
Жас табиғатшылар үйірмесінің жұмысы жүйелі түрде, нақты құрылған жоспармен
Мектеп тәжірибесінде әр сыныптарда жас ерекшеліктеріне байланысты арнайы үйірмелер
• 6-7 сыныптарда "жас ботаниктер" үйірмесі.
• 7-8 сыныптарда "жас физиолог" үйірмесі.
• 10-11 сыныптарда "жас биолог" үйірмесі.
Бұлардың барлығы "жас табиғатшылар" үйірмесі деп аталады. Барлық топтағы
Үйірмеде орындалатын жұмыстарды сабақ кезінде пайдалануға болады. Үйірме жұмыстарын
Үйірмедегі әрбір оқушының жеке жұмысын, ұжымдық, көпшілік жұмыстармен сәйкестендіру,
Үйірме жұмыстары қатысатын оқушылар саны 15-20-дан жоғары болмауы көрек.
Өсімдіктану пәнінен үйірме жұмыстарында мына тақырыптар бойынша жұмыс жүгізуге
Жануар пәнінен: "Бір тамшы судағы тіршілік", "Ауру жануралар", "Теңіз
Тәнтану пәнінен үйірме жұмыстарында қарастырылатын тақырыптар: "Адам денсаулығы және
Тіршіліктану пәнінен үйірме жұмыстарының жоспарында жоғарғы сынып оқушыларының дүниеге
Ә) Танымжорықтар
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мақсатында сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың
Танымжорық ол орыс тілінде "экскурсия", латынша "excurcion" (сапар, серуен)
Танымжорық оқушылардың табиғатқа жауапкершілік сезімін, дүниетанымын, көзқарасын қалыптастыруы, табиғаттың
Танымжорық әлеуметтік психологиялық - педагогикалық тәрбие береді. Олар эстетикалық,
Танымжорық мақсаты - оқушылардың сана-сезімін толықтырып, ой-өрісін кеңейту үшін
Белгілі педагог, әдіскер К.Г.Ягодовский XX ғасырдың басында танымжорық жүгізіудің
Табиғатқа жасалған танымжорықтың маңызды міндеттерінің бірі - табиғатты қорғау,
Танымжорыққа шығар алдында оқушыларға нені бақылау екрегі, яғни бақылауға
Оқушыларды төңіректегі әлеммен таныстыруды олар үшін белгілі де түсінікті
Қысқы танымжорық кезінде оқушылар өсімдіктерді, қыста қалатын құстарды бақылайды.
Көктемде бақ ішіне танымжорыққа шығуға болады. Мұнда оқушылар көктемнің
Күзгі орманға жасалатын танымжорық тапсырмалары мынадай болуы мүмкін. Күзгі
Танымжорыққа қорытынды жасай отырып, мұғалім табиғат байлықтары жөнінде білім
Б) Экологиялық соқпақтар.
Оқушылардың экологиялық тәрбие беру жұмысында экологиялық соқпақтың да өзіндік
Оқушылар далалық саяхат барысында табиғат объектілерімен бетпе-бөт кездесе отырып,
Экологиялық соқпақты мұғалімдер ұжымы бірлесіп ұйымдастыруы қажет. Оның алдын-ала
Экологиялық соқпақтың негізгі мақсаты оқушылардың табиғат ортадағы мінез-құлқын, этикасы
Экологиялық соқпақ негізінен саяхатшылардың 3 категориясын қамтиды:
1. Педагогтар мен тәлімгер;
2. Оқушылар;
3. Табиғатты сүюші көпшілік қауым.
Әрбір экологиялық соқпақ оқушының қызығатын, әрі қимайтын орнына айналуы
Экологиялық соқпақ ететін жер алдын-ала тексеріліп, жергілікті шаруашылық иелерімен
• Пәннен алған табиғат туралы білімін толықтыруға әсер етеді;
• Табиғатқа деген сүйіспеншілік артып, тек сабақ үрдісінде алған
• Табиғатпен, айналадағы ортамен тікелей қарым-қатынастың нәтижесінде
• Оқушылардың табиғат байлықтарын күтіп-баптау жөнінде, оларды
Экологиялық соқпақтан келгеннен кейін өз көрген білгендері, атқарған жұмыстары
ІІ-тарау. Туризм-табиғатты тану
2.1. Туристік саяхат түрлері және оның адам өміріндегі маңызы.
Туризм біздің елімізде қазіргі кезде өте қарқынмен дамып келеді.
