МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПЕН ЭТНИКАЛЫҚ ӨЗІНДІК САНАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 6
1.1 Этнопсихологиядағы қарым – қатынас ерекшеліктерін және оның
1.2 Мектеп оқушылар ұжымының қалыптасуына қарым-қатынас пен этникалық сананың
2. ОҚУШЫЛАР ҰЖЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПЕН ЭТНИКАЛЫҚ САНАНЫҢ ӘСЕРІН
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті және сипаттамалары 41
2.2 Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі 51
Б.Басстың тұлға бағыттылығын зерттеу әдістемесі 51
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстанның тарихи даму кезеңінде этникалық өзіндік
Этнопсихологиялық білім әр түрлі әлеуметтік және мәдени жүйедегі адамдардың
Өткен ғасырдың орта шенінде академик Т.Тәжібаев ұлттық психология мәселелерін
Соның ішінде, біз үшін «өз» этносымен идентификациялау (біртектілену) және
Қоршаған әлеуметтік ортаға адамның бейімделуі түрлі жолдармен жүреді, ең
Бұл жұмыс орта мектепте оқитын әртүрлі ұлт өкілдерінен
Көптеген авторлардың еңбектерінде мәселенің әлеуметтік жағы ашылған. Өндірістік тәсілдердің
Қарым – қатынас мәселесінің этникалық аспектілерін зерттеу себептерінің
Біздің еліміздің көп этникалық құрамына және көптеген халықтардың бірлесіп
Ұлтаралық, этникалық қатынастар, мәдени өзара әсерлер және тарихи дәстүрлердің
Этникалық тиістілігін, өз ұлтының психикалық қырларының спецификалығын және өзінің
Зерттеу мәселесі: Білім жүйесінің өзекті мәселесінің бірі оқушылар ұжымын
Қазақстанның тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде дамуы жағдайында өз азаматтарының
Зерттеудің мақсаты: Қазақ және орыс ұлт өкілдері балаларының
Зерттеу нысаны: қазақ және орыс сыныптарында оқитын, қазақ және
Зерттеу пәні: Этникалық өзіндік сана және қарым –
Зерттеудің болжамы: Мектеп оқушылар ұжымын қалыптастыруда қарым – қатынас
Зерттеу міндеттері:
Психологияда отандық және әдебиеттеріндегі қарым – қатынас және
Қарым – қатынастағы пен этникалық өзіндік сана ерекшеліктерін зерттеу
Әртүрлі әдістемелерді қолдана отырып оқушылар қарым – қатынас
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: Оқушылардың қарым – қатынастарындағы этникалық
Зерттеу әдістері: 1.«Әлеуметтік – коммуникативті компетенттілікті анықтау» әдістемесі;
2. «Б.Басстың тұлға бағыттылығын анақтау» әдістемесі;
3. «Қатынастың диагностикалық тесті» (ҚДТ).
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы таңдалып, оны теориялық тұрғыда саналы
Екінші кезеңінде зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс жүзеге асырылды;
Үшінші кезеңде жүргізілген зерттеу жұмысының нәтежелеріне талдау жүргізілді, зерттеу
Зерттеудің практикалық базасы: Алматы облысы, Панфилов ауданы, Сартөбе ауылы,
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғаш рет оқушылар ұжымының қалыптпсуына әсер
Зерттеудің практикалық маңызыдылығы: Мектеп оқушылар ұжымын қалыптастыруда қарым –
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПЕН ЭТНИКАЛЫҚ ӨЗІНДІК САНАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Этнопсихологиядағы қарым – қатынас ерекшеліктерін және оның
Қарым – қатынас ұғымы, әлеуметтік психологияның кез –
Қарым – қатынас мәселесі қазіргі кезде көпшілікке белгілі
Қарым - қатынасты зерттеу тек қана
Қарым – қатынас мәселесін
Кеңес психологиясы психикалық құбылыстарды объективті шындықты субъективті бейнелеудің түрлі
Қарым – қатынас – бұл адамдардың іс –
Авторлар жиі қарым – қатынас анықтамасы негізіне өздері
Осы анықтамалардың барлығында қарым – қатынасқа
Іс – әрекет өзінің негізгі формаларына қатысты тектік
Жиі жағдайда бұл логикалық дәлсіздік «іс – әрекет »
Іс – әрекет пен қарым – қатынасты
Қарым – катынас пен іс – әрекетті
А.А.Бодалев және басқа психологтардың көзқарастары бойынша, қарым – қатынас
Л.П.Буева қарым – қатынасты көлемдірек анықтайды. Оның түсіндіруінше,
Бұл ұғым философия, әлеуметтану және әлеуметтік психология торабында жете
Психологиялық тар мағынада қарым – қатынас адам арасындағы
А.В.Петровский және М.Г.Ярошевский редакциясымен шыққан психологиялық сөздікте қарым –
Сөйлеу пайда болушы сананың көріну формаларының бірі ретінде пайда
Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – ақпаратты қандай
Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның мағынасын дәлелдеуі мүмкін, немесе, керісінше,
Кез – келген байланыс кері
Адамның әлеуми болмысын талдауда іс – әрекет категориясына
Іс – әрекетті кеңес ғалымдары жалпы психологиялық зерттеуде
Іс – әрекеттің алуан түрлерін талдау принциптері мен
Бұл концепциялар индивидуалды іс – әрекетті зерттеу негізінде
Ең соңында, қарым – қатынасты іс – әрекеттің
«Қарым – қатынас үшін қарым – қатынас» жағдайын
«Бейне» және «қатынас» категориялары арқылы қарым – қатынас
Адамдардың біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді:
Бірінші салада партнерлердің тұлғалық мәнін тану өтеді.
