РЕФЕРАТ
Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп отырған. Қазақ тілінің қоғамдық
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев: “Тілді дамыту
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша зерттеулер өте аз.
Тіл мәдениетінің шыңына жету отбасынан, бала бақшасынан басталып, ал
Зерттеудің мақсаты: педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл мәдениетін
Зерттеудің нысанасы: педагогика ұжымы мен ата-аналардың байланысқан іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні: оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу міндеттерін шешу барысында біз ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, педагогикалық
Зерттеу жұмысы реферат, кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі
Мазмұны
Кіріспе..........................................................................................................................4
1. Тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлесе қалыптастыру мәселесінің
1.1 Тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде қарастырылуы...............................................................................8
1.2 Тіл мәдениеті, оның көрсеткіштері мен өлшемдері.........................................16
1.3 Мектеп пен ата-аналардың өзара байланысы мәселесінің педагогикалық-психологиялық негізі.........................................................................................22
2. Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің практика жүзінде шешілуі...............................................................................................................34
2.1 Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы сынып жетекшісі мен ата-аналардың
2.2 Жүргізілген эксперимент нәтижелерін талдау................................................42
Қорытынды.................................................................................................................53
Әдебиеттер тізімі.......................................................................................................54
Қосымша А.................................................................................................................57
Қосымша Ә.................................................................................................................63
Қосымша Б.................................................................................................................64
Қосымша В.................................................................................................................66
Қосымша Г.................................................................................................................67
Қосымша Ғ.................................................................................................................69
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – қарым-қатынас құралы. Ол адамның ой-өрісін,
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев: “Тілді дамыту
Түрлі ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді қарастыру, байқау негізінде біз бүгінгі күнгі
Жалпы ғылымда жеке тұлғаның сөйлеу әрекетін қалыптастыру, тіл мәдениетін
Жалпы тәрбие үрдісінің дұрыс бағытта жүруінің кепілі – педагогтар
- Отбасы мен мектептің оқушы тіл мәдениетін қалыптастырып, дамыту
- Оқушы тіл мәдениетіне қойылатын талаптар мен оларды оқушылардың
- Ата-аналар мен мұғалімдердің оқушылардың тіл мәдениетін көтеруге бағытталған
Осы қайшылықтарға байланысты біз төмендегідей мақсат қойып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты: педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл мәдениетін
Зерттеудің нысанасы: педагогика ұжымы мен ата-аналардың байланысқан іс-әрекеті.
Зерттеу пәні: оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің болжамы төмендегідей:
Егер мұғалім:
- мәселе бойынша ата-аналарды үнемі ақпараттандырып отырса; (ата-аналар жиналысында,
- оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудың жұмыс жүйесін, бағдарламасын ата-аналармен
- жұмыс жүйесін, бағдарламаны бірлесе жүзеге асырса; (ашық сабақтар,
- жетістіктерді талдап, диагностикаласа оқушылардың тіл мәдениеті нәтижелі қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері:
1.Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау арқылы:
- “тіл мәдениеті” ұғымына анықтама беру;
- тіл мәдениетінің өлшемдері, көрсеткіштері мен талаптарын айқындау;
- педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруға
2.Зерттелініп отырған мәселенің қаншалықты шешілгенін анықтау.
3.Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесін жүзеге асыруда педагогика ұжымы
4.Эксперимент нәтижесін талдап, қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектептің ата-аналармен өзара байланысын жүйелі ұйымдастыру
Зертеудің әдіснамалық негізі: оқушылардың тіл мәдениеті, ата-аналар мен мектептің
Зерттеудің көздері: тіл мәдениеті, оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру, ата-аналар
Зерттеу әдістері: ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, педагогикалық байқау, бақылау, сауалнама,
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі
Зерттеудің практикалық мәні:
Ата-аналар мен сынып жетекшілеріне, жалпы педагогика ұжымына арналған:
“Тіл мәдениеті” бағдарламасы жасалды;
- Ата-аналар мен педагогика ұжымының жұмыс жүйесі құрылды;
- Тіл мәдениетін анықтайтын шарттар, көрсеткіштер мен өлшемдер анықталды.
Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде, ата-аналарға, жоғарғы оқу
Зерттеу базасы: А.Байтұрсынов атандағы № 20 орта мектеп.
Зерттеудің кезеңдері:
1-кезең (2003-2004)
Проблема бойынша әдебиеттерге талдау жасау, қажетті материалдарды жинақтау, жұмыстың
2-кезең (2004-2005)
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлескен іс-әрекетінің
3-кезең (2005)
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді, мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерттеу барысында, өткізілген педагогикалық эксперимент
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: зерттеу қағидаларының педагогика ғылымының
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
Кіріспеде зерттеудің мақсаты нысаны, пәні, болжамы, міндеті, ғылыми жаңалығы,
1-бөлім “Тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлесе қалыптастырудың теориялық
“Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің практика жүзінде шешілуі” атты
Қорытындыда аталған мәселені зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдамалар мен эксперименттік
Қолданылған әдебиеттер тізімі зерттеудің барысында талданған психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді
1 ТІЛ МӘДЕНИЕТІН ОТБАСЫ МЕН МЕКТЕПТІҢ БІРЛЕСЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
1.1 Тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде қарастырылуы
Біз зерттеуімізді тіл мәдениеті мәселесінің тарихта қалай қарастырылғандығын анықтаудан
Тіл мәдениетіне, сөйлеу шеберлігіне қазақ халқы айрықша мән берген.
XIX ғ. екінші жартысында дүниеге келген “Дала уалаяты”, “Түркістан
Ұлтымыздың рухани ұйтқысы, халқымыздың біртуар ардақты перзенті А.Байтұрсынов сонау
1.Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жұрнақ, жалғау, жалғаулықтарды жақсы
2.Сөйлемдерді бір-біріне орайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру қажет.
3.Сөйлем ішіндегі сөздерді дұрыс септеп, дұрыс ымыраластыру қажет.
4.Сөздердің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстіне талғау сөздердің
Тіл тазалығы туралы ұлы ағартушы, педагог, жазушы Ы.Алтынсарин өзінің
Ал еліміздің дүлдүл ақыны М.Жұмабаев өзінің шын мәніндегі ұлттық
Қазақ зиялыларының ішінде тәлім-тәрбие, оқу-ағарту мәселелері саласында терең ой
“ 1950 жылы тіл мәдениеті проблемасын зерттеу мәселесі қолға
1970 жылдары тіл мәдениеті мәселесін егжей-тегжейлі қарастырған зерттеушілердің бірі
- Орфоэпиялық қателер.
- Орфографиялық қателер.
- Стильдік қателер /4, 5 б./.