Қазақстан туризмнің дамуына, өркендеуіне үлкен үлес қосатын мемлекет. Басқа
Қазақстан территориясында көптеген ежелгі мәдени ескерткіштер, архитектуралық және тарихи
Атақты орыс жазушысы А.М.Горький отан тануды туризмнің рекреациялық түріне
Туризм - демалыс күндері және мереке күндері өтілетін белсенді
Аристотельдің айтуынша, әрекетсіздіктен сорақы ешнәрсе жоқ. Осыдан жүз жыл
Қозғалыс кез-келген дәрі-дәрмектің әсерін алмастыра алады, ал барлық дәрі-дәрмек
Туризмнің өзі - қозғалыс. Ол барлық адам орындай алатын
Туризмнің бұдан басқа танымдық қызметі бар. Туризм адамның ішкі
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның
Туризм - адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықты ойлау қабілетін
Қазіргі кездегі туризм түрлерін толық жіктеу үшін туризмнің түрін
Туризм келесі түрлерге бөлінеді:
1 Рекреациялық туризм.
Туризмнің бұл түрінің негізінде адамның күш-қуатын қалпына келтіру қажеттілігі
А) көріп тамашалау, көңіл көтеру (театр және кино, жәрмеңке,
Ә) қызығушылық іс-әрекет (аңға шығу, табиғатты тамашалау, сурет, музыка
Б) "этникалық" және тұрмытық (ұлттық мәдениет пен дәстүрлі емес
Г) туристік- сауықтандыру (қозғалыстың белсенді тәсілдері бар бағыттарды қоса,
2. Діни туризм.
Туризмнің бұл түрі әртүрлі діндегі адамдардың діни қажеттілігіне негізделгөн.
А) діни мерекелерде мешіттерге, шіркеулерге бару; ғ,
Б) әулие жерлерге бару;
3. Транзитті туризм. Бұл туризмнің негізінде басқа елге бару
4.Конгресті туризм.
Ол түрлі шараларға,
Туризмнің осы түрінің интенсивті дамуы толығымен халықаралық іскерлік және
5. Өткенді аңсау мақсатындағы туризм.
Тарихи өмір сүру аясында осы орындарға адамдардың бару қажеттілігіне
6. Өз бетінше ұйымдастырылған туризм.
Саяхаттың бұл түрі шаңғы, тау, атқа міну, су туризмімен
7. Іскерлік мақсаттағы туризм.
Туризмнің бұл саласына әр түрлі серіктестермен іскерлік қатынастарды бекіту
8.Танымдық туризм.
Туризмнің бұл түрінің негізін әр түрлі бағыттарда білімді арттыруға
9. Спорттық туризм.
Туризмнің бұл түрінің негізінде екі түрлі қажеттілік жатыр, осыған
Активті спорт туризміне спорттық белгілі
10. Емдеу медицина туризмі.
Туризмнің бұл түрінің негізінде әр түрлі аурулардан емделу қажеттілігі
Қозғалыс құралдарына байланысты туризм келөсі түрлкрге бөлінеді.
1. Автокөлік туризмі. Туризмнің бұл түрі XX ғасырдың екінші
2. Теміржол туризмі. Туризмнің бұл түрі ХІХ-ғасырдың 40 жылдарынан
3. Әуе жолы туризмі.Туризмнің осы түрінің болашағы зор,
4. Теплоход туризмі. Туризмнің бұл түрінде бағыттар өзен және
Өзен бағыттары - өзен пароходтары кемесін пайдалану арқылы ұйымдастырылады.
Круизді және туристік - экскурсиялық сапарларды ұйымдастыру үшін негізінен
Барлық жағдайы жасалған теплоходтағы су туризмнің артықшылығы туристердің орналастыру
5.Автобус туризмі. Туризмнің бұл түрінде саяхат автобусты қозғалыс
6. Велосипед туризмі.Туризмнің бұл түрін туристердің шектеулі контингенттері ғана
7. Жаяу туризм Туризмнің бұл түрі ішкі туризмде
Саяхаттың ұзақтығына байланысты туризм: ұзақ
1. Жаппай туризм (туристердің топ құрамында саяхаттауы);
2. Жеке туризм. Туризмнің көбінесе іскерлік, ғылыми
3. Жанұялық туризм, Туристердің жанұя мүшелерімен бірге
4. Жастар (студенттік) туризмі.
5. Балалар туризмі. Жастар және балалар туризмі
2.2. Туристік жарыстың оқушылардың экологиялық білімін тереңдетудегі рөлі.
Сабақта берілетін білім мазмұны мектеп бағдарламасында шектеулі болуына байланысты
Мен өз жұмысымда оқушыларға экологиялық білім берудегі орындалатын сыныптан
• Әдебиеттерге ізденіс жасап, көректі мәліметтерді іріктеп алу.
• Туристік жарысқа ат қойып оның бағдарламасын жасау.
• Жарысқа қатысатын оқушыларды іріктеп алу.
• Жарыс өтілетін жерімен танысып, картасын жасау.
• Оқушыларды жарысқа апару үшін олармен алдын-ала дайындық
• Туристік жарыс өткізу.
Табиғат жайындағы ұғымдарды тек оқулықтағы тақырыпты ауызша оқыту арқылы
"Табиғат - ортақ үйіміз" атты туристік жарыс бағдарламасы.