Екінші салада қарым – қатынас процесінің спецификалылығын сипаттайды.
Бұл таным адамды қабылдау объектісі ретінде бейнелеу негізінде өтеді
Қарым – қатынас анықтамасында «бейне» категориясы көзқарасын қарау,
Қарым – қатынас жалпы дәлел бойынша осы барлық
Қарым-қатынастың өзі біріккен іс – әрекетте пайда болатын
Сондықтан, Б.Д.Парыгиннің дұрыс жазуынша: «Қарым – қатынасты бір
Қарым – қатынастың бірнеше түрлерге бөлінеді, олар кері
Жанама қарым – қатынас индивидтер бір – бірінен
Бұқаралық қарым – қатынас әлеуметтік – коммуникативті
Мысалы, Л.П.Буева қарым – қатынасты талдаудың ақпаратты
Әртүрлі контекстерде қарым – қатынасты кең мағынада қоғамдағы
Қажетті және перспективалы болып Б.Ф.Ломов еңбектерінде рельефті түрде көрсетілген
Халықтың психологиялық кескінінің ерекшеліктері зерттеу мәселесі адамдардың практикалық
Геродот пен Тациттен басталған ежелгі ғалымдар қиырдағы елдерді және
Этностың өмір сүріп тұруы тек қана, оның адамдарға тікелей
«Халық», «халықтық», және «ұлт» деген сөздер оны басқа
Этнос деген сөз онға жуық мағынаға ие. Олардың
Бұл сөздің этимологиялық талдауы ондағы кейбір ортақ қасиеттерге ие
Этностың жеке өзбетінше құбылыс ретіндегі, бірінші жалпы концепциясы С.М.Широкогоровқа
Л.Н.Гумилевтың айтуынша, этностар – бұл биосфера мен социосфера шекарасында
Ата – бабалардан жалғасқан дәстүрлер өзінің рөлін ойнайды, үйреншікті
Солай етіп, «этнос – тұрақты, табиғи түрде құрылған адамдар
Ю.В.Бромлей, этносты екі үлкен топқа бөлуді ұсынды және негіздеді:
Аймақтың тұтастығы – этностың қалыптасуындағы маңызды жағдай бірақ қалыптасып
С.И.Брук пен Н.Н.Чебоксаров, «метаэтникалық қауымдастық» терминін ұсына отырып, оның
Метаэтникалық қауымдастық этностар жиынтығын елестетеді (метагалактика терминине ұқсас). Осы
В.В.Пименевтың пікірінше, этностың демографиялық құрылымы да аз мәнге ие
Қарастырылып отырған мәселенің генетикалық аспектісін сипаттай отырып, этностың
Этностың өзара қатынасы – бұл топ аралық қатынас түрінің
Дифференциациямен бір мезгілде «әлеуметтік процестің әлеуметтік субъектісі және қоғамдық
Кейде біріккен адамдардың негізгі факторы ретінде олардың қауымдастығының мәдетиеті
Әрекет субъектісі ретінде, этникалық топ өзінің барлық өмір сүру
Бірде – бір жаңа мәдениет басқа мәдениетпен өзара әрекеттен
Әрбір мәдени акт шекарада мәнді өмір сүреді, оның
Өз халқымыздың өкілі ретінде біздің әрбіріміз – оған тән
Жеке адамның қалыптасуына мәдени – психологиялық әсер,
Өзінің дамуы барысында жеке адам, қоршаған орта арқылы, әсіресе
Мәдениет - болмыстың жаңа формасы сияқты, қоғамдық сананың
Б.Ф.Поршнев топтық ең басты психологиялық сипаттамасы «біз – сезім»
Этникалық өзіндік сананы өзіндік сана табиғатының мәнін білмей тұрып
Жартысындағы психолог – ғалымдар арасында өзіндік сана – сезімнің
Интероспекция саласындағы атақты маман В.Вундтың еңбектерінде маңызды орын алды.
Көптеген мамандар бүгінгі таңда өзіндік сана әлеуметтік субъектілердің
Көпшілік мамандар сонымен қоса, сананың өзіндік сана деңгейіне өтуі
70 жылдардың басында А.Г.Спиркин өзіндік сана тек және адамға
Бұл ойды біршама басқаша түсіндірмеде А.К.Уледов айтқан болатын.
Әлеуметтік субъектілердің өздерінің мүдделері мен қажеттіліктерінің көлеңкесімен бейнеленбей, олардың
Өзіндік сана – бұл адамның өзінің қажеттіліктеріне және қабілеттіліктеріне,
Өзіндік сана – бұл адамның өзін жеке
Өзі туралы түсінік (өз «Мені» туралы субъективті образ) адамның
Тұлғаның санасы дегеніміз – оның өзіндік «Менінің» тұтас бейнесі,
Адам санасы болғандықтан ғана өзін табиғаттан, басқа адамдардан бөле
Тұлғаның өзіндік санасы бар саналы субъект туғаннан берілмейді. Нәресте
Сана өзіндік санадан туындамайды, керісінше жеке субъект ретіндегі тұлға
Өзіндік сана бірнеше баспалдақтан өтеді – әркімнің өзіне қарапайым
Тұлғаның және өзіндік сана дамуының жоғарғы кезеңдерінде индивидуалды ерекшеліктер
Барлық адамдар да өзіндік сана бар саналы субъект болып
Адам өзінің басқаларға деген қатынасын саналай отырып, өзі анықталады.
