Мифологиялық ертегілер

Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім.
1. Ертегілерді оқыту барысыңда оқушыларды қайырымдылыққа тәрбиелеудің теориялық
1.1 Оқушыларды қайырымдылыққа тәрбиелеу және оның зерттелу жайы
1.2 Ертегілер түрлері және оларды оқыту әдістемесі
2. Әдебиеттік оқу сабақтарында ертегілерді оқыту барысында оқушыларды
2.1. Көркем шығармалар арқылы бала бойындағы тәрбиені қалыптастыру.
Әдістемелер жазылған
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ертегілерді оқыту барысыңда оқушыларды қайырымдылыққа тәрбиелеудің теориялық
1.1 Оқушыларды қайырымдылыққа тәрбиелеу және оның зерттелу жайы
Халық педагогикасы - қазақ халқының сан ғасырдан бері
ұрпақтан-ұрпаққа өлмес мирас, өшпес өнеге, өмірлік мұра болып
баланы бағып-қағу, өсіру, азамат етіп шығару мәселесі тұрғысынан
жинақталған тәрбие жөніндегі іс-тәжірибесі, терең мағынасына үңілсек, ол
адамды зерттеу, жан-жақты білу, адамдық болмысын анықтау.
Халық педагогакасы халықтың ауыз әдебиетінде ақын-жыраулардың шығармаларыңда, халықтың
Бұгінгі тәрбие проблемасындағы ең зәру тәрбие-қазақ азаматының мінезін
қалыптастыру, өркениет әлеміне қазақ құбылысы болып енуге тиісті
Тәрбиенің түпкі мақсаты-шәкірттің рухани өсуіне жол ашу, ал
"Алтынның - қолда барда қадірі жоқ" дегендей адам
болуының жолдарын даналарымыз, би-шешендеріміз, ақын-жазушыларымыз
Ыбырай мен Абайдай, Ғұмар Қараш пен Шәкәрімдей, Мұзафардай
ұстаздарымыз жан-жақты көрсеткен.
Қазақ философиясындағы тәрбие мәселесі сан түрлі ерекшеліктер мен
Тәлім-тәрбие адамзат тарихымен бірге жасап келе жатқан, көне
Мораль дегеніміз - адамдардың қоғамдағы мінез-құлқына қойылатын талаптар
Ал, негізгі моральдық категориялар: шарапат, кесапат, ар-ождан, міндет
Оқушылар мораль жөнінде ғылыми емес, діни және идеялистік
Адамгершілік сезімі моральдық сезім депте аталады. Мораль -
Адамгершіліктің жоғарғы деңгейдегі сезімі қалыптасып, дамып отыруы ең
Қайырымдылық-адамның асыл қасиеттерінің бірі. Қайырымдылық кісінің адамға деген
Қайырымдылық ұғымының екі қыры бар. Бірі - рухани
Екіншісі- іс-тәжірибе жағы (іс-жүзінде нақты көмек беруге ұмтылу).
Сондай-ақ қайырымдылық екіге бөлінеді.
1) этикалық
2) интеллектуальдық
Этикалық қайырымдылыққа - батырлық, жомарттық, әділдік жатады. Ал,
Рахымды, мейірімді, жан жылуы мол адамды қайырымды адам
Қайырымдылықты-мүсіркеушілік және жарылқаушылық деп те түсінуге болады. Ол
Ал, мейірімділік пен ізгілік егіз қозыдай екі қасиет
Үйде де, түзде де кісіге ізгілік, имандылықпен қарау,
Ертегі - фольклордың негізгі жанраларының бірі. Ертегі жанры
Мифология (гректің mifos - аңыз, ергегі және logos
Мифологияда олардың бәрі тұтасып жатты. Ол дүние жайындағы
Сонымен, мифология - адамзаттың рухани мәдениетінің ең көне
Ертегілер мен аңыздар - біздің сенімді серіктеріміз. Ерте
Ертегі-адам баласының ой-қиялынан туған таңғажайып дүние. Ол адамды
Ертегі-қай халықтың болмасын сүйіктісі. Ертеде қазақ ауылдарында ертегілерді
Ертегіге деген осыншама сүйіспеншілік қайдан келді? Олар осы
Ерте, ерте, ертеде,
Ешкі жүні бөртеде
Қырғауыл жүні қызылда
Балақ жүні ұзында
Атақты бір бай бопты
Төрт түлігі сай бопты
Көңілі баста жай бопты
Бір перзентке зар бопты
Бара-бара баласыз
Кең дүние тар болыпты, -
деп басталатын ежелгі ертектердің құлақ күйінде барлық байлық,
Ертегіде адамды мұратқа жеткізетін ең басты адамдық қасиеттердің
Қазақ халқы "Жылуы жоқ үйден без, қайырымы жоқ
Адамгершілікке тәрбиелеу кезінде халық жеке адамдардың мінез-құлқында
"Жалқауға жан жуымас"
"Еріншектің ерні жібімес"
Өтірікшіге қарсы:
"Өтірік өрге баспайды"
"Өтірікшінің шын сөзі зая кетеді"
Бақталастыққа қарсы:
"Бақталастың бас жоқ,
Бағы жанбас, қасы көп"
Дүниеқорлыққа қарсы:
"Дүниеде дүние жолдас емес, адам жолдас"
деп халық педагогикасы адамгершілікке жат мінездерді әшкерлеп, әдептілікті,
Қайырымдылық-мүдделі, кіріптар көмекке құштар адамдарға, табиғатқа, жан-жануарларға іс-жүзінде
Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин,
Бұл зерттеушілердің барлығы да ертегілерді адам баласының арман
А.Бисенбаева "қазіргі кезде адамгершілік қасиеттер азайған, тұрақсыздық жағдай
Ертегілерге үлкен мән беріп зерттеген М.Горький "Ертегі деген
Бірақ, М. Горький әрі қарай бір күштің не
Ертегілерді ғылыми әрі ағартушылық мақсатта жинап жария ету,
Сонымен қатар, қазақ ертегілерінің адамды тәрбиелеуге қатысты ерекшеліктерін
Ата-бабаларымыз үшін өмір мұраты не? Адамдық идеял қандай
бойына қандай сапаларды қалыптастыруды мұрат етті? дейтін болсақ,
ертегілердің өзінен айқын көруімізге болады. Ертегілер өз кейіпкерлерін
мұратына, адам бақытының ең биік шыңына адалдықтың, қайырымдылықтың
еңбектің арқасына жетумен аяқталады.