Жарыс он үш пунктен тұрады. Әр пунктке бір төрешіден
І-пункт. Таныстыру.
Оқушылар қаз -қатар екі топқа бөлініп тұрады. Әр топтың
ІІ-пункт. Арқа қоржын жинау.
Жорық кезінде арқа қоржынның дұрыс жиналғаны абзал. Заттар дұрыс
Әрбір турист жеңіл әрі ыңғайлы киімдерін, саяхат керөкті құрал-жабдықтарды
Киім-кешектер: спорт киімі, жылы жейде, іш киімдер, шұлық, жылы
Ыдыстар: қасық, бәкі, шыныаяқ, табақ, ожау, миска, т.б. шыныаяқтың
Әжетхана заттары: сабын, тіс пастасы мен щеткасы, айна, тарақ,
Бұл пунктте осы заттарды арқа қоржынға оқушылардың қалай орналастырғандарына
ІІІ-пункт. Картография.
Әрбір турист өзінің саяхатқа шығатын жерінен хабары болуы керек:
Картаның бояуына қарап қай табиғат зонасы екенін білуге болады,
Бұл пункте келгеннен соң оқушылар тақтадағы шартты топографиялық белгілерді
ІV-пункт. Метеорология.
Оқушылардың табиғатқа шығып жарысуы үшін жақсы ауа-райы болғаны қажет.
Бұл пунктте атмосфералық құбылысты білдіретін шартты белгілерді оқушылардың қаншалықты
туралы мақал-мәтелдеріндегі көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойып торкөздерді
V-пункт. Ботаника.
Жер бетінің өсімдіктер жамылғысы өте мол. Дүние жүзінде олардың
Қазақстан территориясында 6 мыңға жуық өсімдік өседі. Мұның 760-
Адамзат тіршілігі үшін өсімдіктер дүниесінің маңызы өте зор. Ерте
Адам өмірі өсімдіктер дүниесімен тығыз байланысты. "Химиялық жасыл лаборатория"
Бұл пунктте оқушыларға жасыл өсімдіктердің табиғаттағы, адам өміріндегі рөлі,
VІ-пункт . Геометрия.
Туристік саяхат кезінде ара-қашықтықты белгілі бір зат өлшемін арнаулы
Ара қашықтықты анықтаудың әр түрлі жолдары бар.
1. Туристік жорықта арақашықтықты Лионде пластинкасымен анықтау қолайлы. Пластинканы
2. Бір заттың биіктігін сол заттың көлеңкесі арқылы анықтауға
3. Өлшеуші мен өзеннің арғы жағындағы зат арасын спорттық
Ара-қашықтықты өлшеуіш үлгілері арқылы да анықтауға болады. Өлшеуіш үлгілері
1.Ересек адамның сұқ саусағының ұзындыы 10 см. Оны өлшеу
2. Алақанды бос жазған кездегі бас бармақ пен
3. Адам қолын көтеріп, саусақтарын артқа
4. Жерден адам бөліне дейінгі биіктік 1 метр.
5. Қолы екі жаққа жайылған
6. Әрбір адам өзінің қадамының ұзындығын мына
Р/4+37=Lқ
Мұндағы, Р-адам бойының ұзындығы;
4 және 37 - тұрақты сандар;
Lқ - қадам ұзындығы;
Мысалы, Бойы 120 с адамның қадам ұзындығы мынаған тең
120/4+37= 30+37=67см.
Бұл пунктте оқушылар өлшеу құрамынсыз-ақ кез-келген заттың ұзындығын, биіктігін,
VІІІ-пункт. Гидрология.
Су - табиғаттың ғажайып байлығы және табиғи ресурстарының ең
Өмір дегеніміз - су. Судың табиғатта, жалпы тіршілік әлемінде
Жер шарында қанша су бар? Өте көп деп жауап
Судың жер қабығы мен атмосферадағы мөлшері 1,5 млрд. текше.
VІІІ-пункт. Орнитология.
Құстар бауырымен жорғалаушылардан триас дәурінде шыққан. Ұзақ дамудың нәтижесінде
Құстардың кейбір құрылыс белгілері (артқы аяқтарының мүйіз қабықшалары), сондай-ақ
Қазақстанда мекендейтін құстардың бес экологиялық топқа бөлуге болды.
1. Ашық жерлер мен су маңында мекендейтін
2. Мекен жайды төңіректейтін құстар.
3. Суда жүзетін құстар.
4. Жыртқыш құстар.
5. Орман құстары
Бұл пунктте оқушылар осы бес экологиялық топқа қай құстар
ІХ-пункт. Айналаны бағдарлау.
Белгісіз жерлерде жөн табуда топографиялық бағдарлау өте маңызды мағынаға
Х-пункт. Зоология.
Адам баласына жануаралар туралы мәліметтер ертеден белгілі. Грецияның ұлы
ХІ-пункт. Арқан байлау.