Сондай-ақ, ғалым еңбектерінде қосымша ретінде мәндес фразеологиялық тіркестердің қысқаша
Тіл мәдениеті мәселесін Т.Р.Қордабаев өзінің “Қазақ тілі білімінің мәселелері”
Қазақ тіл білімінде тіл мәдениетіне байланысты пікір айтушылардың бірі
Ғалым тіл нормасы, орфоэпиясы жөнінде бірнеше еңбек жазып, радио,
Біздің зертеуімізге негіз етіп алған тағы бір еңбек А.Жапбаровтың
Қазіргі таңда тіл мәдениеті мәселесіне байланысты жазылған арнайы еңбектер
Сонымен, ғалым-зерттеушілердің талдауларын, зерттеулерін саралай келе біз төмендегідей ой
Енді нақты оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру әдістемесі мәселесінің ғалым-зерттеушілердің
“ Мектеп оқушыларының тілін дамыту мен тіл мәдениетін жетілдіру,
Ф.И.Буслаев ана тілін оқыту процесінде оқушыларды сөйлеу тіліне дағдыландыруға
Тіл мәдениеті жөніндегі теориялық және практикалық пікірлерді дамытушылардың бірі
Грамматикалық және стилистикалық жаттығуларға зор мән бере келіп, С.И.Абакумов:
Кейінгі кезде оқушылардың тілін дамытуға ерекше назар аударылып отыр.
Тілдің заңдылықтарына арналған көптеген зерттеулерде сөзді әдеби нормада айта
“Мектеп оқушыларының тіл мәдениетін арттыру, оларды өз ана тілін
“Қазақ тілі лексикасы аса бай, стильдік көркемдегіш құралдары жетілген
Сол сияқты, оқушылардың тіл мәдениетін көтеру мақсатында пайдаланылатын әдіс-тәсілдер
1.Өндіріс орындарын суреттеуге дағды беру.
2.Оқылған шығармаға байланысты пікір айтуға үйрету.
3.Әдеби материал негізінде салыстырмалы түрде мінездеме беруге үйрету.
4.Творчестволық мазмұндама жаздыру.
5.Тақырып бойынша әңгіме құрастыруға үйрету.
6.Фильм немесе спектакль туралы пікір айтуға үйрету /18, 55
Бұл экскурсия, әңгімелесу, жоспар құру т.б. әдістер арқылы жүзеге
Сондай-ақ, тек әдебиет, қазақ тілі сабағында оқушылардың тіл мәдениеттерін
1. Қазақ тілі сабағында оқушының жауабы мұғалімнің қатысынсыз өз
2. Жаттығу, тапсырма жұмысының мақсатын, шартын түсініп, материалды ауызша
3. Оқығанын, естігенін, көргендерін мазмұндап, суреттеп, баяндап айтып беруге
4. Оқушылардың ізденіс жасаған шығармашылық жұмыстарының қорытындысын жинақтап айтқызу.
5. Ауызша суреттеп сөйлеу.
6. Ойдан әңгіме, өлең шығарту.
7. Көпшілік алдында сөйлеуге баулу.
8. Текст оқу.
9. Мәнерлеп оқу.
10. Үйде оқу.
11. Хабарлау, баяндама жасау, сын айту, таласу (дебат), құттықтау”
Жазбаша тіл ұстарту мақсатында жүргізілетін жұмыс түрлері ретінде зерттеуші,
Білікті маман, тәжірибелі ұстаз Қ.О.Бітібаева: “Тіл мәдениетіне дағдыландыру, көркем
Әдіскер А.Әбілқаев оқушылардың тіл мәдениетін көтеруде төмендегідей әдістерді топтастырады:
- сөздік жұмысын жүргізу;
- түсініксіз сөздерді түсіндіру;
- сөздік диктант;
- сөздік таблицалар;
- мазмұндама жаздыру;
- шығарма жаздыру;
- мәнерлеп оқу /16,101 б./.
С.Тілешева өз еңбегінде тіл дамыту жұмыстарының ішінде сөзбен жұмыс
мұғалім сабақта талданатын шығарманың сөздігін жасайды. Ол сөздер алфавит
шығарма мазмұнын түсіндіруге қажетті сөздер текстен теріліп алынады. Сол
талданып отырған шығарманың өзіне тән ерешеліктерін көрсетіп, оның тақырыптық
көркемдеуіш сөздердің қолдану тәсілдері қаралады.
жеке сөздерге түсінік бергенде оларды даралап ұғындырмай, шығарманың тақырыбы
Зерттеуші сөздің мән-мағынасын ұға, сезе білу үшін оқушыға табиғатты
А.Жапбаров сөздердің мағынасы бойынша жаттығулар жүргізу; әр бір
Сонымен, түрлі ғалымдардың еңбектерін, зерттеулерін талдау бізді төмендегідей қорытындыға
Ал оқушылардың тіл мәдениетіне отбасының әсері, ата-аналар мен мектептің
1.2 Тіл мәдениеті, оның өлшемдері мен көрсеткіштері
Әдетте мәдениет – қоғамның оқу-білім, ғылым, өнер т. б
Тіл мәдениеті ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында мынадай анықтама берілген:
Ұлтын қадірлейтін, өзіндік ой-пікірі қалыптасқан, сол ойын басқаға дәл,
1. Ортаның әсері; а) оқушының сөйлеуіне жергілікті тіл немесе
2.Сөйлеу дағдыларының жоқтығы (мектептің тіл дамытуға немқұрайлы қарауы);
3.Жекелеген оқушы тіліндегі кемшілік (сақаулық, быдықтық, мыңғылдық, т.б.)” –деп
Сондай-ақ, М. Балақаев, Т. Қоңыратбаев, С. Қирабаев, Ш. Беркімбаева,
1. Көркем әдебиет оқуға деген оқушылардың қызығушылығының төмендігі. Тіл
2. Мәдени орталықтарға бару, ол туралы пікірлесудің өте сирек
3. Ата-аналардың балаларының тіл мәдениетіне жете мән бермеушілігі; Баланың
4. Тілдік ортаның әсері; Мектепте тіл ұстарту, тіл мәдениетін
5. Тіл мәдениетін қалыптастыруды тек қазақ тілі сабағына
6. Бастауыш сыныпта қазақ алфавитін терең меңгермегендігін ескермей, орыс
7. Кей мұғалімдердің өздерінің тіл мәдениетінің төмендігі. Мұғалімнің оқушы
8. Отбасы тәрбиесінде ұлттық педагогиканың, халық ауыз әдебиеті үлгілерінің
9. Мұғалімдердің көпшілігінің бұл мәселеге арнайы көңіл бөлмеуі
Жалпы тіл мәдениетіне қойылатын талаптар қандай, әр бір мәдениетті
1. Сөз жаттықтығы. Әдеби тіл нормасын сақтап, сөзді дұрыс
2. Сөз байлығы. Сөз байлығына ден қоймаған адамның тілі
3. Сөз тазалығы. Тіл мәдениетіне аса қажетті салалардың бірі.
4. Сөз дәлдігі. Сөздерді тілдегі мағынасына лайық қолдану.
5. Сөз әсерлілігі. Әр тілдің көпшілікке ортақ орфоэпиялық қағидаларының
6. Сөз әдебі. Тіл пікір алысу құралы ретіде адамдардың
Ал зерттеуші М.Балақаев өзінің тіл мәдениетін тереңінен зерттеген еңбектерінде
1. Дүниеде тыңдаушының өзі жақсы білетінді өздеріне тәптіштеп айтып
2. Өз сөзін қадірлейтін адам, тыңдаушысын да қадірлейді.