Олар: "ақ киізге салып, хан көтерілуі", "Аяз би!",
Демек, бай, уәзір, хан болу, хан қызына үйлену
Балаларды қайырымдылыққа, мейірімділікке тәрбиелеу мақсатында халықтың ауыз әдебиетінің
Оқушыларды қайырымдылыққа тәрбиелеу үшін мынадай міндеттерді жүзеге асыру
- баланың мінез-құлқын, тәртібін, жақсы әдеті мен дағдысын
- Халықтың ауыз әдебиеті
Осы қайырымдылыққа, ізгілікке, мейірімділікке тәрбиелеу негізінен адамгершілік тәрбиесімен
Ізгілікке құштарлық .
Айбатсыз елету
Міндетсіз иба
Дуалсыз қорған
Кешірім сұраудан құтылу
Періштедей тазалық
Айыптан адалдық
Демек, ақ көңіл, қарапайым болу, ізгілік
Ал, адамгершіліктің пайда болуы және оның ұғымы жөніндегі
Олар мынадай сапалармен тәрбиелеуді ұсынды:
Отанды шын жүректен сүю
Дүние жүзі еңбектеріне туыстық сезім білдіру болып табылады.
Сонымен қатар чех педагогы Я.А.Коменский "Ұлы дидактика" еңбегінде
туралы құнды пікірлерін қалдырды.
Ұлы ойшыл адамдардың аса тамаша ерекшеліктерінің
Лооктың ойынша адамға қажетті тағы бір сапа –
Ж.Лоок іріктеп ұсынған тәрбиенің жолдары мен құрылымы:
үлгі өнеге көрсету
әдеттердіру
балалармен пікір алысу
4. намыс пен теріс ұғымдарына назар аудару [17.25]
Міне, ұлттық тәрбиенің қозғаушы күші - ұлттық санаға
Тәрбиесі бас-тіл, ұлттық намыс-салт-дәстүр, ел шежіресі - тарих,
Сондықтан қазақ ертегілерінде жас ұрпағына өнеге беріп отырған.
1.2 Ертегілер түрлері және оларды оқыту әдістемесі
Алғашқы рулық қоғам ыдырай бастаған кезде туған қиял-ғажайып,
Заман өткен сайын, ақыл - білім өткен сайын
Ертегілі сөздің белгісі болады. Бірақ, барлық ертегі сөзін
Екінші бір түрі: сол ескілікті ұғымды білдірумен бірге
Қазақтағы "Құла Мерген" сондай салт пен үлгі ертегісі
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
2) хайуанаттар ( жан - жануарлар) жайындағы ертегілер
3) реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер.
Енді осы ертегілер түрлеріне кеңірек тоқталсақ:
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам
Қазақтың мифологиялық ертегілері бұдан кештеу, матриархат пен патриархат
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін мифтік
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың мифтік
Хайуанаттар туралы ертегілер: Хайуанаттар туралы ертегілер өте ерте
Көптеген аңыз-әңгіме желісіндегі ертегілер де сақталған. Олар әрине
Көптеген ертегілерде үлкен де күштірек хайуанаттар мен кішкентай,
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.
Әрине, хайуанаттар да ертегі кейіпкерлері - өздерінің сөзімен
Халықтың меңзеп отырғаны бір ғана аңдар арасындағы жайлар
Реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер. Бұл ертегілер - өмір шындығына
"Жақсылық пен жамандық" "Үш ауыз сөз" ертегілері мінез,
Шыншыл - реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды
Салт ертегісінің бір түрі- мысқыл, мазақ ертегілер. Бұдан
Тұрмыс-салт ертегілерінен басқа кейде өзінің сипаты жөнінен ертегіге;
Негізінен ертегіде сюжет жұмыр болады. Онын мәнісі -
А.Кенжеғұлованың "Қазақ балалар әдебиеті" деген әдістемелік еңбегінде осы
Енді, осы ертегілердің түрлеріндегі ерекшелікке мән беретін болсақ,
Бірінші ерекшілік: Ертектің басталуы, яғни құлағы. "Ерте, ерте,
Екінші ерекшелік: Ертегі ортасында құбыжық пішінді жат жандар
Үшінші ерекшелік: Ерте бітер кезде "Барша мұрат басына
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің екі түрі бар. Бірінде хайуан
Хайуанаттар жайындағы
ертегілер
Заттарды адамдарда кездесетін
мінез-құлықтарды сынап,
мысқылдап, әжуа ету үшін
қолданады.
Хайуанаттарды анық хайуан-ның тіршілігін, өмірін сурет-теу үшін қолданатын
Қиял-ғажайып ертегілері мен хайуанаттар жайындағы ертегілерден шыншыл ертегілер
Бұл еретегілерді оқи отырып, пайдалы өсиет, ақыл үйренесің.