Арқан (жіп) байлауды таудан, өзөндерден өткенде т.б. жағдайларда сақтық
Тура түйін. Мұндай түйінді екі жіпті жалғау үшін қолданады.
Өткізіп байлау. Бұл тәсілді жартастан - жартасқа өткенде немесе
Буындырып байлау. Бұл түйінді ағашқа, тасқа байлау үшін қолданады.
Айқастырып байлау. Бұл түйінді ұзын арқанға айқастырып байлайды. Сақтану
Үзеңгі байлау. Жарақаттанушыны екі аяғын екі үзеңгіге салып жартастан,
Тоқыма байлау. Зақымданған екі жіпті байлау үшін қолданылады.
Көкірекке байлау. Туризм кезінде бұл тәсіл кең қолданылады. Ағашқа,
ХІІ-пункт. Этнография.
Табиғат қорғауға тәрбиөлеуде халықтық педагогиканың ролі ерекше және оның
тіл" деп, әдемі аталы сөзді құрметтейміз. Мұнымыз - даналықтың,
Мақал-мәтелдер халықтық педагогиканың өң бір інжу-маржаны боларлық мұра. Бұлардың
Бұл пунктте оқушылар өздерінің өмір тәжірибөсінде естіп білген жер,
ХІІІ-пункт. Ас - адамның арқауы.
Жорық кезінде, саяхат кезіндө әрбір адамның дене шаршауы байқалады.
Жорыққа шыққанда қандай азық - түлік алып шығу көректігіне
Нан. Жорыққа қара нан алып шыққан абзал және оны
Жарма. Туристік жорыққа қарақұмық және сұлы жармасып алып шығуға
Ет. Етті негізінен бұқтырма түрінде алып шығу керек. Сиыр
Сүт. Саяхатқа шыққанда қоютылған және құрғақ сүтті жиі пайдаланады.
Май. Күнбағыс майын жорық кезінде қолданан дұрыс.
Қант. Саяхат кезінде шекер пайдалану керек.
Бал. Бағалы азық түлік. Оны түнде жеген дұрыс. Көкөністер.
Шай, кофе, какаоны метал қорапта тасымалдаған жөн. Таңертең нөгізінен
Бұл пунктте әр топ өздерімен бірге алып шыққан азық
Ас дайындау үшін әрине от жағу керек.
От жағудың бірнеше әдістері бар.
1. Құдық тәрізді жағу. Бұл әдісті ашық күнде қолданады.
2. Конус тәрізді жағу. Бұл әдісті тамақ пісіргенде немесе
3. Жұлдыз тәрізді жағу. Бұл әдіс те
қолданылады.
4. Айқастырып жағу. Жаңбырлы күнде тамақ пісіргенде.
5. Үш бөрене. Бұл әдісті жылыну үшін
ІІІ-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы, Төлеби ауданы, Жаңажол елді-мекенінде; өткізілген
3.1. Жаңажол орта мектебінде саяхат - жарыс өткізуді ұйымдастыру
Туристік жарыстың аты "Табиғат - ортақ үйіміз". Жарыс мына
І.пункт. Таныстыру.
Топ атын, ұранын айту.
II- пункт. Арқа қоржын жинау.
Шашылып жатқан заттарды арқа қоржынға ретімен, ұқыппен жинау.
III - пункт. Картография. Топографиялық шартты белгілерді көрсету.
VІ -пункт. Метеорология
Ауа райын білдіретін шартты белгілерді көрсету. Халық болжамдарынан мысалдар
V -пункт. Ботаника.
өсімдіктердің табиғаттағы, адам өміріндегі ролі, өсімдік құрылысы, кебеюі, өсу
VІ -пункт. Геометрия.
Өлшеу құралынсыз заттың ұзындығын, биіктігін, ара-қашықтықты өлшеу.
VІІ-пункт. Гидрология.
Арнайы құралдардың көмегінсіз өзеннің жылдамдығын анықтау, тереңдігін өлшеу, ағысы
VІІІ-пункт. Орнитология.
Бес экологиялық топқа жататын құстарды табу. Жыртқыш құстардың, суға
ІХ-пункт. Айналаны бағдарлау.
Компас арқылы өздері тұрған нүкте мен кез-келген объект арасындағы
Х-пункт. Зоология.
Қарапайым жәндіктер мен көп жасушалы жануарлардың өкілдерін қай типке,
ХІ-пункт. Арқан байлау.
Арқан байлау тәсілдерін үйрену.
XII- пункт. Этнография.
Табиғат туралы, оны аялай білу туралы мақал - мәтелдер
XIII - пункт. Ас адамның - арқауы
Ас пісіру. Барлық пункттердің бағаларының қорытындыларын шығару.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Төлеби ауданы, Жаңажол орта мектеп директоры
Сол жердің топографиялық картасы жасалынды. Картада жарыс пункттері белгіленді.
