МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..................................................................................................................3 - 5
І. ТАРАУ. Ж.Аймауытовтың әдеби мұрасы.
«Ақбілек» романындағы көркемдік жүйе......................................................6 - 8
1.2. Жүсіпбек Аймауытұлының суреткерлік қуаты...........................................8 - 10
1.3. Жекелеген бейнелердің монологтары.......................................................10 - 17
ІІ. ТАРАУ. «Ақбілек» романың сабақта қолданылатын әдіс - тісілі
2.1."Ақбілек" романы — бір ғана қазақ қызының күрделі тағдыры.............18
2.2. «Ақбілек» романның ағартушылық сипаты.............................................28 - 34
ҚОРЫТЫНДЫ.................................................................................................35 - 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..................................................................41
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: XX ғасырдың басында қазақ әдебиетінде әйел теңдігі
Қазақ қыздарының бойындағы қайрат - жігері, жеңісі Жүсіпбек Аймауытовтың
Халық басынан өткерген ауыр күндерді, азамат соғысының зардабын
«Ақбілек» - дәуір келбетін, сол тұстағы кезең шындығын
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Ж.Аймауытовтың өмір сүрген кезеңдегі қоғамның тарихи
«Ақбілек» романдағы идеясының пайда болу жолдарын анықтау:
тәрбиелік бағыттағы өлендерінің табиғатына қарай талдап, ағартушылық
романдағы дидактикалық сыранды анықтап, дүниетанымдық көзқарастарын бағалау:
Жұмыстың ғылымилығы – қазақ әдебиетіндегі Ж.Аймауытовтың көтерген
Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі
Кіріспеде жұмыстың негізгі қағидалары мен
І. ТАРАУ. Ж.Аймауытовтың әдеби мұрасы
1.1. «Ақбілек» романындағы көркемдік жүйе
Жүсіпбек Аймауытов романының сюжеттік құрылымының өзі ерекше. Бас кейіпкермен
«... Қасындағы қыздарына қабақ шытып, қыңқыл етіп, дауысы сыңқыл-сыңқыл
Көзім тартып тұрғаны несі? – деп, бір бұраңдап қойған
Жай тартады да... қуанарсың... қай көзің?..
Қуанар ем: сол көзім, - деді бітті, кім елеген
Жазушы диалогты жайдан-жай беріп отырған жоқ. Қазақы ырымға бағыштап
Автор оқиғаның ауыр зардабы мен оның сыртқы ортаға әсерін
«Аузында күбір-күбір сұбқан», аяғы жыбыр- жыбыр еңкең қағып, қораны
Қайдан келесің?
Мына ... мына,-дей беріп еді.
Мә, саған мыны-мына! – деп білеуітпен ащы айғай басына
Тап деген соң, тап, қызды!
Кімнің қызы, жасаған!
Сенікі, қыз сенікі.
Қызым жоқ, ойбай!
Қыз бар, табасың!
Бұл – диалог-деталь. Желге, күнге тигізбей, аялап өсірген жалғызын
Диалогте кейіпкерлер репликалары мен авторлық ремарка жымдасып көріністің бояуын
Ым-ишара, бейвербалды тәсілдер кейіпкердің белгілі бір оқиға кезіндегі, тіпті
"- Біз соғысқа барамыз, сен қайтесің? – деді Ақбілекке.
-Қайда болғың келеді? – деп тағы сұрағанда Ақбілек, мойнын
-Аулыма қайтармайсыз ба? – деді. Қара мұрт басын шайқады.
Ақбілек кірпігін жыпылықтатып, жерге қарады.
Тілмаш тағы сұрағанда Ақбілек:
-Тым болмаса, жақын жердегі бір ауылға жеткіздірсеңіз, - деп
Қара мұрт басын тағы да бір шайқады да:
-Бізбен бірге жүргің келмей ме? – деді.
-Соғысқа ма? – деді Ақбілек еңсесін бүкжитіп.
- Соғысқа-деді қара мұрт иегін бір қағып. Ақбілек басын
-Ендеше, мені осында – ақ тастап кетіңіз, - деді.
Түнде жалғыз өзің қорықпайсың ба?