Өзіндік сана тұлғаның шын тұрмысын пассивті және айна сияқты
Өзіндік сана адамның өзіне деген қатынасын енгізе отырып, өзіндік
Өзіндік сананың тағы бір ерекшелігі адамның өзін басқалардан бөліп
Өзіндік сана тікелей көрінейді. Ол сыртқы объектілерге бағытталған ойлар
Өзіндік сана өзін тану ғана емес, өзінің сапаларына, күйіне,
«Мен» концепциясы дегеніміз – индивидтің өзі туралы барлық
Екіншісін берген Стейнс (1954). Бұл анықтамада «Мен» концепция индивид
Этнос теориясы шеңберінде соңғы уақытта зерттеліп жүрген көптеген сұрақтардың
Этникалық өзіндік сана 100 жылдан астам уақыт бойы адамдардың
Этникалық өзіндік сана ұлт ұғымының анықтамасына әлі кірмеген, бірақ
Ұлттық мәселе туралы және ұлт теориясы туралы еңбектерін кейбір
Этникалық өзіндік сананы сипаттай отырып, әдетте ең алдымен, адамдардың
Этникалық өзіндік сана этинкалық сананың шеңберінде пайда болады және
Рубинштейн сананың индивидуалды онтогенезін қарастыра отырып, сана өзіндік сана
Г.Шпет әлеуметтік топ мүшелерінің этникалық өзіндік сананың қалыптасуын адамның
А.О.Бороневтың айтуынша, өзіндік сана – сезім құрылымын екі қабатта
Қазіргі уақытқа дейін этникалық өзіндік сананы ұлттық ұқсастандырудан бастап,
Ең алғаш этникалық өзіндік сананы кең мағынада зерттеу қажеттілігін
Өз этникалық қоғамдастығын және басқа этносқа деген қатынасын, адамдардың
Ұлттық құндылықтарға, тілге, территорияға, демократиялық мәдениетке деген ұстанымдылық;
Әлеуметтік – мемлекеттік қоғамдастықты саналы сезіну;
Ұлтжандық;
Ұлт – азаттық күрестегі қоғамдастықты саналы сезіну кіреді –
Академик Ю.В.Бромлейдің пікірі бойынша этникалық өзіндік сана деп, өзі
Профессор А.К.Уледов Этникалық өзіндік сананы біріншіден, ұлттық қоғамдастықтың
Осылайша, мамандар арасынан ұлттық өзіндік сананы өзінің құрылымы бойынша
Этникалық өзіндік сананың негізгі құрылымдық компоненттерін білу, оның эмпирикалық
Этникалық өзіндік сананың құрылымына ұлттың жалпы өзі туралы түсінігі,
Этникалық өзіндік сана құрылымына автостереотиптер (өзінің халқымен байланыстырылған ой
Этниклық өзіндік сана функциялары
Этникалық өзіндік сана мәні жөнінде қысқаша қарастырылып өткеннен соң,
Ғылыми әдебиеттерде ұлттық өзіндік сананың функциялары туралы біркелкі түсінік
Бейімделуші;
Үйрену;
Қорғаныс;
Танымдық;
Өзін реттеу және жауапкершілік.
Басқа жағдайларда:
а) иллюзаторлы – компенсаторлық
б) реттеу
в) интегративті, және басқа көзқарастар кездеседі.
Ғалымдардың ұлттық өзіндік сананың функциясы жайына көзқарастарындағы айырмашылықтар кездейсоқ
Егер әлеуметтік психологияда жалпы мойындалған концепцияларға сүйенсек, ұлттық өзіндік
Танымдық функцияның ерекшелігі ұлттық басқалардан өз ерекшелігін санауынан немесе
Этникалық өзіндік сананың эмоционалды – құндылық функциясына келетін болсақ,
Этинкалық өзіндік сананың эмоционалды – құндылық деңгейіндегі көрінісін ұлттық
Ұлттың өзінің өткенін, қазіргісін және болашағын бағалауы және саналы
Этникалық өзіндік сананың реттеуші функциясының мәні негізінен ұлттың ерік
Өзін – өзі анықталудағы қажеттілік, ұлттың тіршілік ету әрекетіндегі
Өзін – өзі жетілдіруге ұмтылу өзін – өзі реттеу
Этникалық өзіндік сананың ең жоғарғы көрінісі деп, ұлттың өзінің
Егер ұлттық қоғамдастықтың мүшелерінің іштей бірлігі болмаса, және де
Демек, ұлттық өзіндік сананың реттеуші функциясының мәні, оның индивидуалдылықтың
Әр жеке ұлттық индивидте ұлттың жалпылығының өзіндік модификациясы жүріп
Халық өзін, болмыстың нақты бір жағдайларында өзінң тарихының жасампазы
Этникалық бірдейлік типтері
Э.Эриксон қоғамдағы дағдарысты, жаңа бірдейліктің элементтері құрылған кездегі, жеке
Этникалық өзіндік сана трансформациясы оның ядросынан - этникалық
Біріншіден, этникалық бірдейлігі жоқ болып кетуі мүмкін, ол этникалыққа
Екіншіден, өзінің этникалық тобынан кету мүмкіндігі және этникалық критерийі
Этникалық бірдейліктің трансформациясын қарастыра отырып, біз оның «позитивті этниклық
Этникалық бірдейліктің трансформациясының негізгі түрлеріне сәйкес нормадан ауытқуы, этникалық
Этникалық бірдейлік «норма» типі бойынша жоғарғы толеранттылықты және этникааралық
Санадан тыс сфераға «ұжымдық көлеңкені» ығыстырудың дағдарысты жағдайларындағы шарасыз
Этнонишилистер ұжымдық көлеңкені ығыстыра отырып, өзінің жеке тобынан алшақтайды.
