МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.................................................................................3
І-ТАРАУ Қазақстанның табиғат жағдайы……....................4-21
Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері……….4-6
Климаттық белдеулерге сипаттама………………….7-10
Қазақстанның жер қоры……………………………….11-13
Қазақстандағы су қоры………………………………..14-21
ІІ-ТАРАУ Қазақстандағы шөледену процесі......................22-33
Шөлдену процесінің негізгі себептері……………….22-27
Қазақстандағы шөлді аймақтар……………………...28-29
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары……………….30-33
ІІІ-ТАРАУ Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар..34-55
Топырақ экологиясы…………………………………..34-42
Өсімдіктер мен жануарлар экологиясы…………….43-49
Қазақстандағы ормандардың экологиясы…………50-52
Қазақстандағы қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары…………………………......................53-55
ІҮ Қорытынды………………………………………………….56-61
Ү Қолданылған әдебиеттер тізімі…………………………...62-64
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан,
Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен
Республикадағы шөлейттену процесіне жер бедерінің әр тектілігі де
Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері.
Қазақстанның жер бедерінің басты ерекшеліктерін физикалық картадан көруге
Жер бедерінде жазықтар мен аласа таулар басым және
Биік таулы аймақтар шағын территорияны қамтып, республиканың шағын
Жер беті оңтүстіктен солтүстікке және шығыстан батысқа қарай
Биік таулар мен аласа таулар тауаралық аңғарлар және
Жер бедерінің мұндай ерекшеліктері климат пен табиғатландшафтарының
Климаттық белдеулерге сипаттама
Қазақстан аумағын 4 климаттық белдеу (орманды дала, дала,
Далалық климаттық белдем республиканың солтүстігіндегі біраз аймақты қамтиды.
Дала зонасы өзендерінің суы аз болады. Зонаны Ертіс,
Ең ірі сазды шөл – Үстірт Бетпақдала және
1.3.Қазақстанның жер қоры.
Жер табиғаттың тіршілікке берген таусылмас сыйы, халық қазынасы.
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2004 жылдың 1 қаңтарындағы
Республикадағы ауыл-шаруашылық өндірісінде пайдаланылатын жерлердің көлемі туралы мәліметтер
1-кесте
Жалпы жер көлемі Жалпы а/ш-на жарамды жерлер Соның
Жыртылған жерлер Шабындық жерлер Жайылымдық жерлер
2003 2004 2003 2004 2003 2004 2003 2004
Қазақстан Республикасы 261169,8 261171,4 215709,3 215852,4 22799,6 22656,9
Жақында қабылдаған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
Жүргізілген зерттеулер барысында жер ресурстарына экология-экономикалық зиян зардабын
Экологиялық апат аймақтардың жерінің тозуы.
Жер қойнауымен қазба байлықтар мен құрылыс материалдарды алғандағы
Қызылорда облысы
Ақтөбе облысы (Байғанин, Шалқар, Мұғалжар, Темір, Ырғыз)
Оңтүстік Қазақстан (Арыс, Отырар, Созақ, Шардара)
Қарағанды облысы (Ұлытау)
Қазақстанда қазба байлықтарды алу кезінде бүлінген жер көлемі
Жер ресурстары адамзаттың өмір сүретін базисі, шаруашылық және
Ел территориясы бойынша топырақ құнарлығы жайлы жүргізілген экологиялық
Қазақстанның су қоры
Қазақстан жерінде өзен, көл, мұздақтар мен жер асты
Мұздық. Қазақстандағы жер беті ағын суының негізгі көзі
Мұздықтардағы мұздың жалпы көл. 100 км³. Мұз басудың
Өзен. Қазақстан өзендерін ұзындығы бойынша топтасақ, онда
85 002 өзеннің ішінде 84 694-і шағын (ұз.