Сонымен қатар батырлық ертегілер бар. Ол ертегілер екі
Көне заманда пайда болған ертегілер. Мысалы, ондай ертегілерге
Батырлар жырларынан туған ертегілер. Мұндай ертегілерге "Қамбар батыр",
Осы ертегілер арқылы адам өзінің әрбір ойына, әрбір
Халық әдептілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен батырлықты ертеден-ақ
Ертегілердің тәрбиелік маңызы өте зор. Ертегілерді оқу арқылы
Ертегіні оқу барысында "бұл ойдан шығарылған, өмірде кездеспейді"
армандауға үйретеді.
Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме үйретудің пайдасы мол. Ертегі
Қара сөзбен жазылған ертегілер текстке жақын үлгімен мазмұндалады.
Ертегі балаларға жоспар жасау үшінде өте қолайлы. Оларды
Жануарлар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың онша керегі жоқ.
Кейбір ертегілерді пьесаға айналдырып, қуыршақ жасатып, сыныптан
тыс сабақтарда балаларға орындауға болады.
Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ
Негізінен оқулықтарда ертегілердің қара сөзбен жазылған түрлеріде берілген.
ертегілердің жанрлық ерекшелігін таныту, яғни әдеби-теориялық ұғымдар бермеу.
Сюжет пен композициядағы жымдастық, тұтастық, өзіндік ерекшеліктерін білдіру.
Тіл құрылысы ұйқаспен, тақырыппен келуі, баяндау, суреттеу, портреттеу
жатқан байырғы тарихи тілі екендігі. Қай ертегі болмасын
арманына, тілегіне сай тек жақсылықпен бақытқа жетумен аяқталады.
Ертегілерді оқытуда қандай әдіс-тәсілде, оқу формалары, сабақ типтері
Ең алдымен оқушыларға ертегіні оқыту, мазмұнын толық меңгету
Мазмұнын меңгерте отырып,
Мазмұнын меңгертуде мәнерлеп оқу, әңгімелеу, баяндау, мазмұны толық
2. Әдебиеттік оқу сабақтарында ертегілерді оқыту барысында оқушыларды
2.1. Көркем шығармалар арқылы бала бойындағы тәрбиені қалыптастыру.
Оқушылардың бойында еңбекке деген құрметі мен ілтипатын қалыптастыруда
- еңбекке, үлкендердің еңбегіне құрметгтен қарау;
- еңбекке қызығуға тәрбиелеу, еңбек тапсырмасын адал орындауға
ұжым еңбегіне сүйсіну, жолдасына көмектесу, ұжымда еңбек етуге
дағдылану;
еңбек тәртібіне тәрбиелеу, жолдастарын еңбекке жұмылдыра білу;
еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін
қалыптастыру.
Халық өзінің ертегілерінде қиял түрінде болса да, қоғам
Бір топ ертегілерде жауыздық пен ізгілікті, еңбексүйгіштік пен
Ертегілік проза, яғни ертегілер тақырыбына, сюжетіне қарай бірнеше
1-кесте
Зерттеуші
ғалымдар Ертегілердің жанрлық түрлері
М.Әуезов
[14] қиял-
ғажайып хайуанат
тар туралы ертегі шыншыл ертегілер -
аңыз күл-діргі салт күй аңызы
М.Ғабдуллин [12] қиял-ғажайып хайуанат тар туралы ертегі аңыз
тұрмыс-салт
С-Қасқабасов [20] қиял-ғажайып хайуанат тар туралы ертегі
сықақ новелла-лық
батыр-
лық
Ғалым А.Байтұрсынов қазақ ауыз әдебиетін жұмсалатын орнына қарай
Сауықтама (сауық үшін айтылатын сөздер);
Сарындама (жұрттағы келе жатқан салт-сарынмен айтылатын
сөздер кіреді).
Сауықтама (сауық) сөздің өзін 2-ге бөледі: ермектеме, зауықтама.
Ол: «Ертегісімен деп ертегіге ұқсас, бірақ ертегіден гөрі
Сонымен қатар, ертегісімек әңгімелерге «Алдар Көсе», «Жиренше шешен»,
Соңғы уақытта ертегілердің жанрлық түрлерін жіктеуде ғалым С.Қасқабаев
2-кесте
Ертегілер-
дің
жанрлық
түрлері Қиял-
ғажайып
ертегілер Жануарлар
жайындағы
ертегілер Новеллалық
ертегілер Сықақ
ертегілер Батырлық
ертегілер
Ерекшілгі Алғашқы
қауымдық
қоғамдағы
адам
баласының
арманы
қиял-
ғажайып
бейнедегі
образдар
арқылы
беріледі. Ең көне
жанр.
Адамзат
тарихының
ерте
дәуірімен,
аңшылық
өмірімен
байланысты Бұл түрі
тұрмыс-салт
ертегісі деп,
аталып келеді.
Ертегі
қаһарманда
ры - уәзір
мен кедей,
би мен ұста
т.б. Кейінірек
дүниеге
келген,
жаңа
тарихи
кезеңдер-
дің жемісі.
Бұл ертегі-
лердің тілі
өткір, қысқа, күл-
діргі
әңгімеге
жақын
келеді. қиял-
ғажайып
ертегілер-
дегідей
батырдың
көмекшілері
дәріптел-
мей, батыр
тұлғасы
даралана
суреттеледі,
батырлық
істері
әсірелене
суреттеледі.
Ертегі
түрлері
1) этимо-
логиялық;
2) класси-
калық;
3) мысал
ертегілер -
қаһарман-
дық
эпоспен
байланыс-
та дамыған
батырлық
ертегілер
Басты
қозғайтын
тақырыбы Бас қаһар-
мандары
аңшы-
мерген,
батыр,
тазша бала
және т.б.
түрлі
дүлей
күштермен
соғысып,
небір қиындық-
тарды
бастан
кешіре
жүріп,
ақыры
жеңеді.