Этникалық өзіндік санасы трансформацияланған индивидтер, гипер – бірдейлік типі
Гипер – бірдейлік – өзгеше бір этникалық нарциссизм, топ
Этникалық бірдейліктің неғұрлым терең трансформациясы этникалық өзіндік сананың
Гипер – бірдейліктің соңғы түрі «ұлттық фанатизм» болып табылады
Тұлға, көпжоспарлы түсінік бола отырып, көптеген әртүрлі мазмұндарға ие.
Адам белгілі адамдар тобында өмір сүреді және дамиды, этникалыққа
Бүгінгі кезде біздің жер шарымызда этникалық топтардың саны өте
Этностардың көптүрлілік себебі көптеген ғалымдарды да қызықтыратынын айта кету
Мысалы, Гиппократтың көрсетуінше, халықтардың физиологиялық және психологиялық айырмашылықтары географиялық
Бұл тұжырым Гиппократтың халықтар мен этностардың айырмашылықтарына қатысты негізгі
Демокрит те климат адамның ағзасына, ал одан оның психикасына
Этникалық айырмашылықтарды бұндай географиялық түсіндіру қазір де кең таралған.
Осы кезде тарихи – филологиялық зерттеулерді психологиялық зерттеулермен біріктіретін
Ф.Гегель этникалық психологияның мінезі мен қалпын анықтайтын негізгі фактор
Гегельдің көрсетуінше, табиғаттың мағынасын кеміту де, арттыру да керек
Француз философы В.Кунель былай деп тұжырымдайды: «Маған, елдің картасын,
М. Мид мәдени құндылықтарды ұрпақтан ұрпаққа өткізу механизмдерін зерттеуге
Ол адамзат тарихындағы үш мәдениет типін бөледі:
Постфигуративті (балалар өздерінің ата – бабаларынан үйренеді),
Конфигуративті (балалар мен ересектер негізінен өздерінің құрбы – құрдастарынан
Префигуративті (ересектер өздерінің балаларынан да үйрене алады).
Осындай жолмен Маргарет Мид түрлі мәдениеттің бірегейлілігін дәлелдеді.
20-шы жылдардың аяғында этникалық психология мәселесі мәдени – тарихи
Адамзат ұжымдарының өмірі дамитын ортаның әсері, әлеуми – тарихи
Табиғи – географиялық, климаттық және басқа да географиялық факторлардың
Гельвеций, Монтескье, Гегель, Гумбольдт, Ключевский және басқа да атақты
Этностың мекен ету ортасын анықтау үшін Л.Н.Савицкий «даму орны»
Этникалық бірдейлікті өзін өзара әрекет процесінде көрсететін ретінде қарастырады.
Сонымен, этникалық бірдейлікті этникааралық қатынастар салдары ретінде қарастырады.
Сонымен біз көріп отырғанымыздай, этнос – бұл, ең алдымен,
Әрбір халықтың өз салт – дәстүрі, әдет – ғұрыптары,
1.2 Мектеп оқушылар ұжымының қалыптасуына қарым-қатынас пен этникалық сананың
Жеке тұлға және ұжым мәселелерімен философтар, әлеуметтанушылар, әлеуметтік психологтар,
Ұжымдағы жеке тұлға теориясын құрудың негізі А.С. Макаренко еңбектеріңде
Мектептің балалар ұжымы бастапқы ұжымдардан (сыныптардан) тұрады; осы алғашқы
Ұжым проблемасын зерттеушілер қазір оны зерделеудін әртүрлі әдіс-тәсілдерін жасауда.
Қазіргі қоғам жағдайында балалар ұжымы жеке тұлғаны әлеуметтеңдірудің маңызды
Оқушылар ұжымы— оқушылардың жалпы мақсатпен және қоғамдық пайдалы бірлескен
Психологиялық көзқарас тұрғысынан ұйым – баланың қоғамдық байланысы қалыптасатын,
Оқушылар ұйымының айрықша ерекшелігі – ересектердің балаларды біріктірген кезде,
- қоғамдық құндылық пен жеке тұлғаның маңызды мақсатына бағытталған
бірлескен іс-әрекеті;
- ұжым мүшелерінің еркін қарым-катынас жасауы;
- ұжым мүшелерінің бір-бірімен өзара жауапкершілігі және тәуелділігі;
- өзін-өзі сайлау органдарының болуы.
Зерттеушілер балалар ұжымдарының басқада ерекшеліктеріне тоқталған, олардың қатарында тапсырмаларды
Балалар ұжымы — өте сезімтал аспап, ол тек педагог
А.С. Макаренко балалар ұжымының технологиясының негізгі қағидаларын «Ұстаздық дастанда»
болуы оның мәні ұжымының дамуы тек перспектива (мақсат.іс) болса
Перспективаларды-ертеңгі қуанышты субъекті жүзеге асыру күш-жігерді талап етеді, сонымен
Балалар ұжымында тәрбие міндеттерін шешуде қатынастар жүйесін басқару ұжымның
Оқушылар ұжымында (ер балалар мен қыздар арасында, белсенділер, микротоптар,
1. Жеке тұлға ұжымға тәуелді;
2. Жеке тұлға және ұжым оптимальды қатынасты болуы (И.П.Подласый).
3. Жеке тұлға ұжымды өзіне бағындыруы.
Жеке тұлғаның және ұжымның әртүрлі қатынасы бұл модельдермен шектелмейді.