Оқушылармен сабақтан тыс кездерде бірге жұмыстар жасалынып тұрды. Оларға
• Әрбір турист саяхатқа шығатын арқа қоржынды
• Топографиялық шартты белгілерді, ауа-райын білідіретін шартты белгілерді
• Заттың ұзындығын, биіктігін, ара-қашықтықты
• Судың жылдамдығын арнайы құралдардың көмегінсіз анықтай
• Компас арқылы және компассыз оңтүстік және
• Сақтық шаралары үшін қолданылатын арқан байлау
• Әртүрлі әдістерді қолданып от жаға отырып,
Осындай мәселелер оқушыларға үнемі үйретіліп отырды және аң мен
3.2 "Табиғат - ортақ үйіміз"
Жарыстың мақсаты: Өз туған өлкесінің табиғатына саяхат жасатып, тамашалау
Жарыстың барысы:
1) Ұйымдастыру кезеңі. Жарыс басталатын пунктке келіп,
2) "Табиғат - ортақ үйіміз" атты туристік - экологиялық
Екі топтың басшылары топтың атын атап, кейін топ өздерінң
ІІ-пункт. Арқа қоржын жинау.
Бұл пунктке келгеннен соң оқушылар шашылып жатқан заттарды арқа
Атамекен тобы арқа қоржынды мынадай ретпен жинады: көрпе
Жер-ана тобы мынадай ретпен жинады. Көрпе ішіне табақты фотоаппаратты
Шыныаяқты, қасықты арқа қоржынның ішіне салды. Бұл топқа төреші
ІІІ-пункт. Картография.
Оқушылар бұл пунктке келген соң тақтадағы топография шартты белгілердің
Атамекен тобы 30 белгіні анықтады.
Төреші бұл топқа 4 деген баға қойды.
Жер-ана тобы 35 белгіні таба білді. Төреші бұл топқа
ІV -пункт. Метеорология.
Бұл пунктте оқушылар атмосфералық құбылыстарды
Шартты белгілер мынадай : қар, ашық күн, бұршақ, қйрау,
Атамекен тобы белгілердің барлығын тапты.
Жер-ана тобы 10 белгінің 8-ін дұрыс тапты.
Төреші мынадай тапсырма берді. Халық арасында айтылып жүрген ауа-райы
Атамекен тобының мысалдары: 1) егер жаңа туған ай шалқалап
2) Жауын құрты жер бетіне шыса жаңбыр жауады.
3) торғайлар топталық, қайта-қайта ұшып-қонып бүрісіп, сілкілене берсе, күн
4) Бақа көшке көп бақылдаса, ертеңіне күн ашық болады.
5) егер қойлар қыстың күні қораға еркін кірсе, ауа-райы
6) Егер күн қызарып батса, онда ертеңіне ауа-райы
7) жаңбыр жұма күні жауса, онда ұзаққа созылады. Атамекен
1) қыста тауық ерте қонақтаса, күн
2) Балықтар су бетіне шаршып шығып,
3) Мысық керіліп, ұйқыға берілсе, онда
4) Ай туғанда шалқайып туса, онда өзіне жайлы,
5) Егер бұлт ортасынан ыдыраса, ауа-райы бұзылайын дегені,
6) Жаңбыр жауғанда көлшік судың бетінде көпіршіктер
Жер-ана тобы 6 мысал айтты.
V -пункт. Ботаника.
Бұл пунктте екі топ оқушылары төреші қойған сұрақтарға жауап
Атамекен тобына мынадай сұрақтар қойылды:
Табиғаттағы жасыл өсімдіктердің рөлі:
Жауап:
Әр тірі ағза өмір сүру қажетіне сай энергиямен қамтамасыз
Өсімдіктөрдің құрылысы:
өсімдіктің әр түрлі қызмет атқаратын
Астық тұқымдас өсімдіктер және олардың маңызы.
Бидай. "Ас атасы нан" демекші бидайдан тартып, нан пісіреді.
Арпа. Арпадан жоғарлы сапалы сыра ашытылады. Жармасын малға береді.
Сұлы сұлыдан жарма, ботқа дайындайды. Сұлы дәні – малдың
Жолжелкен өсімдігін тауып, тамыр формасын, жапырақ жүйкеленуін анықтап, өсімдіктің
Адыраспанның емдік қасиеті. Адыраспан улы дәріге жатады. Жүйке ауруына,
Жерана тобына мынадай сүрақтар қойылды:
Өсімдіктердің адам өміріндегі рөлі.
Жауап: Өсімдіктің адам өмірінде маңызы зор, олардың 20 мыңға
Өсімдіктер жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Жыныссыз көбею бір
Майлы өсімдіктердің және олардың маңызы.
Күнбағыс. Күнбағыстың майлы сорттарында 50-52%дейін май болады. Ол маргарин,
Мақта. Мақта шитінен май алынады. Мақсары дәнінде 25%-ке дейін
Өгейшөптің емдік қасиеті. Тамырын, жапырағын пайдаланады. Жапырағы тер шығарады.