Сөйтіп
мұратына
жетеді. Адам
мінезін
жануарлар
бейнесі
арқылы
түспалдап,
аллегория-
лық тәсіл-
мен перне-
леп жеткізеді. Халықтық
салт, әдет-
ғұрып,
ырым-
жораларға
байланысты
болады. Жамандық
біткенді,
қоғамдағы
небір
жағымсыз
құбылыстарды
әшкерелеу. Ел қорғау,
үйлену, ру,
тайпа,
бүкіл ел
үшін кек
алу.
Ертегінің
аталуы «Құла
мерген»,
«Ер
Төстік»,
«Тазша
бала»,
«Сиқырлы
құс» 1) «Мүшел»
«Үркер»,
«Жыл
басына
таласқан
хайуанат-
тар»
2) «Бес
ешкі»,
«Түлкі,
қойшы, аю»
3) «Сегізбай
мен тышқан»
т.б. «Аяз би»,
«Үш өсиет» «Жиренше
шешен»,
«Алдар
Көсе»,
«Қожанас
ыр» т.б. 1)«Ер
Төстік»,
«Керқұла
атты
Кендебай»
2) «Қамбар
батыр»,
«Ер Тарғын»
т.б.
Бастауыш сынып оқулығында («Әдебиеттік оқу») қазақ халық ертегілері
3-кесте
Ұқсастығы Айырмашылығы
• Негізгі идеясы (жаксылықтың
жамандықпен күресі,
патриоттық т.б.)
• әлеуметтік шиеліністердің
байланысуы (кедейлік-байлық)
• адамгершілік идеал, мораль
(ақыл, күш, еңбекқорлық және
т.б.) • ұлттық ерекшелік, тұрмыс
жағдайындағы салт-дәстүр,
әдет-ғұрыптар, мәдениеті.
• Эстетикалық идеал
• Қиялдау ерекшелігі
Сонда қазақ халық ертегілері дегеніміз не?
Өте ертеден келе жатқан сөз өнері.
Авторы - ұжымдық, яғни халық.
Ертегінің орындаушысы бар - ол ертекшілер.
Ауызша формада қалыптасқан.
Мәтіні әр түрлі вариантты болып келеді.
Сюжетте оқиға мен іс (мотив) тұйықталған.
Көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе
(поэтика) тұрақты көркемдік құралдар арқылы беріледі.
Сонымен оқушылардың қызыға оқитын, қулақ түре тыңдайтын жанрларының
Сонымен қатар ертектің тартымды, қызықты, тыңдаушыға әсерлі болуы
Әдіскер С.Рахметова ертегілерді оқытуда мыналарды ескеру қажеттігін айтады:
1. Ертегіні оқу барысында «бұл ойдан шығарылған, өмірде
кездеспейді» деудің қажеті жоқ, балықтың, жан-жануарлардың сөйлемейтіні
балалардың өздері де біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау
көңілдендіреді, армандауға үйретеді.
2. Оқушыларды кейіпкерге қарапайым мінездеме беруге үйретуде
ертегілердің пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлеріне берілетін мінездеме әдетте
бір-екі айқын белгілерді көрсетіп, анық түсінікті болып келеді.
3. Қара сезбен жазылған ертегілер мәтінге жақын үлгімен
Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін де өте
Жануарлар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың онша керегі
жоқ.
Кейбір ертегілерді пьесаға айналдырып, қуыршақ жасатып, кластан
тыс сабақтарда балаларға орындатуға болады.
6. Ертегінің композияциялық ерекшеліктеріне қарапайым түрде бақылау жүргізіп
Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ
Ғалым А.Байтұрсынов: «Ертегі қиялмен қисынын келтіріп, қызықты ету
Ертегілер мақсаты.
жақсылық пен жамандық;
достық пен қастық,
арамдық пен адалдық;
батырлық пен қорқақтық;
ептілік пен шорқақтық;
еңбекқорлық пен жалқаулық;
қулық пен аңқаулық т.б. жақтан өнеге болу, тәлім-тәрбие
Бірақ ертегі дүниедегі қалыптың жағдайына қарамай, ертегіде жаны
Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда керектігіне қарай жауап
3-сызба
Қорыта айтқанда, ертегінің бірінші қызметі - тәрбие беру,
Ертегіні оқыту барысында мынадай жұмыс түрлері жүргізіледі:
1. Ертегілерді оқыту алдындағы дайындық жұмысы. Ертегіні оқудан
Дайындық әңгіменің ұзақтығы оқылатын ертегінің ауыр-жеңілдігіне байланысты. Сонымен
2. Түсініксіз сөздер мен ұғымдарды түсіндіру. Оқулықта ертегінің
ішінде кездесетін кейбір қиын сездердің алдын-ала
мағынасын түсінуге ауырлық етеді-ау деп ойға алған сөздердің
тізіп алып, шетінен түсіндіре беру керек
дайындық кезінде ертегінің жалпы мәнін ұғынуға қиындық келтіретін
ғана іріктеліп алынады. Ал кейбір сөздердің мағынасы контекске
өзінен-өзі белгілі болатынын да ескеру қажет. Сөз мағынасын
түсіндіруге әуес болмаған жөн. Өйткені оқуды үзіп тастап,
кірісу оқушының көңілін алаңдатады, ынтасы мен қызығуын тоқтатады,
әрі балалардың бір қатары оқылған ертегіні тыңдамайды. Кейбір
ертегінің мазмұнын балалар әлі тереңірек ұғыну үшін немесе
сөздік қорын байыту үшін түсіндіру қажет болады. Мұндай
оқығаннан кейін, яғни ертегінің мазмұнын талдау барысында түсіндіріледі.