Қазақстан өзендері толығу сипатына қарай 3 топқа бөлінеді:
Өзендердің лайлылығы жөнінен Қазақстанның жазық және таулы аудандар
Көл. Қазақстан көлдерін ауданына қарай топтастырсақ, онда жалпы
Теңіз. Қазақстанның батыс және оңтүстік – батыс жағын,
Жер асты суы. Алаптағы не кендегі су сыйыстырушы
Минералд. 50-55 г/л тұздықтар Каспий ойпаты, Шу-Сарысу, Теңіз-Қорғалжын,
2.1. Шөлдену процесінің негізгі себептері
Қазақстан территориясындағы шөлдену процесінің негізгі басты себептері табиғи
ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара
Қазақстандағы шөлденудің негізгі типтері:
- өсімдік жамылғысының деградациясы
су және жел топырақ эрозиясы
топырақтың сорлануы және дегумификация
топырақтың химиялық ластануы
жер асты және жер үсті суларының ластануы
жердің су режимінің және техногендік өзгеріске ұшырауы.
Соңғы он жылда шабындық жердің деграциялық жағдайға ұшырауы
Оңтүстік Алтай және Рудный ормандарында соңғы 40 жылда,
Орманды дала және дала зонасының шабындық жерлері 34,8
Кез-келген организмнің төзімділік шегі болады.Егер төзімділік шегінен шығып
Қазіргі кезде ауыл-шаруашылығы айналасындағы жерлердің 185,6 мың. га
Дала, шөлейтті және шөл зонасы топырағының жел эрозиясына
Жер ресурсының Қазақстан Республикасы басқару агенттігінің мәліметі бойынша,
Қазақстанның шөлді аймақтары
Шөлді аймақ жалпы аумағы 124,6 млн. гектар. Өзіне
1.) Солтүстік далалы жердегі құрғақ, қоңыржай, ыстық шөлдер
2.) Орталық (Солтүстік Тұрандық) өте құрғақ, ыстық шөлдер
3.) Оңтүстіктегі өте құрғақ, ыстық шөлдер – аумағы
4.) Тау етегіндегі өте құрғақ, өте ыстық шөлдер-аумағы
5.) Тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер-аумағы 11,6 млн.
Таулы экожүйелерде итмұрын мен бөріқарақаттың (зеректің), аршаның, қылшаның,
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары .
2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын әзірлеудің өзектілігі
Екінші кезең – (2008 -2010 жылдар) қоршаған орталық
Қазақстан үшін елеулі ішкі қатерді білдіретін жердің шөлденуі
Бағдарламаның негізгі нәтижелері шөлдену процестерін болдырмау және жердің
Олар:
1)Топырақтың ауыр металдармен әлемдік ластануына жергілікті бақылау жасау.
2)Топырақтың ластануына жергілікті бақылау жасау
3) Топырақтың химиялыққұрамы мен құрылымына, ондағы өзгерістерге бақылау
4)Топырақты мелиорациялау, агротехникаларды дұрыс пайдалану т.б. бақылау жасау.
Трансшекараларық ағын сулар мен халықаралық өзендерді қорғау мен
Қабылдаған шаралардың нәтижелері ықтимал трансшекаралық, экологиялық қатерлерді анықтауға,
3.1. Топырақ экологиясы
Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км². Жер
Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс,
Солтүстік облыстарды тың игеру науқанына байланысты және бірегей
Батыс Қазақстан аймағында мұнай-газ өнеркәсібінің қарқындап дамуы 1000
Экологиялық қиын жағдай Орталық Қазақстан жерлерін де қамтып
Кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, бүлінуі және шөлге айналуы
Балқаш-Алакөл және Шу-Мойынқұм аймақтарындағы өзгерістер, Іле өзеніне Қапшағай
Қазақстандағы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағдайы нашар.
Соңғы жылдары байқалып отырған әлемдік климаттың өзгеруі Қазақстанның
Топырақтың ауыр металдармен және радионуклидтермен ластануы барлық аймақтарды
Өскемен, Риддер, Зырян қалалары маңындағы жерлерде қорғасынның мөлшері
Павлодар, Екібастұз, Қаратау, Тараз т.б. өнеркәсіп орындары аймағы
Семей өңірінің радиактивті заттармен ластануы өте жоғары. Осы
Соңғы мәліметтер бойынша Қазақстан аумағында ядролық қарулар сыналған
Батыс Қазақстан аймағында 1966-1979 жылдары аралығында 24 ядролық
Үстірт платасында1968-1970 жылдары жер асты ядролық сынағы жасалған.