Ұжым даму зандылықтарына сәйкес әртүрлі кезендерден өтеді (А.С. Макаренко)
Оқушы ұжымын дамытудың бірінші сатысы әдеттегідей оқушылардың нашар ұйымдастырылуымен
жұмыс істейді, бірақ сынып тәртібі нашар, көшбасшылар формальды түрде
Бұл кезенде мұғалім сабақта және сабақтан тыс уақыттарда оқушыларды
Ұжымды дамытудың екінші кезеңінде талаптарды тек мұғалім ғана емес
Әрбір оқушы бұл кезенде өзін ұжым мүшесі ретінде санап
Оқушы ұжымының дамуының үшінші кезеңінде тек мұғалім мен белсенділер
Ұжымның барлық даму сатыларыңда мұғалімнің алдында үнемі тәрбиелеу міндеттері
Ұжым дамуының бастапқы деңгейінен жоғарғы деңгейге көтерілуі көп жағдайларда
Сонымен қатар сынып жетекшісінің оқушыларға ұжым дамуының жақын, орта
Оқушылар міндетті түрде алыс көрініс қоғам мүшелерінің жеке жоспарларымен
А.С.Макаренконың дәлелдеуінше ұжым адамдардық жай ғана жиынтығы немесе кездейсоқ
Балаларда ұжымда біріктірудің негізгі көзі - ортаң мақсаттың және
Аралас (қазақ және орыс ұлт өкілдері) мектепте оқитын оқушылардың
Жалпы қарым-қатынастағы этникалық ерекшеліктер қазіргі экономикалық даму кезеңінде өте
Этнос теориясы шеңберінде соңғы уақытта зерттеліп жүрген көптеген сұрақтардың
Этникалық өзіндік сана 100 жылдан астам уақыт бойы адамдардың
Этникалық өзіндік сана ұлт ұғымының анықтамасына әлі кірмеген, бірақ
Ұлттық мәселе туралы және ұлт теориясы туралы еңбектерін кейбір
Этникалық өзіндік сананы сипаттай отырып, әдетте ең алдымен, адамдардың
Этникалық өзіндік сана этинкалық сананың шеңберінде пайда болады және
Рубинштейн сананың индивидуалды онтогенезін қарастыра отырып, сана өзіндік сана
Міне, соның салдарынан бүгінгі өмірдің талабына сай көпшілік ғылыми
Іс-әрекеті - бұл қарым-қатынас, ұжымның өздігінен жұмыс істеуі және
Қарым – қатынас бұл адамға адам қажеттіліктерін қанағаттандыру.
• сергектік, ширақтық, белсенділік, қайырымдылық, ұжым мүшелерінің
• балалар арасында баңталастық, өз қамын көздеушілік, тұйықтык,
• басқа ұжымдарға жолдастық
Гуманистік қатынас - ұжымдағы балалардың арасындағы байланыстарды дамытудық құралы.
Ужымда балалардың іс-әрекеті және қарым-қатынасы процесіндеі жеке адам аралық
Б.Ф.Ломов пікірінше, қарым – қатынас құрылымын
Бірінші деңгейді макро деңгей деп атайды. Бұл деңгейде адамның
Екінші деңгейде (оны Б.Ф.Ломов мезодейгей деп атайды) талдаудың негізгі
Үшінші деңгей микродеңгей – бұл Б.Ф.Ломов қарым – қатынастың
Бірқатар ғалымдардың пікірінше (В.Г.Ананьев, В.И.Мясищев, Б.Ф.Ломов және т.б), қарым
Мысалы, Б.Ф.Ломов индивид өміріндегі қарым – қатынас қызметінің
Аффекттивті – коммуникативті;
Ақпараттық – коммуникативті;
Реттеуші – коммуникативті.
Қарым – қатынас қызметінің 1- ші
2-ші топқа ақпаратты қыбылдау –жіберумен байланысты процесстер жатады.
3-ші топқа –қарым – қатынасқа түсуші адамдардың партнелларының
Б.Ф.Ломов қарым – қатынас қызметін басқа категориямен де
Мысалы, Ю.Л.Ханин тұлғааралық қарым – қатынастың негізгі қызметтері
әлеуметтік – психологиялық бейнелеу қызметі;
реттеуші қызметі;
танымдық қызметі;
экспрессивті қызметі;
әлеуметтік бақылау қызметі;
әлеуметтану қызметі.
Қарым – қатынас қызметтерінің басқа жинағын А.В.Мудрик
Б.Ф.Ломовтың қорытындысы бойынша, қарым – қатынасты ерекше категория
Қарым – қатынас болмысының индивидуалды деңгейінде, Б.Ф.Ломов бойынша,
Б.Ф.Ломовтың, А.А.Бодалевтің, А.Н.Леонтьевтің, А.В.Петровскийдің, М.И.Лисинаның, А.И.Крупновтың және т.б. жалпытанушылардың
Ең жалпы тенденция болып қарым – қатынас мәселесі
Соңғы уақыттағы зерттеулерде анық көрінетін келесі маңызды тенденция –
Көрсетілген барлық тенденциялар өзара тығыз байланысты.
Қарым – қатынастың бірнеше формалары бар. Енді әрқайсысына
Тікелей қарым – қатынас табиғи бетпе –бет, сөздік
Жанама қарым– қатынас – қатысушылардың кері байланыс уақытын ұзартатын,
Тұлғааралық қарым – қатынас –екі не құрамы өзгермейтін
Бұқаралық қарым–қатынас – бейтаныс адамдардың тікелей не жанама (бұқаралық
Персонааралық қарым – қатынас – ортақ іс – әрекет
Рөлдік қарым – қатынас – белгілі әлеуметтік рөлдерді орындаушылардың
Адам өз рөлін, басқалардың рөлдерін қалай түсінеді? Ол рөлдерде
Қарым – қатынас барысында адамдар өзі және басқалар үшін
Қарым – қатынас – адамның психикалық дамуының және мінезінің
- қарым – қатынас үрдісінде басқалардан өзгешелігі қалыптасады, адам
- қарым – қатынас үрдісінде жеке адам жалпы адамдық
Қарым – қатынас қызметтері: Байланыстыру, прагматикалық қызметі.
