ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Казақтың Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университеті
Практикалық қазақ тілі кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы:
Қазақ ою - өрнегі
Орындаған: Карикул Г.Ш.
Тексерген: аға оқытушы
Османова З.Ж.
АЛМАТЫ-2003 ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
1. Қазақ ою - өрнегінің классификациялық
2. Қазақ ою - өрнегінің дүниетанымдық
3. Форма мен бояу түсіндегі үндесттіктер
ҚОРЫТЫНДЫ 17
Пайдаланған әдебиеттер 18
КІРІСПЕ
Қазақтың ұлттық ою-өрнектері мен оның атаулары
Ою-өрнектердің бұл тобың қазақ халқының ою-өрнектерінің
Тағы – біреулер өсімдіктердің әр түрлі
1. Қазақ ою-өрнегінің классификациялық жіктелуі
Дүниетанымдық проблемада аспан әлемінің, космос әсерінің
Жалпы түркі халықтарының әдеби дерктерінде дүние
Қазақ жұлдыз атауларын да аңыз әңгішелерімен
“Шолпан” жұлдызы таңға жақын туатына мәлім.
“Ай”, “жартыай” өрнектері шынында да аспандағы
Қазірде “ай”, “жарты ай”, “айшық” өрнектері,
“Айбалта” – ай сияқты құдіретті балта
“Айыр” – айыр (екі) өркешті түйе,
“Алақан” деп көбінесе көп тармақты өрнектердің
“Алақұрт” – көбінесе ши орауында, сырмақ
“Аламыш, алаша” өрнектері жарыса жасалған көп
“Арпабас” - өсімдіктердің қияқтарын, астық өсімдіктерінің
“Атауыз, атерін” деп аталатын өрнектер малдың
“Бағана өрнек” – (“баған” деп те
“Балға”, “балта” өрнектері өздері аттас заттарға
“Балта өрнек”. Балдақ деп қазақ көзі
“Бес дөңгелек” кейде қатар төрт бұрыш
“Су” өрнегі. “Су” деп әрбір өрнекті
Шығыс Қазақстан облысында Самара ауданы Жамбыл
Осы су үшін болған бұл күресте
Тағы бір аңызда: “Ертеде адам тәңірісі
Бұл жорамалдарға қарағанда, өмірдегі болған оқиғалар
“Бестемше”, “алтытаспа”, “бұзаутіс”, “жыланбауыр”, “қос тіл”,
“Бүлдірген”, “бүркөз”, “жармагүл”, “жауқазын”, “желі”, “қоза”,
“Ергенек”. Қазақ тілінде киіз үй босағасының
“Егіз” немесе “жұп” деп аталатын өрнек
“Ебелек” (кейде оны “қаңғалақ” деп те
“Ендірме” өрнегі екі затты сыналап көлемдеу
“Жапырақ”, “жармагүл”, “жауқазын”, “жетігүл”, “жұлдызгүл”, “үшқұлақ”,
“Жіліншік”. Малдың жілік сүйектерінің негізінде туған
“Иректер”. “Ирек”, “ирек су” өрнектері кейде
“Бір қисық жол дүние бұрандаған,
Басқа дәулет бақ қайтса құралмаған…” –
деген өлең жолдары да бар.
“Кавказ” (қарала). Бұл өрнек зергерліктегі ең
“Кавказ” (қарала өрнек) үлгісімен мүйіз, ирек,
“Кавказ” өрнегімен жасалған қазақ қолөнерінің үлгілері
Бұл туралы қазақ ғылымы марқұм Э.А.
Ақ күміске қарала өрнек жасайтын қоспаны
Кавказ жүргізіп өрнектеудің Оңтүстік Қазақстан шеберлерінің
Ағаш көмірі балқыған шынының түсін қарайту
“Қабырға” өрнегі көбінесе кестеде, қолмен көркемдеп
“Қазтабан”, “қазмойын”, “құсмойын”, “құстұмсық”, “құсмұрын”, “құсқанаты”,
“Қарта”, “қосқұлақ”, “қосмүйіз”, “қостандай” (кейде “қазмойын”
Реті келгенде оқушыларымызға бір ескерте кететін
Өрнек атауларын түгел камтап оларды әрқайсысына
“Мүйіз” өрнектері. Бұрын-сонды зерттеуші ғалымдардың барлығы
Бұл арада халқымыздың қоғамдық құрылысы, кәсібі
“Мүйіз” өрнектірінің түрлері мен атаулары өте
“Қандай өрнек болса да, ол адам
Рақаңның былай деуі шындық. Біз діңгектің
Мүйіз сындас өрнектердің мәнерлеріне қарай, қазақ
“Қошқармүйіз”. Мұндай оюлардың формасы қойдың төбесі
“Арқармүйіз”. Бұл “қошқармүйізге” жақын бейнелес ою.