3. Сөйлегенде әр бір сөзің анық, дәл, айқын естілетін
4. Сөзің тартымды болсын десең, оған аздап бет-аузыңнын қолыңнын
5. Айтайын деген ойыңды әбден ығыр болған, үйреншікті сөздерден
6. Айтқан сөз әрі қысқа, әрі тұжырымды болсын
7. Сөз жүйелі болу керек. Жүйелі сөздің арқауы, өзара
8. Мәдениетті адам ойын анық, дәл айтуға керекті сөздерден
9. Ана тілін жақсы білген кісі сол тілде ойлап,
А.Жапбаров сөз мәдениетінің жоғары болуына мынадай талаптар қояды:
- сөздің жүйелі, анық, түсінікті болуы;
- сөздің тілдегі орфоэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларға сай дұрыс
- сөздердің қажет еткенде бейнелі, көркем, эмоциялы болуы;
- сөздердің тыңдаушы немесе оқушының жағдайына, ортаның қажеттілігіне сай
Л.А.Введенская, Л.Т.Павлова, Е.Ю.Кашаева тіл мәдениетіне қойылатын талаптары бұл сөздің
Білікті ұстаз, зерттеуші Қ.О.Бітібаева оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру, ауызша
Осы сияқты көптеген зерттеушілер, ғалымдар, педагогтардың ой-тұжырымдары мен пікірлерін
- сөйлегенде тілдегі дыбыстарды дұрыс, анық айту;
- сөйлеу әуені, қарқыны, дауыс күші мен кідірісті сақтау;
- екпіннің түсуін, үндестік заңын сақтау;
- сауатты, қатесіз жазу;
- жазба текстерде тыныс белгілерін сақтау;
- әріп таңбаларын дұрыс, түсінікті жазу;
- дұрыс айтып, сөздердің тізбегін табиғи заңдылықтарымен дыбыстау;
- сөйлегенде сөз тұлғаларын, түрленуін сақтау, қосымша, көмекші сөздерді
- сөздерді өз мағынасына қарай қолдану, мағыналарын анық біліп
- сөйлемдерді, әсіресе күрделі ойды білдіретін құрмалас сөйлемдерді дұрыс
- керекті сөзді сөздік құрамның ішінен іріктеп, әдеби вариантын
- тілдегі ауызекі, ресми іс-қағаздарды, публицистикалық, көркем поэзиялық, ғылыми
- сөйлеу әдебінің сақталуы:
- тілдегі көркемдік құралдар, тіл байлығын, оның мүмкіндіктерін пайдалану;
- сөйлеуде тілдің өз заңдылықтарына қатысты халықтың ұлттық ерекшеліктерін
- сөйлегенде ойдың көлемі, мазмұндық құрылымы, хабардың жеткізу жүйесін
Осы көрсетілген бір-бірімен түрліше байланысты он алты тіл мәдениетіне
Сондай-ақ біз ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдай отырып, тіл мәдениетінің мынадай
Осы аталған тіл мәдениетінің көрсеткіштерін ескеріп, талаптарын орындап отыратын
Жалпы тәрбие үрдісінің дұрыс бағытта жүруінің кепілі – педагогтар
1.3 Мектеп пен ата-аналардың өзара байланысы мәселесінің педагогикалық-психологиялық негізі
Баланың тіл мәдениетін қалыптастыруда отбасының орны ерекше. Қазақтың ұлы
Бала тәрбиесіне мән бермейтін отбасынан шыққан бала, мектептен кейінгі
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы ата-аналар мен педагогика ұжымының
Аталған түрлі еңбектерде, зерттеушілердің барлығы мектептің, сынып жетекшісінің ата-аналармен
Ата-аналарды оқу-тәрбие үрдісінің мазмұны мен әдістемесімен таныстыру.
Ата-аналармен педагогикалық-психологиялық ағарту жұмыстарын ұйымдастыру.
Ата-аналарды балаларымен бірлескен іс-әрекетке тарту.
Жекелеген оқушылардың отбасындағы тәрбиеге түзету жұмыстарын жүргізу.
Ата-аналар белсенділері мен ата-аналардың қоғамдық ұйымдарымен өзара әрекет ету.
Біз осы жіктеудің негізінде оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы ата-аналар
Ата-аналарды балаларының тіл мәдениетін қалыптастырудың мазмұны, мақсаты, мәні, әдістемесі,
Осы тұрғыда ата-аналармен педагогикалық-психологиялық ағарту жұмыстарын ұйымдастыру. Оны келесі
- ата-аналарға арналған мектептік, сыныптық конференциялар ұйымдастыру;
- ата-аналар университеттері;
- ата-аналар лекторийлері, дарынды балалар, қиын балалар, түрлі үйірмелерге
- психологиялық-педагогикалық кеңестер;
- тренингтер;
- ата-аналарға арналған әдебиеттерге шолу, көрме ұйымдастыру, оқырмандар конференциясын
Ата-аналарды балаларымен бірлескен іс-әрекетке тарту. Ол былайша жүзеге асуы
- сынып жетекшісі ұйымдастырған сабақтан тыс іс-шараларға қатысу;
- жалпы мектептің оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруға байланысты өткізілетін
- оқырмандар конференциясы;
- отбасылық ойын байқаулары т.б.
Жекелеген оқушылардың отбасының тіл мәдениетін қалыптастырып, дамыту жұмыстарына көмек
Тіл мәдениетін қалыптастыруда ата-аналар белсенділерін жұмысқа тарту.
Енді осы тұрғыда аталған зерттеушілердің бұл мәселені қалай қарастырғандығына
Б.И. Иманбекова зерттеуінде отбасы мен мектептің өзара әрекетінің басты
- ақпараттық;
- тәрбиелік-дамытушылық;
- қалыптастырушылық;
- қорғау-сауықтырушылық;
- бақылаушылық;
- тұрмыстық /47,49 б./.
Мұнда оқушының тіл мәдениетін жетілдіруді ата-аналар мен педагогика ұжымының
отбасын тәрбиелік мүмкіндігі мен күш-қуатын айқындау мақсатында зерттеу;
отбасының адамгершілік бағытына қарай оларды топтастыру;
олардың бірлескен әрекетінің ағымдық және соңғы нәтижелерін талдау /47,
Зерттеуші И.Сырымов өз зерттеуінде: “Отбасы және ата-аналар баланың жеке
Психологиялық-педагогикалық көмек беру жұмысы. Ата-аналардың психологтармен жеке кездесулерін ұйымдастыру.
Ақпараттық-әдістемелік жұмыс. Мектеп пен отбасының байланыс жүйесінде ерекше орын
Ұйымдастырушылық-административтік жұмыс. Ата-аналармен әдістемелік жұмысты сынып жетекшілері жарты жылдықта
Диагностикалық-аналитикалық жұмыс. Бұл ата-аналармен өзара іс-әрекет жасаудың ең қызықты
Бұқаралық-мәдени жұмыс. Ата-аналарды көбірек сыныптың және мектептің дәстүрлі
Л.И.Рожков пен Л.В.Байбородова ата-аналар мен педагогтардың бала тәрбиелеудегі ынтымақтастығы
Зерттеуші В.Г.Сенько мектеп пен отбасының байланысы туралы : “Школа
Ата-аналардың педагогикалық-психологиялық дайындығы.