Қарым – қатынас бұл жерде кез – келген біріккен
Растау қызметі. Басқалармен жасаған қарым – қатынас
Растамау – көп психикалық аурулардың, мысалы, шизофренияның себепшісі. Нәресте,
Тұлғааралық эмоциялық қатынастарды ұйымдастару мен іріктеу қызметі.
Басқаларды қабылдау, олармен сан қилы қатынастар (тұлғалықтан іскерлікке дейін)
Тұлға ішіндегі қызмет. Адам өз – өзімен іштей, не
Л.С.Выготский жазғандай, жеке қалғанда да адам қарым – қатынастың
Мақсатына қарай қарым – қатынас психологиясы тұлғааралық қарым –
- Императив (бұйрық);
- Манипуляция (айла);
- Диалог (қоссөз, қостіл).
Императивтік немесе әміршіл қарым – қатынас – өз
Қоғамдық қарым – қатынастарда императивтік қарым – қатынастың өз
Манипуляция, алдап – арбау қарым – қатынасы – жиі
Императив пен манипуляцияның ұқсастығы екеуінің мақсаты бірдейлігінде: яғни, қатынас
Алдап – арбау қарым – қатынасының қоғамдағы ресми орны
Оқыту барысында (тәрбиелеу емес!) сабақты қызықты өткізу, оқушының назары
Арбаушылық барысында қатынас серігі жеке тұлға ретінде емес, кейбір
Императив пен манипуляция түрлерінің ішкі ұқсастығы терең. Екеуін де
Диалогтық қарым – қатынас. Бұл – тең құқықтық субъектілердің
Жоғарыда аталған арақатынастардан негізгі айырмашылығы – эгоценттризмнен, өзіндік ұстанымнан
Бұл қарым – қатынас үрдісінде екі дауыс, екі
Диалогтық қарым – қатынас ережелері:
Сұхбаттасушының және өзінің көкейкесті күйін ескеру, «осы жерде –
Қарым – қатынас серігінің тұлғасына баға бермеу, алдын –
Серікті өзіне тең, пікірі мен шешімі бар тұлға деп
Шешілмеген мәселе мен сұрақтар қарым – қатынас мазмұны болуы
Сұхбат адамның өз атынан жүргізілу к ерек,
Диалогтық қарым – қатынас қатысушылардың өзара түсінушілігін тереңдетіп, бірінің
Қарым–қатынас– өте күрделі феномен. Оның әртүрлілігі көптеген функцияларына тәуелді,
1) Коммуникация;
2) Перцепция;
3) Интеракция.
Біртұтас, ішкі бірлігі бұзылмас процесті біз ғылыми мақсатта терең
Коммуникация (интерактивті) – арақатынас партнерларының бір – бірімен ақпарат
Интеракция (интерактивті) – тұлғааралық қимыл ұйымдастыру, қатысушылардың өзара қозғалым
Перцепция (перцептивті) – адамдардың бірін – бірі тануы мен
Хабар беру мына бағыттармен жүзеге асады:
Жоғарыдан төменге –
1. Мәселе қою ( не
2. Жабдықталуы, құралы (қалай, қандай, кіммен).
Төменнен жоғарыға – орындалуы туралы, тексерілуі туралы мәлімдеу.
Горизонттық бағытта – пікір алмасу, әрекеттерді координациялау, жоспарлау, орындалуы
Коммуникация процесі жүзеге асу үшін мынадай 4 элементтер
- Хабар беруші;
- Мәлімет;
- Канал: ақпарат беру құралы;
- Ақпарат алушы.
Қарым – қатынас барлық 3 аспектілер бірлестігінде толығырақ
Мектеп оқушылары қарым-қатынасқа оқу-тәрбие үрдісінде түскенімен де, өзінің ұлттық
2. ОҚУШЫЛАР ҰЖЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПЕН ЭТНИКАЛЫҚ САНАНЫҢ ӘСЕРІН
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті және сипаттамалары
Өзіндік сана – бұл адамның өзінің қажеттіліктеріне және қабілеттіліктеріне,
Аймақтың тұтастығы – этностың қалыптасуындағы маңызды жағдай бірақ қалыптасып
Өзіндік сана – бұл адамның өзін жеке
Өзі туралы түсінік (өз «Мені» туралы субъективті образ) адамның
Тұлғаның этникалық өзіндік сана ретінде субъектің өз ұлттық тиістілігін,
Этносқа сөзсіз «біз-олар» антитезисі тән. Міне, сондықтан, этнос ұқсас
Бұл ғылымның этнос теориясы күрделі. Оның көп компоненттік материалдарын
Автор этникалық өзіндік сана ерекшеліктеріне тоқтатылған. «Этностың барлық қалған
Сана өзіндік санадан туындамайды, керісінше жеке субъект ретіндегі тұлға
Өзіндік сана бірнеше баспалдақтан өтеді – әркімнің өзіне қарапайым
Әлеуметтік субъектілердің өздерінің мүдделері мен қажеттіліктерінің көлеңкесімен бейнеленбей, олардың
Өзіндік сана – бұл адамның өзінің қажеттіліктеріне және қабілеттіліктеріне,
Өзіндік сана – бұл адамның өзін жеке
Өзі туралы түсінік (өз «Мені» туралы субъективті образ) адамның
Адам санасы болғандықтан ғана өзін табиғаттан, басқа адамдардан бөле
Этникалық өзіндік сана тілмен, ұлттық дәстүрмен, әрі мәдениетпен салыстырғанда,
Санадан тыс сфераға «ұжымдық көлеңкені» ығыстырудың дағдарысты жағдайларындағы шарасыз
Этнонишилистер ұжымдық көлеңкені ығыстыра отырып, өзінің жеке тобынан алшақтайды.