“Қырықмүйіз” бірімен-бірі қосылған бірнеше тармақты көп
“Қосмүйіз”. Қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін
“Сыңармүйіз”. “Сыңармүйіз” бен “сыңырөкше” деген оюлар
“Сынықмүйіз”. Қазақтың “мүйіз” оюы әдетте тік
“Сыңарөкше”. Жоғарыдағы “сыңармүйіз” оюнда айтылғандай, мүйіздің
Шығыс Қазақстан облысының Таврия ауданында тұратын
“Төртқұлақ”. Бұл “қошқармүйіз” оюының 4 тармақтан
“Түйемойын” – түйенің мойыны сияқты иіріліп
Мүйіз оюларының бір ерекшелігі оны бір
Қазақтың “қазмойын”, “құсмұрын”, “құстұмсық”, “жыланбас”, “арпабас”,
“Түйетабан”. Көгалды, сазды жерге шығатын көп
“Төрткүл” және “үшкүл”. Бұл өрнектер тобына
“Желі”, “иық”, “қолтық” деп аталатын оюлар
“Ашатұяқ” өрнегі (кейде “айыр” деп те
“Шытырман” – көп жапырақты өсімдік пен
“Бөріқұлақ” - қасқырдың басын, құлағын, сондай-ақ
“Табақ” – айналасына дөңгелек “су” өрнегін
“Түлкібас”. Мысықтың, түлкінің бас бейнесіне ұқсас
“Түйетабан” өрнегі түйенің басқан ізін долбарлайтын,
“Өркеш”. Түйенің қос іспеттес ою. Мүйіз
“Қосалқа” - қазақ оюларының ішінде көп
“Құсқанат”. Бұл мүйіз оюмен не шахмат
“Иттабан”, “итемшек”, “қарақұс”, “көбелек”, “шыбын қанат”
“Омыртқа”, “шатыраш”, “шақпақ” ою-өрнектері төртбұрыш фигуралардан
“Құмырсқа”. “шөміш”, “қосдөңгелек”, “бесдөңгелек” өрнектері төрт
“Қостұмарша” немесе “тұмарша” өрнегі. Мұнда төбесінен
“Қармақ” – олд кәдімгі балық аулайтын
“Балдақ” - қолға салу үшін алтыннан
“Ирек” - қатарынан бірнеше рет немесе
“Таңдай” өрнегі малдың таңдайының бедерін бейнелеуден
“Тіс” – малдың, аңның тісіне ұқсас,
Ою-өрнек ісінде қазақ арасына ең көп
2. Қазақ ою - өрнегінің дүниетанымдық
1. Мал жанға байланысты түсініктер, қошқармүйіз
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының көшпелі
2. Космологиялық түсініктер
Аспан әлеміне байланысты өрнектерінде де қазақ
“Күн” белгісі көбінесе жүзік, білезіктерге бір
“Ай”, “жартыай” өрнектерге шынында да аспандағы
Қазірде “ай”, “жарты ай”, “айшық” өрнектері,
3. Өсімдік тәріздес өрнектер
Өсімдік, жер, су бейнелері өрнектері гүл,
Туған жерін жанындай сүйіп, қастерлеген қазақ
Қазақ халқының осындай арман-тілек ойлары ою-өрнек
“Бүлдірген”, “бүркөз”, “жармагүл”, “жауқазын”, “желі”, “қозы”,
Шығыс Қазақстан облысында Самара ауданы Жамбыл
Осы су үшін болған бұл күресте
4. Геометриялық өрнектер
Түрік қағанаты дәуіренде де тас өңдеу
VІ-ғасырдың бастап ғимараттарды ою-өрнекпен әсемдей бастаған.
Сонымен М.Каганның “Ою-өрнек үнемі қолғалыста” дегендей
Сол сияқты наным – сенімге қатысты
Бұған қоса табиғаттың талсым құбылыстарын, мәселен
“Ирек” - қатарынан бірнеше рет немесе
“Төрткүл” және “үшкүл”. Бұл өрнектер тобына
3. Форма мен бояу түсіндегі үндестіктер
Ою-өрнектің әр түсті бояуларымен алмастырып отырудың
Бірақ мұны жүзеге асыру үшін шебердің
Қазақта қайсыбір түстердің символдық мәні бар:
Мысалы, бір өңкей шахмат төртбұрышты құралып,
Бұрын табиғатта жиі кездесетін және сол
ҚОРЫТЫНДЫ
Өнер тану, тарихи – этнографиялық, педагогикалық
Бүгінгі таңда қазақ ұлттық ою-өрнектері бойынша
Демек, халықтар арасында бірінен бірі үлгі
Ою-өрнек, әшекей жасау шеберлігі бейнелеу өнерінің
Пайдаланған әдебиеттер
Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы:
Өмірбекова М.Ш. Ою-өрнектің қолданылуы. Алматы: 1995
Қазақ совет энцеклопедиясы. Алматы: 1995
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы:
Нурланова Қ. Қазақ ою-өрнегі. Мәдениет және
Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық оюөрнектері. Алматы:
Ибраева К. Казахский орнамент. Алматы: 1994
Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы:
Байжігітов Б.К. Өнер тарихы мен теориясы.
Өмірбекова М.Ш. Ою-өрнектің қолданылды. Алматы, 1995.
Ибраева К. Казахский орнамент. Алматы. 1994
( Байжігіов Б.К. Өнер тарихы мен
1 Х.Арғынбаев, И.В.Захарова. Новые материалы по
1 Орыстың “девичи” сөзінен шықса керек
( Әбдіғапбарова Ұ.М. Қаза қтың ұлттық
Тәжімуратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы.
( Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері.
( Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері.
Нұрланова Қ. Қазақ ою-өрнегі. “Мәдениет және
2