Ата-аналардың өздік білім алуын басқару.
Ұжымдық және жеке жұмыс формаларын дұрыс үйлестіру /51, 77
Бұл жұмыстардың оқушы тіл мәдениетін қалыптастыруда да маңызы зор.
Ал Л.И.Маленкова өз зерттеу еңбегінде мектеп пен отбасының өзара
Сызба 1. Педагогикалық ұшбұрыш. (Л.И.Маленкова бойынша)
Мұғалім
Ата-ана
Осы орайда отбасымен бірге, мәдениетті азамат тәрбиелеуді жүзеге асырушы
Сонымен мектептің ата-аналармен жүргізетін жұмысының ерекшелігі осы екі жақтың
Сынып жетекшісінің ата-аналармен жұмыс істеу қажеттілін С.Ш.Әбенбаев төмендегідей саралайды:
Баланың өмірін ұйымдастыруда, оның тәрбиесіне қатысты мәселелерді шешуде ортақ
Баланың отбасы мен мектеп жағдайындағы дамуын және әлеуметтенуін тиімді
Баланың әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық даму жағдайын ескере отыра тәрбиенің
Баланың жан-жақты, үйлесімді дамуы үшін тәрбиелі ықпалды дұрыс және
Балаға мектеп пен мектептен тыс мекемелерінің, ата-аналар мен жұртшылықтың
Баланы түрлі ортада, әр түрлі жағдайда дұрыс танып-білу үшін;
Балаға ықпал етудің жалпы тәсілі мен техникасын ойластыруда, жалпы
Сынып жетекшісі, оқушылар, ата-аналардың жағымды көңіл-күйін, өзара жағымды түсіністік
Сонымен бірге зерттеуші сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізетін жұмыс формаларын,
Бұл мәселе туралы зерттеуші Ф.З.Буланова төмендегідей тұжырым айтады: “Баланы
Ф.З.Буланова тәрбиедегі ата-ананың ролі, ата-аналармен мектептің жұмысын ұйымдастырудағы негізгі
Зерттеуші И.А.Хоменко мектеп пен отбасының өзара іс-әрекетінің мәнін төмендегідей
Бұл мәселені қарастырған Ж.Ә.Әбиев, С.Б.Бабаев, А.М.Құдиярова өз еңбектерінде отбасы
Мектеп пен сынып жетекшісінің отбасымен және жұртшылықпен жүргізетін жұмысының
Ата-ананың тәрбиелік мүмкіндіктеріне сенім арту, олардың педагогикалық мәдениетінің деңгейін
Отбасы өміріне орынсыз араласуға жол бермейтін педагогикалық әдеп. Сынып
4. Тәрбие мәселелерін шешуге құштар, көтеріңкі көңіл-күйді басшылыққа алу,
Ғалым-зерттеушілер А.С.Роботов, И.А.Хоменко, И.Г.Шапошников өз еңбектерінде мектеп пен отбасы
Мектеп білім беру институты бола отырып және білім саласында
Сондай-ақ, көптеген міндеттерді мектептің өздігінен шеше алмайтындығы анық. Мұның
Біз түрлі зерттеулерге сүйене отырып мектеп пен отбасының оқушылардың
Өткен жылдың жылдық жоспарына қайта оралып, ойша келесі сұрақтарға
- оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлескен
- барлығы жүзеге асты ма, ең сәтті орындалған не
- қандай қателіктер кетті, олардың себебі неде;
- жаңа оқу жылында бірінші кезекте нені қолға алу
мұны қалай тиімді жүзеге асыруға болады, кімдерге тапсыру керек.
Қандай жағдайда жұмыс істеп жатқандығына байланыссыз, оқушылардың тіл мәдениетін
- бұл бағытта қандай құрамдас бөлімше нәтижелі жұмыс істеді;
- ата-аналармен өзара байланыстың қандай формасы нәтижелі болды;
- олардың педагогикалық тиімділігі неден көрінді;
- қанша ата-аналар жиналысына қатысты;
- олар қаншалықты сәтті, ата-аналармен байланыс іс-әрекетіне тиімді болды.
Осы бағыттағы оқушылар отбасымен жұмыстың дифференцияланған жұмыс формаларын анық
Келесі кезекте мәселені шешуде мектеп пен отбасы ынтымақтастық идеясын
ұжымды оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруда ата-анлармен нәтижелі өзара іс-әрекет
әрбіреуі өзінің басқарушылық, ұйымдастырушылық, педагогикалық потенциалын жүзеге асыра алу
жұмыстың негізгі бағыттарын жүзеге асыруда теориялық қалай дайындалуға болады,
оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы бірлескен іс-әрекет жобасын кімге тапсыру
бұл іс-әрекетті сынып жетекшілерінің әдістемелік бірлестіктерінің, пән мұғалімдерінің әдістемелік
жаңа жоба тек басқалардың тәжірибелерін ескеріп қоймай, өзінің тәжірибесіне,
оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы ата-аналармен байланыыс бағдарламасын мектептің басқа
жүргізілген жұмыс қорытындыларын қалай және қандай көрсеткіштер бойынша бағалауға
Сондай-ақ мектеп директоры мүмкін конфликттерді ескеруі қажет. Бұл туралы
Сонымен, білім беру мекемесінің басшысының ата-аналармен байланыс орнатуы өте
Сонымен оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы отбасымен байланыс орнату мәселесін
мектепте, сыныпта осы бағыттағы нәтижелі тәжірибе бар ма;
осы бағытта қандай жағдайда және неліктен ата-аналармен байланыс орнату
бұл байланыстың нәтижелілігі немен анықталады;
педагогикалық маңыздылығы неде;
пайдалы жақтары қандай.
Бұл сұрақтарға жауапты директор орынбасары түрлі әдістермен алуы мүмкін:
Өзара байланысқан іс-әрекеттің педагогикалық мақсатын директормен бірлесіп талқылау.
Арнайы зерттеуші топтың анализдейтін зерттеу материалын жинақтау. Бұл жалпы
Сынып жетекілері, басқа мектеп қызметкерлерімен әңгімелесу арқылы оқушылардың тіл
Сыныпта, топта, балалардың шығармашылық ұжымында немесе параллель сыныптарда, тіпті
Ата-аналармен өзара іс-әрекетті нәтижелі ұйымдастыру мақсатында консультациялық қызмет құру,
Өзара іс-әрекет жобасы ата-аналар мен мектептің оқушылардың тіл мәдениетін
Директор орынбасары құрған жоба әдістемелік бірлестіктер, сынып жетекшісінің нақты
Директор құрастырған мектеп пен отбасы байланыс концепциясында мұғалімдердің әдістемелік
ақпараттық-ағартушылық; (жаңа оқу пәндері бойынша, қосымша білім түрі мен
шығармашылық;
ұйымдастырушылық-әрекетік бағыт.
Біздің зерттеу тақырыбымызға мұғалімдердің әдістемелік бірлестіктерінің шығармашылық бағыттағы жұмысы
Мектептерде ғылым күні, өнер күні, олемпиада, жарыстар, сайыстар, мерекелер,
Зерттеу және шығармашылық тапсырмаларды құруға консультант;
Клубтық сабақтарды басқарушы;
Орындалған жұмыстарға рецензент болуы мүмкін.