Төреші тапсырма берді. Әр топ өздері білетін есімдіктер жайында
1 Алтын - күміс тас екен, арпа -
2 Тікен гүлін қорғайды, балқурай бүрін қорғайды.
3 Баласыз ана - гүлсіз алма.
4 Бетегеден биік, жусаннан аласа.
5 Ердің ұялғаны - өлгені.
6 Түйенің сүйген асы жантақ, тиіннің сүйген
7 Қына тасқа бітеді, ақыл жасқа
8 Қоға гүлге бітеді, көк жантақ
9 Ала көркі - мал, өзен көркі -
Төреші 4 деген бағасын Атамекен тобына қойды. Жер -
1. Арша өскен жерінде, адамзат өскен елінде.
2. Арпасыз ат жүрмейді.
3. Ата - бәйтерек, бала - жапырақ.
4. Жетімге жеті бидай да тамақ.
5. Көлден кетсе жалбыз мұң, елден
6. Жақсы адам - елдің көркі, жауқазын гүл
7. күріш арқасында күрмек су ішеді.
8. Қарағайға қарап тал өсер, құрбысына қарап бала
9. Тары жеген тарықпас.
10.Түйе атасы - нар, ағаш атасы - шынар.
11. Өзен талмен көрікті, өріс малмен көрікті.
Жер - ана тобына 5 деген баға қойылды.
VІ -пункт. Геометрия.
Геометрия пунктіне келгеннен соң оқушылар өздерінен қашық тұрған жердегі
Атамекен тобына төреші мынадай тапсырма берді.
Біз мына өткелі жоқ суға бөрене тастап, ары қарай
Оқушылар дереу өздерінің спроттық бас киімдерінің күнқағарымен өлшеп өзен
Жер - ана тобына мынадай тапсырма берді.
Өзеннің арғы бетінде тұрған бақа терек пен мына біз
VІІ-пункт. Гидрология.
Оқушылар өзен маңына келеді. Төреші тапсырма береді. 1-тапсырма. Судың
Екі топ та судың жылдамдығын анықтады. Ол үшін су
2-тапсырма. Ағысы қатты судан өту.
Екі топ та судан еш қиындықсыз өтті. Судан өткенде
3-тапсырма. Судың тереңдігін өлшеу.
Атамекен тобы ұзын ағаш тауып әкеліп, оған жіп байлады.
Жер - ана тобынан бір оқушы шығып шалбарының балағын
Төреші екі топқа да 5 деген баға қойды.
VІІІ-пункт. Орнитология.
Төреші жанындағы тақташада 5 экологиялық топқа жататын құстардың суреттері
1.Мекен-жайды төңіректейтін құстар: бәбісек, сауысқан, қарлығаш.
2.Ашық жерлер мөн су маңында мекендейтін құстар: дуадақ, түйеқұс,
3. Суда жүзетін құстар: бірқазан, аққу, пингвин.
4. Орман құстары: тауыс, құр, тоқылдақ.
5. Жыртқыш құстары: хатшықұс, бүркіт, жапалақ. Атамекен тобы
Жер -ана тобы 3 минут 5 секундта құрастырды. 3
Төреші мынадай сұрақтар қойды.
Жыртқыш құстардың сыртқы құрылысында қандай ерекшелік бар?
Тұмсық үстінде балсірі болады, тұмсығы өтө имек мықты болып
Құстардың өсімдіктер әлеміндегі рөлі.
Құстар арқылы өсімдіктердің тұқым мен ұрықтары таралады. Олар тұмсығымен
Суда жүзетін құстардың сыртқы құрылысында қандай ерекшелік бар?
Денелері жұмыр, мамығы құйымшақ безі
Құстардың жануарлар тіршілігіндегі рөлі.
Құстар, оның ішінде жыртқыш құстар өлекселерді жейді және ауру
Атамекен тобы бұл тапсырманы былай орындады. Төңіректегі ағаштың басынан
Жер -ана тобы да өз кезегінде осы ұяны тапты.
Төреші жанында жұмбақ сурет тұрады. Жұмбақ суреттің әр бөлігінде
Жұмбақсуреттің шешуі: 1-қарға, 2-үйрек, 3-тауық, 4-жапалақ, 5-күйкентай, 6-қызғыш, 7-сауысқан,
Атамекен тобы 15 құстың 12-сін дұрыс тапты.
Жер - ана тобы 10-н дұрыс тапты.
ІХ-пункт. Айналаны бағдарлау.
Бұл пунктке келгеннен соң, төреші мынадай сұрақ қойды. Компас
Компас деп - тұстарды (солтүстік, оңтүсік) көрсететін аспапты айтамыз.
Азимут - меридиан жазықтығы мен белгілі бір жақтың тік
Компассыз, тұстарды қалай анықтауға болады?