Республика аумағында ірі ракеталық полигондар Атырау облысының «Тайсойған»,
Әлемдік экологиялық проблемалар құрылымы
2 кесте
Уытты заттармен ластануы Радиактивті заттармен ластануы
Жылу эффектісі
Қышқыл жауындар
Топырақтың құнарсыздануы
Орианның қырқылуы
Мұхиттардың ластануы
Климаттың өзгеруі
Адам экологиясы
Биоәртүрліліктің азаюы Азонның жұқаруы
Фотохимиялық у түтін
Қоқыс қалдықтары
Шөлге айналу
Биосфера құрамының өзгеруі
Топырақтың ауыр металдармен ластануының қалалар мен аймақтар бойынша
Аймақ немесе елді мекен Ластағыш заттар РЗШ Себептері
Орталық немесе Батыс Қазақстан Фтор, бром, темір, қорғасын,
Теміртау қаласы Сынап 8-14 өндіріс орындарының қалдықтарымен
Екібастұз Темір, хром, никель, қорғасын 2 өндіріс орындарының
Тараз Қорғасын, фтор 21 өндіріс орындарының қалдықтарымен ластануы
Ақтөбе Хром, никель, канадий 100-50 өндіріс орындарының химиялық
Шымкент Қорғасын, мырыш, темір 15 өндіріс орындарының химиялық
Жезқазған Қорғасын, мырыш. темір 15 өндіріс орындарының химиялық
Семей Цезий, кобальт, европия, стронций 50 Ядролық жарылыс
Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн. га жері
Қазақстанның құрғақ климаты жағдайында радионуклидтер топырақта баяу қозғалып,
Қазақстан жеріндегі радиациялық апат аймақтары
№ Аймақтың қауіптілігі Дозасы, бэр Облыс, аудан, елді
1. Төтенше қауіп-қатерлі аймақ 100 Шығыс Қазақстан облысы:
2. Қауіп-қатерлі аймақ 35-100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
3. Орташа қауіп-қатерлі аймақ 7-100 Шығыс Қазақстан облысы:
Қарағанды облысы: Егіндібұлақ ауданы.
Павлодар облысы:
Май ауданы.
Шығыс Қазақстан облысы:
Өскемен, Ленинагор, Глубокин, Таврия, Шемонайха аудандары.
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін зардаптары
№ Экологиялық апат түрлері Апаттың зардаптары Апаттан қорғану
Ортаның ластануы
Техногенді апат Адамдардың ауруға ұшырауы
Қаншама миллиондаған адамдардың қырылуы Ластанудың себептерін табу
Адамдарға үгіт-насихат жүргізу керек, ондай объектілерді қаладан алыс
Ресурстардың таусылуы Ел экономикасының төмендеуі Тиімді пайдалану керек
Топырақтың эрозиясы Өнімнің жетіспеуі Тыңайтқыштар беру керек
Озон қабатының жұқаруы
Табиғат апаттары (жер сілкіну, сел, цунами, циклон, жұт,
Адамдар шығынының көптігі, экономикалық шығындар Ауаға зиян газдарды
Алдын-ала дайындық жүргізу және олардың болуын алдын-ала хабарлау
3.2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы
Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі бар.
Қазақстанда орман қора 21,8 млн. га жерді алып
Орман қоры жер шары бойынша жылдан-жылға азая түсуде.
Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы
Орман топырақтағы ылғалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады.
Ормандардың егістік алқаптарын қорғауда да рөлі зор. Орманды
Орманның ауаны тазартатын да қасиеті бар. Мысалы 1
Орман сонымен бірге денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт
Қазақстанда орманға қарағанда табиғи жайылымдар басым. Өсімдіктің біздің
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп
Сирек және дәрілік өсімдіктерді де қорғау баршаның ісі.