Қорықсам да қалайын... Сіздер қайтып келмейсіздер ме? – деді
Мәлім емес, - деп қара мұртын дірілдетті"
Бұл ым – ишара - қимылды екеуара әңгіменің
1.2. ЖүсіпбекАймауытұлының суреткерлік қуаты
Ұлттық сөз өнеріне, оның өрісті өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде роман секілді ірі эпикалық көркем
Жазушы өз уақытының тамырын дөп басып, дәуір шындығын
Жүсіпбек өткен жол- қиямет қиын жол. Талай оттың ортасында
Ж.Аймауытұлының сыншылдық сипаттарынан:
қоғам мен кезеңдік көріністер айқын аңғарылады;
адам мұраты, оның өмірі мен еңбегі биік бел-белестерден көрінеді;
ұлт мұраты мен руханият мәселелері биік талғам, жоғары жауапкершілік
ақын мұраты мен ақындық өнер кеше-бүгін байланысы, жаңашылдық пен
Ж.Аймауытұлының әдеби-сын еңбектерінің басым бағыттары мен оны танып,
Ең негізгісі, ұлттық сөз өнерін бар асылдан да жоғары
. Жекелеген бейнелердің монологтары
Романда жекелеген бейнелердің монологтары, өмірдегі мұраты мен міндеттері де
Одан әрі Бекболат «бұрын байдың», қазір «орта шарқы үйдің
Офицер – романның басты тұлғасын жәбірлеп, арын аяққа таптаған
Демек, офицер бейнесінен, іс - әрекетерінен «ұлы халықтың»
Ал, Мұқаш өзі жайында былай дейді: «Мен таңқы
Жазушы жаңа өмірдің тыныс – тіршілігін әр алуан деңгейдегі
Жылтыр – ісінде бірлік, сөзінде береке жоқ кейіпкердің
Күрделі жанрдағы туындының төртінші бөлімі алғашқыларына қарағанда екпін –
Романдағы әйелдер бейнесін еске алғанда, Ақбілектің жақын, жақсы көретін
Өмірде өз ісі мен орнын ілетін адамдар аз емес.
«Ақбілек» романы жанр табиғаты мен талабына толық жауап берумен
Көрнекті сөз зергері Ғабит Мүсірепов «Чудесный нәрсе» деп романға
Осындай ой – пікірлер – М.Атымов, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Б.Байғалин,
Тегінде, мұндай ой-пікірлер, ізденістер көп – ақ. Бәрін де
Тұтастай алып қарағанда, Жүсіпбек Аймауытұлының шығармашылық мұрасы, әсіресе
Жүсіпбек Аймауытұлы шығармашылық шеберлігінің мың сан шындығының бір сыры
Бұл – «Ақбілек» романына да қатысты айтылар кемел ой
«Ақбілек» әлемінің ақиқаты осы.
ІІ. ТАРАУ. «Ақбілек» романың сабақта қолданылатын әдіс - тісілі
2.1. "Ақбілек" романы — бір ғана қазақ қызының күрделі
Жүсіпбек Аймауытовтың әдеби мұрасының ең салмақты саласы — прозалық
Ж. Аймауытовтың "Ақбілек" романы кезінде кітап болып шықпаған. 1927—1928
Романда ескі ортадағы жікшіл тартыстардан қорлық көрген қазақ қызының
Ақбілектің басынан өтетін осы оқиғалар арқылы Жүсіпбек сол бір
Қысқасын айтқанда, "Ақбілек" романы — бір ғана қазақ қызының
Патша тақтан құлап, онымен елді бірге тонасқан, қылмысқа белшесінен
«Қартқожа» романындағы сияқты жаңа шығармасында жазушы Алтынсарин, Абай дәстүріндегі
«Ақбілек бейнеттен, қорлықтан, күнәдан құтылып, сонау жеті қат көктегі
Көріп отырғанымыздай автор рухани тәрбие – тағылымды жаңа адам
Ақбілек образы іштей жуылу, өсіп, толысу жағынан келгенде Лев
Катюша Маслова – князь Дмитрий Нехлюдовтың шын сүйіп, бірақ
Ақбілек те ақ банды талқысына түскенге дейін жаны, тәні
«Өткен күндерді бір-бірлеп есіне түсіріп, жағалап, қара мұртқа да
Романда үшінші жақ пен бірінші жақтан қосарлана берілетін ішкі
Ақбілектің қиналысы қапастан таза ауаға шықсам дейтін тұтқын қиналысындай.