3. Суреттерді қарау. Ертегінің мазмұнына сай суреттер берілсе,
оқуға дайындық кезеңінде пайдалануға болады. Мұнда есте болатын
оқулықта берілген суреттерді
мазмұнын айтып қоюға болмайды. Ол суреттер ертегіні оқуға
үшін емес, ертегіні оқып шыққан соң немесе оқу
жөніндегі түсінікті тереңдете түсу үшін беріледі.
4. Ертегімен танысу. Дайындық кезеңі біткеннен кейін балалар
ертегінің мазмұнымен таныстырылады. Мұнда мұғалім ауызша айтып береді.
Ертегінің мазмұнын айтқанда тыңдаушының көкейіне қондырып, санасына
жеткізу үшін, ал нақышына келтіре үлкен шабытпен айтылуы
Бала психологиясының нәзік сырларын жете білген атақты кеңес
Балаларға нақышына келтіре сөйлеген сөздің өзі теңдесі жоқ
Ертегімен танысқаннан кейін оқыту жұмысы жұргізіледі. Оны кейде
5. Ертегілерді оқыту барысында біз баланы дұрыс белгілі
Ертегіні дұрыс, мәнерлеп оқу дегеніміз - сазына келтірген
Мұғалімнің басшылығымен оқушылар ертегіні мәнерлеп оқып дағдыланады. Оқылатын
6. Ертегіні рөлмен оқу балалардың жаңа сабаққа қызығушылығын
арттырып, кейіпкер бейнесін дұрыс
мұғалім сыныпта бір-екі рет қалай оқу керектігін көрсетеді.
балаларға роль бөлініп беріледі. Әрбір оқушы өз ролін
тұтас қалпында қандай дауыспен, үнмен оқылуына сәйкес ой
дауыс ырғағы сияқты мәселелерді қарастырады. Осы айтылған жұмыстар
мүлтіксіз орындалса, оқушылардың рольмен келістіріп оқуы дұрыс шығуы
сөзсіз. Мұндай оқу оқып тұрғандар үшін де, тыңдаушылар
Кей жағдайда оқылатын ертегі мазмұнына байланысты хорға қосылып
да болады. Хорға қосылып оқуды да мұғалім өзі
оқытудың бұл түрі де сабақтың мазмұнды өткізілуіне көмектеседі.
ертегі өзінің мазмұнына, құрылыс ерекшеліктеріне қарай оқушыларға бөлініп
беріледі. Ертегінің бір жерін жеке оқушылар, екінші жерін
үшінші жерін барлық оқушы қосылып оқуы мүмкін. Демек,
оқу ертегі мәтініне қарай түрлі-түрлі болуы ықтимал. Ертегінің
дара, хормен, қандай дауыспен оқу керектігі үйретіледі.
7. Ертегідегі кейіпкерлерге мінездеме беру. Қандай ертегінің болса
кейіпкері болады. Сол кейіпкерге мінездеме беру ертегініің тәрбиелік
аңғартуға көмектеседі. Кейіпкерге талдау бергенде, мазмұндау мен
мінездемені шатастыруға болмайды. Мазмұн желісінде оқиғаның мәтін реті
бойынша әңгімеленеді. Ал
болады. Онда оқиғаның реті сақталмайды, кейіпкердің мінезі логикалық
байланыс арқылы сұрыпталынып,
салыстырыла баяндалады.
Мінездеменің өзі дара, салыстырмалы және топтамалы болып үш
Дара мінездемеге мұғалім әуелі өзі жря салып, өзі
8. Ертегінің көркемдік қасиетін таныту. Балаларды ертегінің тіліне,
бейнелі сөз тіркестеріне көңіл аударып, аңғартып отыруын қадағалаған
Мұғалім талдануға тиіс сөздер мен ұғымдарды іріктеп алып
Кейде суреттеу құралын пайдалануға болады.
9. Оқылған етегі бойынша қорытынды әңгіме. Көлемі қандай
болса да окушылардың тілін дамыту мақсатымен
қорытынды әңгіме мақсаты жүргізіледі. Бұл тек тіл дамыту
оқу, мазмұнын ұғу мақсаттары көзделеді. Ауызша мазмұндау бірнеше
бөлінеді: толық мазмұндау, қысқартып мазмұндау.
10. Ертегінің мазмұнын ашу, талқылау мақсатына қойылатын сұраулар
оқушылардың ертегіні тереңірек, саналы меңгерулеріне жәрдемі тиетін,
оқылған ертегінің мазмұнын толық қамтитындай жүйелі түрде
ойластырылған, негізгі түйініне көңіл аударатындай шағын қорытынды
сұрау болуы қажет. Яғни әңгіме қызу жүру үшін
балаларды ойлануға мәжбүр ететіндей, ертегідегі бірнеше оқиғаны бірақ
қамтитындай, тұжырымды, бір-бірін толықтыратын болуға
ауысытырып әңгімелеу ертегіні тереңірек
екіншіден, өз беттерімен ойланып жұмыс істеуге талпындырады. Мұнда
ертегі кімнің атынан баяндалса, өзін соның орнына қойып
жұмыс ертегінің мазмұны мен оқиға желісін толық меңгерсе
Егер ертегі I жақпен баяндалса, оқушы оны II
III жақта жазылған болса оны өз атынан әңгімелейді.
11. Ертегінің мазмұнын аз-кем өзгертіп, аяғын өз жандарынан
Бірақ мұндайда ертегінің мазмұнын ескеру керек, себебі кез-келген
Ертегілерді оқытумен байланысты істелетін өзге жұмыстар сияқты шығарма,
Мектептің бастауыш сатысының 2-4 сыныптарға арналған «Әдебиеттік
«Әдебиеттік оқу» пәнін оқытудың басты мақсаты - балалар
«Әдебиеттік оқу» пәнін оқытудың міндеттері;
Оқушы тұлғасын тәрбиелеу:
адамгершілік-ізгілік;
елжандылық-отансүйгіштік;
этика-эстетикалық;
еңбексүйгіштік;
салауаттылық.