Қазақстанда дәрілік өсімдіктер мен қатар сирек кездесетін, сәндік
Республикамыздың шөл-шөлейтті белдемдерінде орналасқан Мойынқұм, Тауқұм, Сарыесік Атырау,
Сирек өсімдіктердің қатарына ағаштар да жатады. Оларды кесіп
Орманда жерге саяхат жасағандағы ең қауіпті нәрсе -
Орманның өрттен басқа да жаулары бар. Олар –
Жануарлар – табиғат туындысы. Өсімдіктер тәрізді жануарлар дүниесінің
Жануарлардың тіршілік үшін қызметі сан алуан. Оларды адам
Қазақстан жерінде де өткен ғасырларда жабайы бір өркешті
Десек те, соңғы 100 жыл ішінде Қазақстнда жануарлар
Қазақстанда біраз аң мен құстар біржола құрып кетудің
Қазақстанның інжу-маржаны атанған Балқаш, Алакөл, Зайсан, Марқакөл т.б.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы да ауыр. Әсіресе Каспий
Республикамыздың үлкенді-кішілі өзендерінің экологиялық жайы сын көтермейді. Әсіресе
Адамның іс-әрекетінің жанурлар дүниесіне тікелей және жанама әсері.
Адам баласы жануарлар дүниесін өзінің материалдық игілігін жақсарту
Сол сияқты тірі организмдерді тікелей жоюдың ауыр түрі
Жануарлар дүниесін қорғау және қалпына келтіру жолдары. Жануарлар
Жануарларды сақтап қалудың ең басты жолы – адам
3.3. Қазақстандағы ормандардың экологиясы
Қазақстан бойынша орман қоры аумағының алып жатқан жер
Бүгінгі күнге Қазақстан бойынша сексеуіл орман қорының көлемі
1997-1999 жылдардағы Семей өңірі мен Павлодар облысындағы болған
Ғарыштық және жер беті зерттеулерінің нәтижелеріне жүгінсек, бұл
Оның үстіне кейінгі жылдары орманның санитарлық жағдайларын жақсарту
Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау үшін орман, балық және
Оған қоса 2001-2005 жылдары Семей өңірі мен павлодар
Жоғарыда атап өтілгендей, орман өрттерінің көбеюіне байланысты ағашты
Әсіресе жыңа жыл қарсаңында жаппай рұқсатсыз ағаш кесушілер
Қазақстан аз орманды елдер қатарына жататындықтан, әр ағаштың
Орман шаруашылығы және еліміздің жалпы экологиялық ахуалын жақсартуға
Соңғы он жыл бойы өтпелі кезеңнің өзінде аталмыш
Қазір ел экономикасының дамуы айтарлықтай дәрежеге көтерілуіне байланысты
3.4. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары.
Экология қазіргі дәуірде адамзатты толғандырып отырған аса
Табиғат компоненттері өзара үйлесіммен құралған. Оның даму жолының
Бүгінгі таңда халыққа экологиялық білім мен тәрбие беру
Экологиялық білім берудің қазіргі заманғы ғылыми негіздері, оны
Адамзаттың балалық шағы бітіп есею кезеңі басталды деген
Біздіңше техниканың өркениетті басты бағыт жасауда өте артық
Қорыта келгенде, қазіргі экологиялық дағдарыстар мен тоқыраулардың түпкі
Сондықтан да, Елбасының Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының сара
Қорытынды:
Еліміздің табиғи-климаттық және географиялық жағдайы әртүрлі болғанымен, жеріміздің
Ғылыми-техникалық прогрестің (ҒТП) дамуы – табиғи ресурстар қорының
Қоршаған ортының ластануы адам баласының тіршілік ортасын сапасыздандырып,
Экологиялық жағдайлардың нашарлай түсуі Қазақстан жағдайында бұрын-соңды болмаған
Антропогендік қысымдар табиғат ресурстарының барлық түріне тікелей және
Солтүстік Қазақстан бойынша құнарлы жерлердің 25-30% жарамсызданса, Батыс
Ал, Каспий теңізінің 268 млн. га жағалауы су
Күрделі экологиялық шиеленістер Орталық Қазақстанды да қамтуда. Онда