Этникалық өзіндік санасы трансформацияланған индивидтер, гипер – бірдейлік типі
Міне, соның салдарынан бүгінгі өмірдің талабына сай көпшілік ғылыми
Сонымен, кез-келген қауымның психикалық «безендірілуінің» әмбебап принципі халықтың дәстүрлі
Дипломның зерттеу бөлімінде, біз этникалық өзіндік сананың құрамдас бөлігінің
«Этникалық идентификацияның, сәйкестіктің болмауы тұлғаны ішкі психологиялық қайшылықтарға, қарым-қатынаста
Өткен ғасырдың орта шенінен қадам басқаннан бастап, дүниежүзілік деңгейде
Даму барысындағы әлеуметтік жағдайларды талдамайынша, адам өзінің этникалық бірдейлігінің
Этникалық бірдейлікті зерттеу ерекшеліктері тәжірибеде ғана емес, сондай-ақ теориялық
Этникалық бірдейлік тұлғаның әлеуметтік бірдейлігінің негізгі бөлігі, белгілі этникалық
Этникалық бірдейлікті құрайтын негізгі бөлімдер:
а) когнитивтік (ұлт туралы мағлұматтылық-этникалық топ және оның тарихы,
ә) аффективтік (өз тобының сапасына баға беру, оған мүше
б) мінез-құлық компонентіне әр түрлі этникалық байланыс жағдайларындағы қатынас
Этникалық бірдейлік компоненттерінің бірі этностылық мотивтің үш тобын тудырады:
Этникалық тиістілікке;
Позитивтік этникалық бірдейлікке;
Этникалық қорғаныс қажеттілігіне байланысты.
Өткен ғасырдың жартысынан бастап, өз этникалық бірдейлігін жете түйсінуді
Этникалық бірдейлік тұлғаның өзін ұлт өкілдеріне жатқызатын когнитивтік эмоциялық
Этникалық бірдейлікті зерттеудің шартты үш жолын атап кетуге болады:
Зерттеудің осы аталған жолдардың ішіндегі психологиялық жолында бәрінен бұрын
Ал, әлеуметтік психологиялық жолда адам белгілі қауымның, топтың мүшесі
В.С.Агнеевтің еңбегінде А.Тешфэл мен Дж.Тернердің әлеуметтік бірдейлік теориясы осы
Соның салдарынан әлеуметтік психологиялық жол этникалық бірдейліктің қалыптасуын, өмір
«Этникалық бірдейлік» ұғымына толық сипаттама алу үшін ең алдымен,
Бірдейлік төрт сатыға байланысты дамиды, оның дамуының төрт сатысын
Бірінші сатысында бірдейліктің белгісіздігі. Индивид өзі үшін белгілі сенімді,
Екіншісі сатысында-алғашқы идентификация. Дағдарыс әлі болмағанмен, индивид басқаның орындағанын
Үшіншісі-моратории, дағдарыс кезеңі;
Төртінші индивид толық бірдейліктің қалыптасқан күшін мойындауы.
Гипер – бірдейлік өзгеше бір этникалық нарциссизм, топ өкілдерінің
Этникалық бірдейліктің неғұрлым терең трансформациясы этникалық өзіндік сананың
Этникалық статус көбінесе адамның барлық өмірінде өзгеріссіз қалады. Осыған
Біріншіден, этникалық бірдейліктің қалыптасу үдіресі жасөспірім жасында аяқталмайды. Сыртқы
Екіншіден, балаларда барлық халықтар мен әлеуметтік жағдайлар үшін этникалық
Гипер – бірдейліктің соңғы түрі «ұлттық фанатизм» болып табылады
Адам белгілі адамдар тобында өмір сүреді және дамиды, этникалыққа
20-шы жылдардың аяғында этникалық психология мәселесі мәдени – тарихи
Адамзат ұжымдарының өмірі дамитын ортаның әсері, әлеуми – тарихи
Табиғи – географиялық, климаттық және басқа да географиялық факторлардың
Этникалық стеоротиптерді өзара әрекет процесінде көрсететін ретінде қарастырады. Сонымен
Этникалық тиістілікті реттеуші функциясының мәні негізінен ұлттың ерік
Өзін – өзі анықталудағы қажеттілік, ұлттың тіршілік ету әрекетіндегі
Өзін – өзі жетілдіруге ұмтылу өзін – өзі реттеу
Этникалық өзіндік сананың ең жоғарғы көрінісі деп, ұлттың өзінің
Егер ұлттық қоғамдастықтың мүшелерінің іштей бірлігі болмаса, және де
Демек, ұлттық өзіндік сананың реттеуші функциясының мәні, оның индивидуалдылықтың
Әр жеке ұлттық индивидте ұлттың жалпылығының өзіндік модификациясы жүріп
Халық өзін, болмыстың нақты бір жағдайларында өзінің тарихының жасампазы
Сонымен біз көріп отырғанымыздай, этнос – бұл, ең алдымен,