Базалық білім мазмұынының 3-сынып оқу материалдары төменде көрсетілген
Туған елім, туған жерім
Маужырап барқыт қоңыр күз
Білім өмір шырағы
Өткен өмірден
Қыс бейнесі
Жақсы ай мен күндей, әлемге бірдей
Масатыдай құлпырар жердің жүзі .
Табиғат - менің өз үйім
Жаздыгүн шілде болғанда
10. Сарқылмас қазына
Оқу аясы 2 бөлімнен тұрады:
Көркем шығарма бөлімі.
Ғылыми-танымдық шығармалар бөлімі.
Көркем шығарма бөлімі балалар әдебиетінін 2 саласын қамтиды:
Ауыз әдебиеті үлгілері.
Жазба балалар әдебиеті ұлгілері.
Ауыз әдебиеті үлгілерінен:
дұрыс түсініп, шапшаң мәнерлеп оқи алу;
ауыз әдебиеті үлгілерін ажырата алу;
оқыған шығармасынан алған жерін шығармашылықпен көрсете алу;
ертегі кейіпкерлерінің іс-әрекетінің себептерін анықтай алу;
шағын шығармаларды түрлендіріп, толықтырып, амытып құрастыра алу.
3-сыныптың «Әдебиеттік оқу»
4-кесте
р/с Қазақ халық ертегілері Әлем халық ертегілері
Көктем сәні Егінші мен қадқыр (литван)
Көжек Құстар айтысы (үнді)
Ажалдан құтқарған асыл сөз Еңбекпен тапқан тиын (грузин)
Алтын балта
Құмырсқаның қанағаты
Қарлығаштың құйрығы неге айыр?
Қарлығаш пен шөже торғай
Кестеден көріп отырғанымыздаи 3-сынып бойынша хайуанаттар жайындағы ертегілер
5-кесте
р/с Тапсырмалар Саны
1. Мәнерлеп оқу 4
2. Рөлдерге боліп оқу 3
3. Әңгімелеп беру 3
4. Тауып оқу 7
5. Кейіпкерлердің іс-әрекетін салыстыру 1
6. Әр бөлімге ат қою 2
7. Кейіпкерлерге мінездеме беру 3
8. Сахналау 2
9. Әр кейіпкердің жауабын талдау 2
10. Беліктерге белу 2
11. Сурет салу 1
12. Мақал-мәтелдер жинау 1
Бағдарлама мен оқулықты талдау барысында байқағанымыз бағдарлама талаптары
Еңбек тәрбиесі процесінде алған білім, ептілік және дағдылардың
Еңбекке үйрету мен оған байланысты оқуды ұйымдастыру фомаларын
Бастауыш сыныптарда тәрбие міндеттері өмірмен және еңбекпен байланыстыру
Бастауыш сынып оқушыларын еңбексүйгіштікке тәрбиелеуде осы бағыттар негізге
Сабақтың барысы:
I Алғашқы ұйымдастыру бөлімі
Саламатсыздар ма, балалар?
Саламатсыз ба, апай
- Отыра қойыңыздар. Қазір ана тілі сабағы. Сабаққа
жабдықтарыңызды шығарып, тыныш отырайық.
П Үй тапсырмасын тексеру
- Қане, балалар үйге қаңдай тапсырма берілді?
- М.Әуезов ағамыздың "Бүлдірген тере барғанда" мәтінін оқуға,
Қане, кім сабақ айтады?
Мен (5-6 оқушы сабақ айтады)
Ш Үй тапсырмасын бекіту.
Сонымен, балалар бүлдіргеннің көп піскен жерін кімнен естіді?
Тәкежаннан
Бүлдірген теру үшін олар қалай әзірленді?
Барлығы атқа мінді?
Оспан неліктен балалардың соңында келді?
Асау ақ тайға мінді?
Балалардың құлағына естілген үн ненің үні екен?
Көшкен елдін жылқысы екен
Дұрыс-ақ
IV Жаңа материалды түсіндіру
- Бүгін, балалар Ы.Алтынсарин ағамыздың бір шығармасымен танысамыз.
Таныспас бұрын, Ыбырай атамыз кім, еске түсірейік.
Ыбырай
ақын
өлең
Кел, балалар оқылық Жаман
Өзен, жаз
- Дұрыс-ақ
- Ендеше бүгін біз Ыбырай атамыздың тағы бір
Қарабатыр деген кім?
Батыр
Кез-келген адам батыр атана ала ма?
Жоқ
Неге?
- Батыр дегеніміз – соғысқа қатысып, жауларын
айтамыз.
- Қандай батырларды білеміз?
Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай
Ендеше, бүгін біз қазақ халқының тағы бір батыры
Ертегінің өзіне тән жанрлық ерекшеліктерін ескеріп, баяндау стилін
Ертегі ұнады ма? Несімен ұнады?
Иә, қарлығаштың қайырымдылығымен
Ертегіде Қарабатырға қандай құс көмек беріп тур.
Қарлығаш
Қарлығаштың қылығын қалай атауға болады?
Қайырымдылық
Қайырымдылық дегеніміз не?
Адамдарға, құстарға жер бетіндегі тіршіліктің барлығына көмек беру.
Қайырымдылықта тек адам адамға жасай ма екен?
- Жоқ
Мұалім балаларға ертегіні іштей оқуға уақыт береді.
Дауыстатып оқьпу (4 оқушы)
Мұндағы мақсат;
дұрыс оқуға төселдіру.