Оңтүстік Қазақстандағы экологиялық жағдайлар Арал өңіріне тән Әмудария
Шу-Мойынқұм, Балқаш-Алакөл аймақтарының да экологиясы мәз емес. Әсіресе,
Шығыс Қазақстан жағдайында да экологиялық проблемалар жеткілікті. Түрлі-түсті
Әлемдік климаттың өзгеруі – Қазақстанның барлық ауыл шаруашылығына
1949-1996 жылдар аралығында Қазақстан жерінде 503 ядролық қару
Қазақстанда қазіргі кезде 20 млн. т қатты радиактивті
Қазақстандағы жоғарыда қысқаша тоқтаған экологиялық жағдайлар туралы ақпараттар
Табиғаттағы өзгерістерге байланысты болжамдар. Кез келген архитектуралық, шаруашылық
Экологиялық жағдайлардың бәріне талдау жасау. Олардың зардабынан сақтану,
Осы бағытта Абай атындағы Қазақтың ұлттық педагогикалық университетінде
Елбасының қолдауымен 1999 жылы «Экологиялық білім бағдарламасы» қабылданса,
Қазақстандағы өндіріс орындарына байланысты туындаған экологиялық проблемалар көп
Шаруашылыққа байланысты болжаулардың қажеттілігі ірі су алаптарының (Арал
Шаруашылық әрекеттерінің қоршаған табиғи ортада зиянды әсерін
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Чигаркин А.В., Таланов Е.А., Достай Ж.Д., Павличенко
«Зонирования территории Казахстана по интенсивности проявлений
«Әль-Фараби атындағы Қаз ҰУ-і»
2. Под. Ред. А.А. Смаилова «Қазақстан 1991-2001 годы».
Информационно-аналитический сборник: Алматы. Агентство РК по
статистике.
Бейсенова Ә. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»
Атамекен. 2006ж. 12 ақпан
4. Бүгінгі Қазақстанның экологиялық проблемалары. Экокурьер. 2006 ж.
Ақбалова А.Ж., Сайнова Г.Ә. «Экология оқу құралы» -
Остановить пустыню «Борьба с опустыниваниям в РК». Экокурьер
Е. Жамалбеков, Р. Білдебаева «Топырақ және топырақ географиясы
Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б.
Биғанов А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. «Қазақстанның топырағы
Бейсенова Ә.С., Ж.Б.Шілдебаев, Г.З. Сауытбекова. «Экология», оқулық –
Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» оқу
Төлегенұлы Ш. «Қазақстандағы жер асты сулары». Заман Қазақстан.
В.М.Чупахин. «Физическая география Казахстана» Алматы мектеп. 1968 г.
Г.М. Жаналиева, Г.И. Будникова, Е.И. Веселев «Физическая география
Бейсенова Ә.С. «Исследования природы Казахстана» Алма-Ата 1979 г.
Под. Ред. В.А.Ковды, Б.Г. Розанова М. Выс шк.
А.А. Роде, В.И.Смирнов учеб. М. Выс шк. 1982
В.В. Добровольский. М. Просвещение. 1976 г. «География почв
Ж. Достайұлы «Жалпы гидрология» 1996 ж. Алматы
Ж. Достайұлы «Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан сақтау».
Омаров С. «Қазақстанның өзендері мен көлдері» Алматы 1975
«Экология и экономика» Алматы, қаржы, қаражат, 1997 ж.
Бейсенова Ә.С. «Экология», Алматы 2001 ж.
П.А. Кузнецов «Экология и будущее» изд. МГУ. 1988
Глазовская М.А. «Общая почвоведения и география почв», учебник.
Бродский, А.Константинович «Жалпы экологияның қысқаша курсы», Алматы ғылым
Т.Қалыбеков «Экология және ашық кен», Алматы Қазақстан. 1988
Ж. Шілдебаев «Қызықты экология», Алматы. Ы.Алтынсарин
2000 ж.
Ковшаров А.Ф. «Заповедники Казахстана» Алматы 1989 г.
Мырзабеков Ж.М. «Особо охраняемые природные территории Казахстана: экология,
Чигаркин А.В. «Памятники природы Казахстана» Алматы 1980 г.
Чигаркин А.В. «Геоэкология и охрана природы Казахстана» Алматы