Мұнда мұғалімдердің әдістемелік бірлестіктері бір жылға жоспар құруда, алдын-ала
Шығармашылық бағытта жұмыс істеудегі мұғалімдердің өткізетін ашық сабақтарының да
ата-аналарға арналған ашық сабақтар өткізу;
бірлескен сабақтар өткізу; (сәйкес дайындығы негізінде ата-аналардың өздеріне сабақ
пән бойынша балалардың шығармашылық есеп беруін ұйымдастыру; (пән апталықтарында,
ата-аналармен бірге тақырыптық мерекелер өткізу;
пән бойынша консультация ұйымдастыру – ата-аналардың ақпараттық және әдістемелік-педагогикалық
Сонымен, отбасымен байланыс орнатуда педагогика ұжымының барлығы жұмыла әрекет
2. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ТІЛ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПРАКТИКА ЖҮЗІНДЕ
2.1 Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы сынып жетекшісі мен ата-аналардың
Сынып жетекшілері ата-аналармен байланыс орнатуда өте үлкен және негізгі
Сынып жетекшісі ата-аналармен өзара байланысқа түсерде төмендегідей бағыттарда жұмыс
Отбасымен өзара іс-әрекет принциптерін, стратегиялық мақсатын құру;
Бұл мақсатта пайдалануға болатын мектептің профессионалды, материалды, ақпараттық, психологиялық
Нәтижелі, байланысқан іс-әрекетке жеткізетін жолдарды анықтау;
Қажетті жағдайда процеске қатысатын субъекттерге ағарту жұмыстарын жүргізу;
Істелген жұмыс нәтижелерін анықтайтын өлшемдерді, бағалау тәсілдерін анықтау;
Болжанып отырған іс-әрекеттерді қатысушылармен талқылау;
Жұмыс жүйесін іске асыру;
Жасалған жұмысты анализдеу.
Ата-аналарды оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруда бірлескен іс-әрекетке тарту жұмыс
Бұл механизмді сәтті қолданудың нәтижесі ретінде төмендегілерді сараладық:
- ата-аналар мектеппен бірлесе әрекет етуге деген қызығушылақтарының көтерілуі;
- баланың тіл мәдениетін қалыптастырып, дамытуға деген белсенділіктің, ынта-ықыластың
- оптималды нәтижеге жетуде үнемі перспективті, жаңа әдістер мен
- әрине, оқушылардың тіл мәдениетінің көтерілуі.
Бұл жүйені іске асыруда сынып жетекшісі мен ата-аналардың өзара
ата-аналар жиналысы;
- ата-аналармен жеке кездесу;
- ата-аналар комитеті;
- ата-аналар белсенділерімен жұмыс;
- ата-аналар үшін әңгімелер мен дәрістер;
Кесте 1. Сынып жетекшісінің ата-аналармен байланысқан іс-әрекетінің кезеңдері.
1
Ақпараттандыру
(жұмыстың мақсаты, мазмұны, бағыттары туралы)
6
Диагностика
(жетістіктердің)
2
Диагностика
(Іс-әрекетке деген қатысушылардың қатынасын)
5
Іс-жүзіне асыру
(жұмыс жүйесін немесе бағдарламаны)
4
Ата-аналар арасында ағарту, ақпараттандыру жұмысын жүргізу
(жеке, топтық түрде болуы мүмкін)
3
Бірлесе талқылау, өңдеу
(оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудың жұмыс жүйесін, бағдарламасын)
- конференция;
- педагогикалық талқылау;
- ашық сабақтар;
педагогикалық консультация.
Енді әрбіреуіне тоқталып, біздің жұмысымыздағы бұл формалардың тиімділігі мен
1.Ата-аналар жиналысы. Жиналыс мектеп бойынша жылына екі рет, сыныптар
2.Ата-аналармен жеке кездесу. Оқушылардың отбасына бару, ата-аналарды мектепке шақыру
3.Ата-аналар комитеті. Ата-аналар жұртшылығының тұрақты органы. Ол мектеп ұжымымен
4.Ата-аналар белсенділерімен жұмыс. Белсенділер мектептің барлық жұмысына араласады, ата-аналармен
5.Ата-аналар үшін әңгімелер мен дәрістер. Түрлі тақырыптарда ата-аналарға әңгімелер
6.Конференция. Тәрбиенің басты мәселелері бойынша оқушыларды қатыстыру барысында ата-аналармен
7.Педагогикалық пікірталас (дискуссия). Пікірталас – педагогикалық мәдениетті көтерудің қызықты
8.Ашық сабақтар. Жоқ дегенде ата-аналардың жылына 3-4 ашық сабаққа
9.Педагогикалық консультация. Консультацияның негізі – ата-аналардың сұрақтарына жауап беру.
Біздің оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруға байланысты құрған жұмыс жүйесі
- ата-аналармен бірлесе түрлі сайыс, ойын, конференция, пікірталас тағы
- ата-аналармен тығыз жұмыс жасай отырып, (дәріс, сұрақ-жауап кеші,
- ата-аналар мен сынып жетекшілерінің байланысқан іс-әрекетін ұйымдастыру;
Бағдарламаның мазмұны жеке тұлғаның мәнді сапасы ретіндегі тіл мәдениетінің
Ата-аналар мен сынып жетекшісінің бірлескен іс-әрекеті арқылы оқушылардың
Бағдарламада жоспарланып, өткізілген кейбір жұмыстардың мазмұны мен құрылымы
Қалыптастырушы эксперименттің алғашқы кезеңінде ата –аналарды оқушылардың тіл мәдениетін
Келесі кезеңде оқушы жастардың тіл мәдениетін қалыптастырып, дамытуға байланысты
Сондай-ақ баланың тілін, сөйлеу әрекетін дамытуда зор рөл
Оқушы жастардың тіл мәдениетін қалыптастыруда дебат, сайыс, конференция (оқырмандар,
1.Дебат кезінде оқушылардың көзқарастары кеңейіп, оларды сөйлей білуге, өз
Сонымен, дебаттың мақсаты оқушыларды ұжым болып пікір таластыруға, алмасуға,
2.Оқырмандар конференциясы мектеп оқушыларының оқудан тыс кездерінде қызықты әдеби-көркем
3.Тақырыптық конференция белгілі бір нақты тақырыпқа негізделе отыра, көкейтесті
4.Мектепте өткізілетін сайыстар оқушылардың ой-өрісін, соның негізінде ойын жеткізе
Тәжірибе барысында бағдарламаға сай, оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы ата-аналар
Сайыс мақсаты: оқушыларды шешендікке тәрбиелеу, ойын мазмұнды, әсерлі
Жоспар:
1-бөлім.Таныстыру
2-бөлім. Қатысушылар лездік сұрақа жауап береді.