мағыналы бөлікке бөліп оқыту.
Мәтінді бөлікке бөліп оқыту мақсаты:
мәнерлеп оқыту.
бөліктерге ат қоюға дайындалу
Жоспар құру:
Баланың жау қолына түсуі.
Баланың құстардан көмек сұрауы
Қарлығаштың көмегі
Балалар, енді осы ертегіден негізгі түйінді табайықшы:
- Қарлығаш баланың айтқан жоспарымен асқар-асқар таулардан, айдын
Ертегі тақырыбын тағы басқаша қалай атауға болады?
"Қарлығаштың қайырымдылығы"
Ертегіден сюжет ( қой бағып, аш, жалаңаш отырған
Бала не істеп отыр?
Құстардан көмек сұрап отыр.
- Енді, балалар баланың құстардан көмек сұрап отырғанын
Ең бірінші қандай құстар келді?
Қарға, тырна, аққу.
Бала олардан қалай көмек сұрап жатыр?
Құстар-ау хабарымды ал сана, елге барып қал сана
Құстар не істеді?
Ұшып кетеді
Соңғы қандай құс келді?
Қарлығаш
Қарлығаш сендердің көз алдарыңда қандай құс болып елестетіп
Қайырымды, мейірімді
Дұрыс-ақ
V Жаңа материалды бекіту
Қарабатыр қандай қиыншылыққа кездесті?
Жаулар өз елінен алып кетіп, өз елдерінің қойларын
Ол еліне қалай хабар берді?
Қарлығаш арқылы
Қарлығаш балаға қандай қайырымдыльгқ жасады?
Еліне хабар берді
Баласын сағынған анасының, әкесінің, ағасын іздеп сағынған қарындасының
Дұрыс-ақ
VI Үйге тапсырма беру
- Ы.Алтынсариннің атамыздың "Қарабатыр" ертегісін оқып келу.
әңгіменің мазмұнына сурет салу.
VII Бағалау.
Бүгін сабаққа өте жақсы қатысқан оқушыларды бағалаймын.
Дәурен-5, Салтанат-5, Наурызгелді-5
Осымен сабақ аяқталды. Сау болыңыздар, балалар.
№2
Сабақтың тақырыбы: "Құмырадағы балақан" ертегісі
Сабақтың мақсаты: Ертегідегі негізгі ойды түсініп оқуға үйрету.
Сабақтың міндеттері:
Білімділік: Ертегіден түсінгенін жан-жақты өз сөздерімен шебер баяндауға
Дамытушылық: Оқушылардың есте сақтау қабілеттерін, сөздік қорын молайту.
Тәрбиелік: Қайырымдылыққа, іздемпаздыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: жаңа сабақ
Сабақтың әдісі: баяндау, тіл дамыту, сұрақ-жауап
Сабақтын көрнекілігі: қарлығаш бейнесі, кесте.
Сабақтың барысы:
I Алғашқы ұйымдастыру бөлімі
Саламатсыздар ма, балалар?
Саламатсыз ба, апай
- Отыра қойыңыздар. Қазір
П Үй тапсырмасын тексеру
- Қане, балалар үйге қандай тапсырма берілді?
Ханс Кристиан Андерсеннің "Қайтпас, қайсар қалай солдат" әңгімесін
Кім айтады?
Мен (5-6 оқушы)
Ш Үй тапсырмасын бекіту.
- Алғаш рет неше қалайы солдат болды?
Жиырма бес
Бала солдаттарды қай жерге қойды?
Терезе алдына
Қалайы солдат қандай қиыншылықтарды жолдарында көрді?
Балалар қағаз қайыққа салып, суға жіберді. Судан балық
Қалайы солдат қалайша өз үйіне қайтып келді?
Балықты ұстап алып, ішін ашқанда тауып алды.
Дұрыс-ақ
IV Жаңа материалды түсіндіру
Енді, балалар қазір жаңа сабағымызды бастамас бұрын "Үш
І топ
Қайырымдылық туралы ертегі құрастыру. ІІ топ
Жалқаулық туралы мақал-мәтел жазу.
ІІІ топ
Кішіпейілділік туралы әңгіме жазу.
(әңгімелер талданады)
Ендеше, бүгін біз Жапон елінің "Құмырадағы балақан" ертегісін
Жол жиегіндегі құмыра
Кішкентай балақанның өсуі
Жалқаулықты жеңуі
Осы жоспар негізінде I топ 1 жоспарға, ІІ
(10 мин уақыт беріледі)
Әр топ өзінің берілген жоспары бойынша өз түсінгендерін
осы ертегіден көкейіне не түйдің?
жалқаулықтан қашу керек.
осы ертегідегі Тароның көршісіне көмектесуін қалай деп атауға
қайырымдылық
сонда еріншектікті қайырымдылық арқылы жеңуге де болады ма
- иә
V Жаңа материалды бекіту
Сонымен, балалар қазір "бәйге" ойынын ойнап жіберейік
I қатардың сұрақтарын I топ,
ІІ қатардың сұрақтарын II топ
ІІІ қатардың сұрақтарын ІІІ топ оқушылары таңдап жауап
20- номерінің сұрақтары:
1. Ертегі кім туралы?
2. Таро қандай бала?
3. Бұл ертегі қай елдің шығармасы?
30- номерінің сұрақтары:
Таро құмырадан нені тауып алды?
Балақан құмырадан шыққанда не деді?
Балақанның өсуі не себепті?
40- номерінің сұрақтары:
Таро құмырадағы балақаннан қалайша құтылды?
Оның ойлануына қандай оқиға себеп болды?
Құмырадағы балақанның Тароны таңдау себебі неде деп ойлайсың?