«Жаңғыру» мен «Ақбілек» романдарын үндестіретін пафос-адамның адам қалпында жүруі
Өзінен-өзі жиіркенген Ақбілектің адам санатына қосылғаны жаңа ортаға кіргендігінен
Лев Толстойдың Катюшасы да каторгадағы революционерлер арасында жүріп іштей
Орыстың ұлы суреткері қоғамда өзгеріс жасалуын құптайды. Бірақ ескі
Роман бір-бірімен тығыз байланысты екі жоспарда өрістейді. Күнделікті шұбатылған
Күнделікті оқиғалардың барысында Ақбілектің қасіретті жүрегінің құбылыстары суреттелуімен бірге,
Шақырылған үйдің табалдырығын қонақтардың бәрінен бұрын аттаған Ықаң (Ыстыбай)
Ықаң сияқты Тыпаң да ( Тышқанбай) балшабек келген соң,
Авторлық көзқарасқа бұлар дала қазағының не күйде жатқанына самарқаулығы
Бұлардан соң табалдырық аттаған «кемесерлердің» де оңып тұрғаны шамалы.
Зиялы топ бас- басына сыпатталғанда жаңағы ұрандардың шын-
Романның соңғы жағында Ақбілекке үйленетін, киімі де қоңырлау, жүріс-
Шортты знат! Сыболыштар қайдағы жоқ пәлені тауып, ақша алады,-
Аузынан шыққан әр сөйлемінің аяғындағы екі сөзді
-Әбен байдың құйыршығы. Жорғалатып сөйлейтін Жорғабек шешендердің әрқайсысының
«Губревком члені» бойдақ. Ақбілекті ұнатады. Ақбілек те теріс емес.
Бұлардың арасына ауруханадан шығып, көлденеңнен киліккен Бекболат саяси сөзді
Исі қазақтың, бүкіл Қазақстанның тағдырымен байланысты іргелі проблемалар қозғалған
- Әке- ау, заман оқығандікі ғой! – дейді.
Шағын ғана көрініс- жаңа өмір нышаны. Қоғамдық ояныс белгісі.
Романның композициялық құрылымы, ішкі монолог, хат жазу, арыз түсіру,
Автор «Қартқожа» мен «Ақбілек» романын нақты оқиғалар негізінде жазуды
Роман өткен күндердің тарихи шындығын айта отыра, бүгінгі заманмен
«Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойраңдап кеткен озбыр омырау,
Көркем образдың құдіреттілігі деп, міне, осындай бейнелі көріністі айтса
Бүгінгі күнмен орайлас роман тақырыбының бірі- тіл. Бекболат қалыңдығы
«Ғиззетлұ уә құрметлұ ғазиздан көргуші машұқым Ақбілек жанға
Сонсоң ғой қазақ тілінің мұң шағып жүргені:
«Кірленіп барамын, былғанып барамын. Жасыдым, мұқалдым.
Мен не көрмедім?
Маған әкеліп араб пен парсыны қосты. Бертін келе
Тіл тазалығы тақырыбы роман сюжетінен туындайды. Сондай
Эпизодтық рөл атқарып тұр десе де, Әбен бай
Іскендір Диуана- қай уақыттан да тыс бейне. Ел үстіндегі
Диуана- реалистік те, идеалистік те бейне. Негізгі сөзі: «Алла
- Ә, балақайым! Өтірік айтқан жарай ма? Өтірікші
Диуана қонуға түскен үйдің қатыны Күмсінайға қасына ертіп келген
Автор әр тұста роман оқиғаларына публицистиканың отты тілімен үн
«Сорлы Ақбілек! Сен жыламай, кім жыласын? Тас емшегін жібіткен,
«Ақбілект» сол пафос Алтайдың тамылжыған табиғатымен ұласады.
«Марқакөлдің суы балдай. Марқакөлдің суын ішіп, отын жеген сары
Марқакөлдің жиегінде Мамырбайдың Ақбілегі, Жас Балташтың сүйген жары Іскендір
2.2. Ақбілек» романның ағартушылық сипаты
ХХ ғасыр басында ұлттық санада ерекше өрлеу мен серпін,
Ж.Аймауытұлының «Ақбілек» романы шабытты шақ пен талант қолтаңбасын айқындауымен
«Ақбілек» романы «Әйел теңдігі» журналының 1927 жылғы 2,5,11 және
Романға қатысты кейбір дерек көздері Мәшһүр Жүсіп Көпеев пен
Жалпы, жоғарыда еске алған «Хат» автордың М.Ж.Көпеевпен байланысты болғанын
Ендігі бір түйінді мәселе- «Ақбілек» романының қайда жазылғандығы
«Ақбілек» романының жазылуы мен оған әсер еткен өмір- тұрмыс
Жоғарыда еске алған естелік- әңгіме, дерек көздерінің қайсысы да
Романның жазылу әдіс- мәнерінде аса бір қалыптасқан жүйелілік
Адамдық мұрат пен міндет төңірегінде кейіпкер монологтары да
Назар аударалық бір жайт- автор роман оқиғасын түйінді,
Ендігі сөз роман кеіпкерлері туралы.