3-бөлім. Аналар салт-дәстүрге байланысты сұрақтарға жауап береді. Қыз балалар
4-бөлім. Аналар халық әнін орындайды, қыз балалар мақалдың жалғасын
5-бөлім. Аналар бата-тілектердің мән-мағынасын ашады, қыз балалар тыйым сөздерден
Осы жоспар бойынша сайысқа қатысушыларға бірнеше күн бұрын алдын-ала
Сонымен қорыта келе, сынып жетекшісі мен ата-аналардың оқушылардың тіл
- Сынып жетекшісі ата-аналарды мәселе бойынша үнемі ақпараттандырып отыруы
- Екі жақ бірлескен іс-әрекетінде жеткіншек тіл мәдениетін қалыптастыру
- Сынып жетекшісі жүргізілген жұмыстың нәтижесін талдап, үнемі
- Қажетті жағдайда ата-аналарға жеке консультация беріліп, отбасымен жұмыстың
2.2 Жүргізілген эксперимент нәтижелерін талдау
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы ата-аналар мен педагогика ұжымының бірлескен
- Оқушылардың тіл мәдениетінің нақты жағдайын анықтайтын констатациялық эксперимент.
- Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруда ата-аналар мен сынып жетекшісінің
Констатациялық эксперимент мына міндеттерді шешуге бағытталған:
1. 7-сынып оқушыларының тіл мәдениеті деңгейін анықтау.
2. Мектеп мұғалімдерінің оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруға бағытталған жұмыстарын
3. Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыруда мұғалімдер мен ата-аналардың қаншалықты
4. Ата-аналардың балаларының тіл мәдениетіне қаншалықты көңіл бөлетіндіктерін анықтау.
5. Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруға бағытталған мектеп пен ата-аналардың
Осы міндеттерді іске асыруда әңгімелесу, интервью, сауалнама, тест,
Ғылыми-зерттеу практикасы келесі кезеңдерден тұрды:
1. Дайындық кезең:
- ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу;
- зерттеу базасын анықтау;
- эксперимент жүргізетін топты анықтау;
- сауалнама, тест, интервью сұрақтарын дайындау.
2. Экспериментті өткізу кезеңі:
- 7-сынып оқушылары арасында сауалнама өткізу;
- сынып жетекшілері, тәрбие ісі жөніндегі орынбасармен, пән мұғалімдерімен
- 7-сынып оқушыларының ата-аналарынан сауалнама алу;
- 7-сынып оқушыларының сабақтарына қатысып, бақылау.
3. Қорытынды кезең:
- сауалнамаларды талдау;
- нәтижелерді қорытындылау;
- қорытынды шығарып, ата-аналар мен сынып жетекшісінің қосыла жасаған
Эксперимент барысында алдымен оқушылардың тіл мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтау
Кесте 2. Тіл мәдениетінің деңгейлері.
Жоғары Қандай жағдайда болмасын ойын толық, логикалық бірізділікпен жеткізе
Орташа Ойын толығымен дұрыс жеткізе білмейді. Қыстырма сөздерді қолданады.
Төмен Сөзі жүйесіз, шашыраңқы. Көбінесе қысқа қайырып, бір сөзді
Өте төмен Өз ойын жеткізе алмайды. Тілі шұбар, түсініксіз.
Осы деңгейлер негізінде оқушылардың тіл мәдениетінің нақты жағдайын айқындау
Сауалнамадан біз бүгінде тіл мәдениетінің жоғары болу маңыздылығы мен
Сонымен бірге бұл сауалнамадан қатысқан оқушылардың 57,7 % “тіл
Келесі кезекте біз оқушылардың нақты ауызша және жазбаша тіл
Кесте 3. Оқушылардан алынған сауалнама.
Р/с Сауалнама сұрақтары Жауаптар %
1 Өзіңнің тіл мәдениетіңді қандай деңгейге жатқызасың өте
жоғары жоғары орташа төмен
3,6 32,7 61,8 2,8
2 Көркем әдебиет оқисың ба үнемі
оқимын кейде
оқимын
оқымаймын
25,5 50,9 23,6
3 Ойыңды айтқанда мақал-мәтел қолданасың ба үнемі
қолданамын кейде
қолданамын қолданбаймын
19 55,5 35,5
4 Ұғынықты тілмен кез-келген ойды, көзқарасыңды жеткізе аласың ба
аламын айта алатын
сияқтымын жоқ
28,4 29,9 41,8
5 Мұғалімдердің тіл мәдениеті жоғары дегенге келісесің бе міндетті
келісемін келісемін келіспеймін
22,3 65,6 4,9
Осы орындалған жұмыстың негізінде біз бірінші оқушының тіл мәдениеті
-1-ші тапсырманы орындағанда қысты суреттегеннен гөрі өзінің қыс мезгіліне
- сөйлемдерінің арасында жүйелілік, бірізділік жоқ, яғни ойын жүйелі
- сөздері дұрыс байланыспаған. (Мысалы: Қыс міне көзді ашып
- сөздер мағынасына сай дұрыс тіркеспеген. Мысалы: ағаштардың үстілеріне,
- пунктуациялық қателер жіберген. Мысалы: ашып-жұмғанша, мәз-мейрам сөздерін дефис
Кесте 4. Оқушылардың орындаған жұмысы.
Тапсырма Орындаушы Орындалған жұмыс
1. 3-4 сөйлеммен қысты суретте.
2. “Өнер алды – қызыл тіл” дегенді қалай түсінетіндігіңді
2. “Өнер алды – қызыл тіл” деген менің ойымша
3-4 сөйлеммен қысты суретте.
“Өнер алды – қызыл тіл” дегенді қалай түсінетіндігіңді баянда.
“Өнер алды – қызыл тіл” дегеніміз қазақтарды қасіреті мақал-мәтелі
Ал екінші оқушының жазбаша тіл мәдениеті төмен деп анықтауымызға
- Сөйлемдерінің көпшілігі байланыссыз, не айтпақ болғаны түсініксіз (
- Сөздердің мағынасын білмеуінен болар, сөзді қате қолдану (Қасіреті,
- Орфографиялық, пунктуациялық қателер өте көп (мысалы: қыста –
- Ойын баяндауы жүйесіз, шашыраңқы, түсініксіз, қысқа қайырылып отырады,
Басқа да оқушылардың жұмыстарының басым бөлігінде осы сияқты кемшіліктер
1. Ойларын жүйелі, логикалық байланыста жеткізе білуге дағдыландыру.
2. Сөйлемдерді, сөз тіркестерді мағынасына, құрылысына қарай дұрыс құра
3. Сөздік қорларын молайту.
4. Грамматикалық қателермен жұмыс жасауға айрықша көңіл бөлу.
5. Ой мен сөзді байланысты құру біліктерін, ойды дәлелді
6. Сөз тазалығы, әдеби тіл нормасы, тіл мәдениеті бойынша
Оқушылардың ауызша тіл мәдениеті деңгейлерін анықтауда байқау, әңгімелесу әдістерін
Сонымен констатациялау экспериментінің нәтижелері бойынша 67 респонденттің жазбаша тіл
(Бұл сияқты сауалнама, шығармашылық тапсырмалар орындату, байқаулар жүргізіліп жатқан
Келесі кезекте біз ата-аналардың балаларының тіл мәдениетіне қаншалықты көңіл
Сондай-ақ бұл сауалнамадан біз қатысқан 58 ата-ананың 43.1% “тіл
Сонымен, сауалнама нәтижесін саралай отырып, біз төмендегідей қорытындыға келдік:
1.Ата-аналардың басым көпшілігі балаларының тіл мәдениетіне жете мән бермейді
2.Көпшілік ата-аналардың уақыты жұмыста өтетіндіктен, бала тәрбиесіне уақыт аз
3.Тіл мәдениетін қалыптастыруда маңызы ерекше көркем әдебиет оқуды, газет-журнал
4.Кішкентайынан балаға ертегі, аңыз-жырлар айтып, халықтың бай ауыз әдебиетімен
Кесте 5. Ата-аналарға арналған сауалнама.