VI Үйге тапсырма беру
- Ертегіні нақышына келтіріп оқып келу.
- Ертегіге сүйеніп, Тароға мінездеме бер.
VII Бағалау.
Бүгін сабаққа өте жақсы қатысқан оқушыларды бағалаймын.
Айнұр-5, Таңат-4, Нұрмұхан-5
Осымен сабақ аяқталды.
Сау болыңыздар, балалар.
№3
Сабақтың тақырыбы: "Қарлығаш" ертегісі
Сабақтың мақсаты: Ертегідегі негізгі ойды түсініп оқу.
Сабақтың міндеттері:
Білімділік: Қарлығаш туралы білім-білік дағдыларын қалыптастыру.
Дамытушылық: Оқушылардың есте сақтау қабілеттерін, сөздік қорын молайту.
Тәрбиелік: Қайырымдылыққа, іздемпаздыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: жаңа сабақ.
Сабақтың көрнекілігі: қарлығаш суреті, үлестірмелі қағаз, кестелер.
Сабақтың барысы:
I Алғашқы ұйымдастыру бөлімі
Саламатсыздар ма, балалар?
Саламатсыз ба, апай
Қане, барлығымыз көзімізді жұмайық. Енді барлығымыз көзімізді ашып,
ІІ Үй тапсырмасын тексеру
Қане, балалар үйге қандай тапсырма берілді?
Сансызбай Сарғасқаев ағамыздың " Шыбық" әңгімесін оқып келуге,
Қане, кім сабақ айтады?
Мен (5-6 оқушы)
Ш Үй тапсырмасын бекіту.
- Әңгіме неге "Шыбық" деп аталған?
Сен Темірдің орнында болғанда не істер едің?
Бақыттың орнында болсаң ше?
Бақыт пен Темірдің іс-әрекеттерін салыстыр.
Жалқаулық, еріншектік туралы қандай мақал- мәтелдер білесің?
Темір неге үндемеді деп ойлайсың?
IV Жаңа материалды түсіндіру
Балалар, енді үш топ бойынаша үлестірмелі қағазды алайық.
Қайырымдылық
Мейіріміділік
Кішіпейілділік
(әңгімені талдау),
Ендеше бүгін біз Өтебай Тұрманжанов ағамыздың бір шығармасымен
Өтебай Тұрманжанов 1905 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы
Қарлығаш
адамға дос
Айдаһарға баланың қанын
бермеу үшін күресті
Ендеше, біз Қарлығаш туралы ен бірінші алдымызды тұрған
Білемін Білгім келеді Білдім
Қарлығаштың құйрығы неге айыр Қарлығаштың
Енді, тақта алдындағы мына кестеге назар аударыңдар.
Не болды? Не болады деп ойлайсың? Шындығында не
Осы көкейтесті сұрақтар негізінде жауап іздейік. Алдымен жоспар
Жаздың кереметі
Қарлығаштың балаларына деген мейірімділігі
Жыланның қарлығаштың ұясына жақындауы
Қарлығаштың дәуітті табуы
Дәуіттің ерлігі
Енді, осы жоспар негізінде кесте бойынша жұмыс істейік.
Дәуіт
батыр
V Жаңа материалды бекіту
Қарлығаш ұясын қалай салады?
Сазынан саздау жердің балшығын илеп, тостағандай ұя салады.
Дәуіттің қылығын қалай атауға болады?
Ержүрек, қайырымды.
Қарлығаштың жауы кім?
Жылан
- Дәуіт жыланды қалай өлтірді?
- Көзін ойып алды
- Жыланның қылығына байланысты қандай мақал-мәтелдер білесіңдер?
Жолдас-жолдасқа қиянат еткен оңбас.
Дұрыс-ақ
VI Үйге тапсырма беру
- Өтебай Тұрманжановтың "Қарлығаш" ертегісін нақышына келтіріп оқып
- "Құстар-біздің досымыз" тақырыбына әңгіме құрау.
VII Бағаляу.
Бүгін сабаққа өте жақсы қатысқан оқушыларды бағалаймын. Айнұр-5,
№5
Сабақтың тақырыбы: "Ең жақын кім адамға?" ертегісі
Сабақтың мақсаты: Хайуанаттардың адамға тигізер пайдасын оқушыларға
үйрету.
Сабақтың міндеттері:
Білімділік: Ертегі арқылы оқушыларды тапқырлыққа, ертегіні түсініп
Дамытушылық: Оқушылардың ой-өрісін, сөздік қорын, дүниетанымын кеңейту.
Тәрбиелік: Ізденгіштікке, қайырымдылыққа, әдептілікке, кішіпейілділікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: жаңа сабақ
Сабақтың көрнекілігі: аңдардың бейнесі салынған сурет.
Сабақтың барысы:
I Алғашқы ұйымдастыру бөлімі
1. Үй тапсырмасын тексеру.
а) "Үйрену" өлеңін мәнерлеп жатқа айту.
ә) Үйрену өлеңінде не туралы айтылып тұрғанын сұрау.
П Негізгі бөлім.
Тақырыбын, мақсатын хабарлау
Кіріспе әңгіме
Бүгін біз Сейфолла Оспанов ағамыздың "ең жақын кім
Оқушылардың ойы
Олай болса, осы ертегіні іштей оқып шығайық.(уақыт беріледі)
Ертегідегі негізгі ойды тапқызу.
Мәселелік сұрақ.
Ертегінің керек орындары
Халықтың ұмытылған сөздерді ертедегіден табылмақ. Олай болса, ертегі
Бала әдебиеті жоқ жерде ертегі баланың рухын, қиялын
Бұрынғылардың сана саңлау, қалпы – салты жағынан дерек
20
30
40
40
30
20
40
30
20