Зерттеу барысында алдымызға белгілі мақсат қойдық.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ және орыс ұлт өкілдері балаларының
Зерттеу міндеттері:
Психологияда отандық және әдебиеттеріндегі қарым – қатынас және
Қарым – қатынастағы пен этникалық өзіндік сана ерекшеліктерін зерттеу
Әртүрлі әдістемелерді қолдана отырып оқушылар қарым – қатынас
Зерттеудің болжамы: Мектеп оқушылар ұжымын қалыптастыруда қарым – қатынас
Зерттеуді Алматы облысы, Панфилов ауданы, Сартөбе ауылы, «Сартөбе қазақ-орыс
Эсперименттік мәліметтерді-алу үшін төмендегі әдістемелерді қолдандық:
«Қатынастың диагностикалық тесті» (ҚДТ);
Б.Басстың тұлға бағыттылығын анықтауға арналған әдістемесі;
«Әлеуметтік - коммуникативті компетенттілікті бағалау әдістемесі»
Жүргізілген әдіс түрі - Стьюдент әдісі
Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары
Б.Басстың тұлға бағыттылығын анықтауға арналған әдістемесі сипаттама
Бағыттылық 27 тұжырымнан тұратын анкета көмегімен анықталады. Әрбір тұжырымның
«Көбірек» жауабы 2 баллға тең, «азырақ» жауабы-0
Әдістеме арқылы мынандай бағыттылықтар анықталады:
1. Өзін-өзіне бағыттылық (М) – жұмыс пен қызметтестерге қатыссыз
2.Қарым-қатынасқа бағыттылық (Қ) – кез-келген жағдайларда адамдармен қатынас
3. Іске бағыттылық (I) – ресми мәселелерді шешуге қызығушылық
«Қатынастың диагностикалық тесті» (ҚДТ)
«Қатынастың диагностикалық тесті» этникалық таптауырындардың эмоциялық-бағалау компонентін зерттеу мақсатында
ҚДТ этникалық стереотиптердің төмендегі параметрлерін өлшеуге мүмкіндік береді: амбиваленттілік,
Амбиваленттілік стереотиптің эмоциялық анықтық дәрежесін көрсетеді. Стереотип айқындылығы таптауырындық
Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілікті бағалауға арналған әдістемеге сипаттама
Бұл әдістеме жүріс-тұрыс, әдет және көзғарас ерекшеліктері жайлы 130
Әлеуметтік-коммуникативті икемсіздік;
Белгісіздікке шыдамсыздық;
Конформділікке жоғары ұмтылыс;
Статустық өсуге жоғары ұмтылыс;
Сәтсіздіктен қашуға бағдарлану;
Фрустрациялық толеранттық еместік.
Стьюдент әдісі
Стьюдент әдісі тәуелді және тәуелсіз топтарға арналған жеке есептеу
t=I M1-M2I / S1/n1+S2 /n2
S1 және S2 –әр таңдау тобының стандартты ауытқуы.
n1-n2 – әр таңдау тобының элементтерінің саны.
2.2 Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
Б.Басстың тұлға бағыттылығын зерттеу әдістемесі
Кесте 1
Б.Басстың тұлға бағыттылығы әдістемесі бойынша, қазақ тілдес оқушылар мен
Қазақ ұлт өкілдері
Өзіне ббағытты
лық Х1-М (Х1М1)2 Орыс ұлт өкілдері Өзіне бағытты
лық Х1-М (Х1М1)2
1 26 7,4 54,76 1 32 3,6 12,96
2 29 4,4 19,36 2 29 0,6 0,36
3 34 0,6 0,36 3 27 1,4 1,96
4 33 0,4 0,16 4 30 1,6 2,56
5 29 4,4 19,36 5 25 3,4 11,56
6 33 0,4 0,16 6 30 1,6 1,96
7 35 1,6 2,56 7 22 6,4 40,96
8 27 6,4 40,96 8 29 0,6 0,36
9 29 4,4 19,36 9 17 11,4 129,96
10 29 4,4 19,36 10 34 5,6 31,36
11 38 4,6 21,16 11 18 10,4 108,16
12 41 7,6 57,76 12 35 6,6 43,56
13 33 0,4 0,16 13 22 6,4 40,96
14 37 3,6 12,96 14 29 0,6 0,36
15 36 2,6 6,76 15 32 3,6 12,96
16 36 2,6 6,76 16 15 13,4 179,56
17 30 3,4 11,56 17 28 0,4 0,16
18 26 7,4 54,76 18 31 2,6 6,76
19 38 4,6 21,16 19 29 0,6 0,36
20 28 5,4 29,16 20 24 4,4 19,36
21 39 5,6 31,16 21 33 4,6 21,16
22 35 1,6 2,56 22 29 0,6 0,36
23 29 4,4 19,36
24 45 11,6 134,6 24 27 1,4 1,96
25 42 8,6 73,96 25 33 4,6 21,16
26 39 5,6 31,36 26 32 3,6 12,96
27 34 0,6 0,36 27 38 9,6 92,16
28 29 4,4 19,36 28 30 1,6 2,56
29 31 2,4 5,76 29 27 1,4 1,96
30 34 0,6 0,36 30 17 11,4 129,96
31 43 9,6 92,16 31 25 3,4 11,56
32 36 2,6 676 32 34 5,6 31,36
33 34 0,6 0,36 33 36 7,6 57,76
34 32 1,4 1,96 34 43 14,6 213,16
35 29 4,4 19,36 35 29 0,6 0,36
м 33,4
828,24 м 28,4
1256,2
М1=33,4
n1=35
S1=828.24/35-1=24.36
tэмп=3,78
Енді критерийдің n1=35 және n2=35 үшін
tкрит= 1.994 (p