Шығарма атын иемденген басты тұлға- Ақбілек аяулы әке мен
Бұл – бай қызының ес білгелі кезікпеген кедергісі, жат
Феодалдық- патриархалдық сана мықтап қалыптасқан кезде Ақбілек басынан өткерген
Ақбілектің жандауысы, шерлі мұңы кеудесінде жаны, сезімі барға жеткендей-
Қорытынды
Бүгінгі қазақ романының ХХ ғасырдың басында туғанына ешкім де
Қазақ романының ту басында М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы»,
Осы романдардың ішінен мен Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романын қазақ романдары
Себебі, Жүсіпбектің романдарын алғашқы «қазақ романдары» деп пікір
«Ақбілек» романында кейіпкер болмысы мүлде жаңа қырынан көрінеді; қоғамдық
Дулатов, Көбеев т. б. шығармаларындағы кейіпкерлер сыртқы көркі ішкі
Бір қарағанда бір-біріне ұқсамайтындай көрінетін кейіпкерлердің өзара ортақ белгілері
Жүсіпбек романында көркем бейне жасаудың принциптері мен деңгейлері –
ХХ ғасыр басында әйел бостандығы - әлеумет бостандығының ең
Шығарманың бас кейіпкері Ақбілек қиыннан жол тауып, төңкеріске араласып,
Суреткер Ақбілектің шиеленіске толы күрделі де бай ішкі
«Ақбілек» ─ әлеуметтік – психологиялық роман. Себебі, ары мен
Дүниеде ең үлкен дерт надандық екенін талай ғұламалар айтып
Ақбілек трагедиясы – бүкіл халықтық трогедияның бір ұшқыны. Ақбілекті
Роман Ақбілектің жау қолына түсуінен басталады. Ес білгелі әке-шешесінің
Әйелдің осал жері – сұлулық, осал жері – мақтан.
Жазушы кейіпкерін әр алуан ситуацияға түсіріп сынайды, кейіпкер психологиясын
Орыстың ұлы жазушысы Толстой кім көрінгеннің қолтығында кетіп бара
Ақбілек қорлығы осымен бітпейді.«Ауылыма барсам болды, бәрі жақсы болады»
Ақбілектің жан күйзелісін бірде шуақты, бірде бұлтты, бірде жігерлі,
...Ауылдан пана таппаған Ақбілек ағасына еріп қалаға барады. Бұл
Алғашқы тарауда автор өзі сөйлесе, кейінгі тарауда Ақбілектің жеткен
Роман соңында сүйгенімен қол ұстасып елге қонаққа келген Ақбілектің
Ақбілек - білім алып, заманның жоғарғы сатысына көтерілген әйелдердің
Енді Ақбілек « баяғы емес, өзгерген, өнер тапқан, жетілген.
Осындай қарапайымшылықтан күрделі тұлғаға дейін көркем тілмен, шебер оймен,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақ романы және « Ақбілек». «Қазақ әдебиеті» газеті. 28
Әбдікова Қ. Ж. Аймауытов туындыларындағы тұлға. - Алматы ,
Қирабаев С. Ж. Аймауытов.- Алматы, 1993
Аймауытов Ж. Ақбілек.Роман - Астана ,1998
Қазақ әдебиеті (ХІХ ғ.) Алматы «Мектеп» 2006 ж.
«Қазақ әдебиеті».Жұмажанов Т. Алматы «мектеп» 2006 ж.
«Қазақ әдебиеті» Кирабаев С. Мырзағалиев Қ. Алматы
«Қазақ әдебиеті» Абдиманулы О. Дюсебаев С. Алматы «Мектеп»
«Қазақ әдебиеті» Х. Әдібаев, М. Базарбаев, З. Кобдолов,
Алматы «Мектеп» 2001 ж.
3