• Күн енді шығып келе жатқанда күнге бет қаратып
• Жеке өсіп тұрған ағаштың бұтақтары
• Кесілген ағаштың діңінің сақиналарын солтүстікте жіңішке, оңтүстікте жуан
• Көптеген жануарлардың інінің аузы оңтүстікке қарап тұрады.
Х-пункт. Зоология.
Бұл пунктке келгенде оқушыларға мынадай тапсырма берілді. Жануарлар әлемін
Бір жасушалы жәндіктерге қарапайымдар типі кіреді. Бұл типтің үш
1. Жалғанаяқтылар класы, өкілі -амеба;
2. Талшықтылар класы, өкілі - эвглена;
3. Кірпекшелілер класы, өкілі - инфузория;
Көпжасушалы жануарларды құрайтын типтер мен кластар, өкілдер мыналар.
Ішекқуыстылар типі, өкілі - гидра;
Жалпақ қүрттар типі:
1. Кірпекшелі құрттар класы, өкілі - ақ
2. Сарғыш құрттар класы, өкілі - бауырсорғыш;
3. Таспа құрттар класы, өкілі - сиыр цепені;
Жұмыр құрттар типі, өкілі - ішексорғы; Буылтық құрттар типі;
1. Сирекқылтанды құрттар класы, өкілі - шұбалшаң;
2. Көпқылтанды құрттар класы, өкілі - құмқазар; Былқылдақ денелілер
1. Бауыраяқтылар класы, өкілі - үлкен
2. Қосжақтаулылар класы, өкілі - айқұлақ; Буынаяқтылар типі:
1. Шаянтәрізділер класы, өкілі - өзен шаяны;
2. Өрмекшітәрізділер класы, өкілі - өрмекші;
3. Бунақденелілер класы, өкілі - көбелек; Желілер типі:
1. Сүйекті балықтар класы, өкілі -
2. Қосмекенділер класы, өкілі - құрбақа;
3. Жорғалаушылар класы, өкілі - сұр кесіртке;
4. Құстар класы, өкілі - аққу;
5. Сүтқорктілер класы, өкілі - арыстан;
Атамекен тобы жануарларды өте тиянақты қатесіз жіктеді. Әр типке
Жер-ана тобы жануарларды жіктегенде қателік
Былқылдақденелілер мен буынаяқтылар типі өкілдерін шатастырып алды. Құмқазардың көп
Екі топқа да мынадай тапсырма беріледі. Атамекен тобына –
Атамекен тобы топырақ арасынан шұбалшаңды тапты. Шұбалшаң топырағы құнарлы,
Атамекен тобы 5 деген баға алды.
Жер - ана тобы су астынан сүлікті алды. Сүлік
Сүлікті медицинада қолданады. Сүлік жақтарымен тістеген кезде ауыздан гирудин
Жер - ана тобы 3 деген баға алды.
ХІХ-пункт. Арқан байлау.
Арқан байлау пунктіне келен соң, оқушылар арқан (жіп) байлаудың
І-топ арқан байлаудың көптеген түрлерін біледі екен:
1.Тура түйін. Екі жіпті жалғау арқылы түйіндерді шешілместей етіп
2. Өткізіп байлау тәсілін тасқа байлап көрсетті.
3. Буындырып байлауды ағашқа байлап көрсетті.
4. Айқастырып байлаудың 2 түрі бар екенін айтып байлап
5. Үзөңгі байлауды I топ
Төреші I топқа 4 деген баға бөрді.
ІІ-топ та І-топтан қалыспады. Олардың байлаған жіптерінің түрлері мынадай:
1. Бұл топ та тура түйін байлап көрсетті. Бұлар
2. ІІ-топ та өткізіп байлауды жартасқа байлап
3. Буындырып байлауды жақсы байлап көрсете алмады.
4. Айқастырып байлаудың 2 түрін де жақсы байлап көрсетті.
5. Үзеңгі байлауды қалай байлайтынын,
II - топ оқушылары бұл тәсілдерден басқа қазық шалу
II- топқа салыстырмалы түрде 5 деген баға берді.
ХІІ-пункт. Этнография.
Оқушылар ашық алаңқайға келді. Мынадай тақарапқа мақал - мәтелдер
1. Жертуралы.
2. Сутуралы.
3. Жасыл - желек туралы.
4. Аң мен құс туралы.
5. Жалпы табиғаттуралы.
6. Табиғатты қорғау, күту туралы.
Осы жазылған тақырыптардың барлығына топ оқушылары мақал- мәтел айтты.
Атамекен тобының мақал-мәтелдері:
Жері байдың елі бай; Жер байлықтың көзі; Су бар
Жер -ана тобының мақал - мәтелдері:
Жер ырыстың кіндігі; Жаман - әйел ер қадірін білмес,
Жер -ана тобы жарысу барысында 23 мақал -мәтелдер айтып,
ХІV -пункт. Ас адамның арқауы.
Бұл соңғы пункт . Бұл пунктте екі топта ашық
1. Тапсырма. Ошақ қазып қазан орнату.
2. Тапсырма. Ас пісіру жолдары .
Оқышылар осы тапсырмаларды орындады.Тамақтанып болған соң, төрешілөр екі топтың
3. Жарысты қорытындылау .
Шешуші кезең келіп жетті.төрешілер жиналып жарыс қорытындысын шығарды.Топ басшыларының
Қорытынды
Табиғат - адам тәрбиешісі. Адам - адам болып туып
Ертө замандардан бері адамзат өзінің тіршілігіне қажетті заттардың бәрін
Қазіргі кезде адам табиғат байлықтарын өз керегінше алып, пайдаға
Қазіргі таңда біздің ғаламшарымызды келешекте адам өмір сүруге жарайтын
Табиғат дегеніміз - бұл біздің санамыздан тыс, бізге бағынбайтын,
Ал табиғат адам өмірінің барлық қажетін толық өтей алу
Ғалымдардың зерттеу жұмыстары табиғат адам баласының барлық материалдық және
Табиғаттың мол қазынасын парықсыз шашып-төгетін - адам, адам-құрайтын қоғам.
Қазіргі оқыту бағдарламалары экологиялық білім беруді дамыту педагогика
Туған жер - алтын бесік, сая бағым,
Тау-тасыңды, топырағыңды аялаймын.
Орманың жасыл желек, гүлді алқап,
Табиғат береріңді аямадың!
Көліңе сән береді аққу жүзіп,
Өзенің сарқырайды тауды бұзып,
Жан-жануар түрі мол аумағында
Тамсанамын, қараймын көзді сүзіп.
Мендегі табиғаттың бөлшегімен,
Табиғаттың берерін өлшеді кім?
Таусылмас түпсіз терең мұхит па ол?
Ойланатын кез келді, достым бүгін!
Табиғатты ұқсатып, мәпелейік!
Барды сақтап, мәртебе әперейік!
Келер ұрпақ мәз болып ісімізге,
Жалғастырсын күш қосып күшімізге!
Табиғатты қорғайық, аянбайық!
Барды-жоқты пайымдап баяндайық!
Болашақта қызығын көру үшін
Қатысса деп ойлаймыз барша халық!
Қорыта айтқанда, экологиялық білім мен тәрбие беруде сыныптан тыс
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Арбит А.Е. Луговьер Д.А.
Фотография и киносьемка в путешествий.-м., 1988
2. Әлімқұлова Р. Өсімдіктану.-Алматы, 1995.
3. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология.
4. Беркімбай 0., Муталиөв Ә. Жануарлар экологиясы.-Шымкент,
5. Биология, химия, география №2, 1998; №3, 6
6. Брем Альфред Птицы.-М.,1999.
7. Верзилин Н.М, Корсунская В.М.
Общая методика преподавания биологий.-М., 1983.
8. Вербе И.А., Голыцин С.М. Туризм в школе.-М.
9. Вуколов В.Н.
Основы төхники и тактики активных видов туризма.-Алматы, 1996.
10. Грин Н., Стаут У.
Биология в 3-хтомах,-М.,1990.
11. Гировка Н.Н.
Туристско-рекреационные ресурсы Семиречья и опасные экзогенные процессы. - Алматы,
12. Жатқанбаев Ж.Ж.
Экология негіздері. - Алматы, 1989.
13. Зверев И.Д., Мягкова А.Н.
Общая методика прөподавания.-Алматы, 1998.
14. Ердавлетов С.Р.
Казахстан туристский.-Алматы, 1989.
15. Кабушкин Н.И.
Менеджменттуризма.-Минск, 2001.
16. Ковшар А.Ф
Мир птиц Казахстана.-Алматы, 1988.
17. Қалиүлы Б.
Өсімдік атаулары. Орысша-қазақша сөздік.-Алматы, 1993.
18. Қайым Қ.
Жануартанудан танымдық ойындар.-Алматы, 1995.
19. Қайым Қ.
Жануартану.-Алматы, 2001.
20. Қасымбекова Т
Тіршіліктану.-Алматы, 1993.
21. Қуанышова С.Е.
Өсімдіктану пәнінен табиғатта өткізілетін танымжорықтар.-ОҚМУ, 2000.
22. Қуанышова С.Е.
Халықтық педагогика элөменттерін биология сабақтарында қолдану. -ОҚМУ, 2000.
23. Қуанышова. С.Е.
Биологияны оқыту әдістемесі.-ОҚМУ, 2003.
24. Остапенко В.А.
Птицы и звөри в вашөм домө.-М.,1992.
25. Терещук В.А. Спутниктуриста.-Алматы,1997.
26. Шілдебаөв Ж.Б. Қызықты экология.-2000.