Р/с Сауалнама сұрақтары Жауаптар %
1 Сіз үшін балаңыздың тіл мәдениеті жоғары болу маңызды
25,9 41,4 17,2 12,1 3,4
2 Балаңыздың тіл мәдениетін қандай деңгейге жатқызасыз жоғары орташа
29,3 51,7 19
3 Сіз балаңызбен бірге қанша уақыт өткізесіз күні бойы
8,6 41,4 10,3 39,7
4 Балаңыздың тіл мәдениетін қалыптастыруға қанша уақыт бөлесіз үнемі
8,6 24,1 25,9 41,4
5 Балаңыздың көркем әдбиет оқуын қадағалайсыз ба үнемі Иә
13,8 15,5 51,7 19
6 Балаңыз ата, әжелерімен қаншалықты бірге уақыт өткізеді үнемі
12,5 29,3 24,1 34,5
7 Балаңызбен бірге театр, мұражайға т.б. мәдени орталықтарға барасыз
8,6 27,6 44,8 19
Кестенің жалғасы
8 Балаңызбен әңгімелесіп, ой бөлісесіз бе үнемі иә қажеті
25,9 34,5 12,1 17,2 10,3
9 Балаңыз газет, журнал оқи ма оқиды кейде білмеймін
25,9 44,8 15,5 13,8
Сондай-ақ, біз пән мұғалімдерімен, сынып жетекшілерімен әңгімелесу арқылы, сынып
- пән мұғалімдерінің көпшілігі оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырып, дамыту
- мектеп ата-аналармен байланыста түрлі тәрбиелік мәселелерді шешкенмен, оқушылардың
- мұғалімдер тіл мәдениетін қалыптастыру маңызды деп есептегенмен, көпшілігі
Біз констатациялау эксперименті барысында жүргізілген осы зерттеулер, талдаулар негізінде
Эксперимент барысында, нақтырақ айтсақ бағдарлама бойынша жұмыстың жартысы өткізілген
Бұл кестеден оқушылардың тіл мәдениеті алдыңғыға қарағанда айтарлықтай дәрежеде
Төртінші тоқсан аяғында алынған қорытынды кесіндіде де оқушылардың ауызша,
Кесте 6. Оқушылардың орындаған жұмысы.
Тапсырма Орындаған Орындалған жұмыс
Өз досыңды 4-5 сөйлеммен мінездеп бер Назерке С.
Өз досыңды 4-5 сөйлеммен мінездеп бер Серік А. Менің
Кесте 7. Оқушылардың тіл мәдениетінің қалыптасу деңгейі.
Сынып-тар Деңгей-лер Оқушылар саны
Алғашқы Аралық Қорытын-ды
ауызша жазбаша ауыз-ша жазбаша ауыз-ша жазба-ша
Экспериментал-ды Жоғары 4 6 6 8 9 10
Орташа 9 12 12 14 16 16
Төмен 15 7 12 5 7 4
Өте төмен 6 9 4 7 2 4
Бақылау Жоғары 3 6 4 7 4 8
Орташа 9 10 11 11 12 12
Төмен 12 6 11 6 10 5
Өте төмен 9 11 7 9 7 8
Сурет1 Оқушылардың тіл мәдениетінің қалыптасу динамикасы
(эксперименталды сынып)
Сурет 2 Оқушылардың тіл мәдениетінің қалыптасу динамикасы
(бақылау сынып)
Көріп отырғанымыздай бақылау сыныптарындағы оқушылардың тіл мәдениеті (ауызша) деңгейінің
Тәжірибелі-педагогикалық жұмыстың нәтижесінен алынған мәліметтер бойынша біз мынадай қорытындыға
Ал екінші кезеңде, яғни эксперименталды сыныптарда бағдарлама енгізу, ата-аналар
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен, ғылыми-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, мектеп мұғалімдерінің тәжірибесіне талдау жасай
Ғылыми-педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерді зерттеу барысында “тіл мәдениеті” ұғымына
Біз өз жұмысымызда тіл мәдениетін оқыту үрдісінде, отбасында, жалпы
Сонымен қатар, оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы ата-аналар мен сынып
1. Отбасымен өзара іс-әрекет принциптерін, стратегиялық мақсатын құру;
2. Бұл мақсатта пайдалануға болатын мектептің профессионалды, материалды, ақпараттық,
3. Нәтижелі, байланысқан іс-әрекетке жеткізетін жолдарды анықтау;
4. Қажетті жағдайда процеске қатысатын субъекттерге ағарту жұмыстарын жүргізу;
5. Істелген жұмыс нәтижелерін анықтайтын өлшемдерді, бағалау тәсілдерін анықтау;
6. Болжанып отырған іс-әрекеттерді қатысушылармен талқылау;
7. Жұмыс жүйесін іске асыру;
8. Жасалған жұмысты анализдеу.
Зерттеу жұмысымыздың барысында теориялық әдебиеттерді және мұғалімдердің тәжірибелерін талдау
Егер мұғалім мәселе бойынша ата-аналарды үнемі ақпараттандырып отырса,
Дегенмен, өз жұмысымызда оқушылардың тіл мәдениетін толығымен қалыптастырдық деп
Әдебиеттер тізімі
1. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 – 2002 жылдарға
2. Қасейінов Д. Тіл тағдыры / Д.Қасейінов // Ана
3. Смағұлова Г. Қазақ тілін дамыту – ортақ міндет
4. Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениетінің мәселелері / М.Балақаев.-
5. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті / Н.Уәлиев.-Алматы: Мектеп, 1984.-
6. Осенмук Л.П. Основы культуры речи / Л.П.Осенмук.-Усть-Каменогорск: Издательство
7. Гойхман О.Я. Основы речевой коммуникаций /О.Я.Гойхман, Т.М.Надеина.-Москва: Инфра,1997.-
8. Ожегов Л.И. Лексикология. Лексикография. Кульрура речи / Л.И.Ожегов.-Москва:
9. Зарецкая Е.Н. Риторика. Теория и практика речевой коммуникации
10. Мурамов А.А. Речевое мастерство учителя / А.А.Мурамов.- Москва:
11. Михальская А.К. Педагогическая риторика / А.К.Михальская.- Москва: Академия,
12. Розенталь Д.З. Книга о хорошей речи / Д.З.Розенталь.-
13. Иванова-Лукьянова Г.Н. Культура устной речи: интонация, паузирование, логическое
14. Миртов А.В. Умение говорить публично / А.В.Миртов.- Тула:
15. Кәтенбаева Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар
16. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі / А.Әбілқаев.-Алматы:
17. Құлмағанбетова Б. Қазақ тілін оқыту әдістемесі / Б.Құлмағанбетова.-
18. Құлмағанбетова Б. 8-кластың “Қазақ тілі” оқулығына арналған әдістемелік
19. Құлмағанбетова Б. 4-9 кластарда тіл ұстарту / Б.Құлмағанбетова,
20. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері
21. Иванова С.Ф. Речевой слух и культура речи /
22. Казарцева О.М. Культура речевого общения. Теория и практика
23. Ахметтану тағлымдары: ғылыми мақалалар жинағы / Құрастырған Ж.Дәуренбекұлы.-
24. Жұмабаев М. Педагогика / М. Жұмабаев.-Алматы: Ана тілі,1992.-152
25. Аймаутов Ж. Психология / Ж.Аймаутов.-Алматы: Ғылым, 1995.-175 бет.
26. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі / М.Балақаев.- Алматы:
27. Өнер алды – қызыл тіл: мақалалар жинағы /
28. Қордабаев Т.Р. Қазақ тіл білімінің мәселелері / Т.Р.Қордабаев.-Алматы:
29. Сыздықова Р. Сөз құдіреті / Р.Сыздықова.-Алматы: Санат, 1997.-
30. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді / Р.Сыздықова.-Алматы: Санат, 1994.-
31. Жарықбаев Қ. Психология / Қ.Жарықбаев.-Алматы: Эверо, 2004.- 373
32. Бітібаева Қ.О. Әдебиетті оқыту әдістемесі / Қ.О.Бітібаева.- Алматы:
33. Тілешева С. Әдебиет сабағында оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
34. Бралина С. Тіл дамытудың тиімді әдістері / С.Бралина
35. Қолқабаев М. Көркем әдебиеттің жасөспірімге ықпалы /М.Қолқабаева.- Алматы:
36. Қазақ Совет энциклопедиясы.- Алматы: Қазақ ССР Ғылым Акад.,1977.-
37. Педагогическая энциклопедия.- Москва: Советская энциклопедия, 1965.-311 с.
38. Педагогический словарь.- Москва: Изд-во Акад. пед. наук, 1960.-
39. Әбішев Ә.Тағы да тіл мәдениеті жайында / Ә.Әбішев
40. Нұғыманов И. Тіл мәдениетінің теориялық негіздері / И.Нұғыманов
41. Беркімбаева Ш. Мектеп оқушыларының тіл мәдениетін қалыптастырудың кейбір
42. Практикум по возрастной психологии / под ред. А.А.Головей,
43. Введенская Л.А. Русский язык и культура речи /Л.А.Введенская,
44. Балажанова Ж. Мектеп пен отбасы ынтымақтастығы / Ж.Балажанова
45. Игошев К.Е. Семья, дети, школа / К.Е.Игошев, Г.М.Маньковский.-Москва:
46. Совместная работа семьи и школы по воспитанию детей
47. Иманбекова Б.И. Тәрбиеге жетекші / Б.И.Иманбекова.-Алматы: 2004.- 224
48. Сырымов И. Мектеп, оқушы, ата-ана: табысты ынтымақтастық қырлары
49. Рожков М.И. Организация воспитательного процесса в школе /
50. Төлеубекова Р. Отбасы және тәрбие / Р.Төлеубекова //
51. Сенько В.Г. Учителя и родители /В.Г.Сенько.- Минск: Нар.
52. Подласый И.П. Педагогика / И.П.Подласый.-Москва: Владос, 2000.-
53. Маленкова Л.И. Педагоги, родители и дети / Л.И.Маленкова.-
54. Андақұлова К. Ата-аналармен бірлесе жұмыс жүргізейік / К.Андақұлова
55. Крючков В.К. Взаимоотношения в системе “педагог-ребенок-родители” / В.К.Крючков
56. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі / С.Ш.Әбенбаев.- Алматы: Дарын,
57. Ахметов Ж.А. Содружество семьи, школы и трудовых коллективов
58. Буланова Ф.З. Сынып жетекшісі және ата-ана / Ф.З.Буланова
59. Директору школы о сотрудничестве с родителями / под
60. Әбиев Ж.Ә. Педагогика / Ж.Ә.Әбиев, С.Б.Бабаев, А.М.Құдиярова.-Алматы: Дарын,
61. Қасентаева Қ. Дебат технологиясын пайдаланудың педагогикалық мүмкіндіктері /
ҚОСЫМША А.
“Тіл мәдениеті” бағдарламасы.
Р/с Тақырыбы Сағат саны Мерзімі Өткізілу формасы
1 Тіл мәдениеті 1 Қыркүйек Дәріс
2 Менің баламның тілі 1,5 Қазан Сұрақ-жауап кеші (психолог,
3 Оқушы тіл мәдениетін қалыптастырудағы кітаптың рөлі 1,5 Қараша
1 Отбасылық оқулар дәстүрі 1 Қараша Дәріс
2 Кітап –жан азығы 2 Желтоқсан Оқырмандар конференциясы
3 Өнер алды – қызыл тіл 1,5 Желтоқсан Ойын
1 М.Мақатаев “Аққулар ұйықтағанда” поэмасы 2 Қаңтар Пікірталас
2 Әке көрген оқ жонар 2 Ақпан Ойын
3 Анаға қарап қыз өсер 2 Наурыз Сайыс
1 Алты тосқауыл 1,5 Сәуір Сайыс
2 Оқушылар мен ата-аналардың өлкетану мұражайына баруы 2
ҚОСЫМША А1.
“Тіл мәдениеті” бағдарламасы бойынша өткізілген ойын мазмұны.
Тақырыбы: “Өнер алды –қызыл тіл”.
Мақсаты: Жас ұрпаққа ана тіліміздің қадір-қасиетін дарыту, туған тіліміздің
Түрі: Ойын (“Алтын қақпа”).
Ойынға 10 оқушы қатысады. Ойын 5 турдан тұрады.
I-тур: “Кім жүйрік” деп аталады. Қатысушылардың әрқайсысына бір-бір сұрақтан
II-тур: “Бәйге”. Төмендегі ұлттық дәстүрлерге байланысты сөздердің мағынасы түсіндірілуі
Кебеже. (Ас, тағам салуға арналған, ағаштан жасалған үлкен сандық)
Туырлық. (Уықтың орта тұсынан керегенің үстін жабатын киіз)
Бишік. (Арбакештің ат айдайтын ұзын қамшысы)
Көбе. (Батырлар киетін сауыт)
Сабау. (Жүннің ұйысқанын жазып, тазарту үшін қолданылатын жіңішке таяқ)
Мес. (Сұйық тамақ құю үшін, бітеу сойылған ешкі терісінен
Долан. (Айналасы шарбақпен қоршалған мал тұратын орын)
Бастырма. ( Төбесі жабық, жан-жағы ашық етіп жасалған жай
Қазықбау. (Жіпті бір нәрсеге екі рет орап барып, ұштарын
Абдыра. (Киім-кешек, әр түрлі бұйымдар салатын үлкен сандық)
Бұл турда бір адам ғана қалуы керек, сондықтан екі-үш
III-тур: “Күміс қақпа”. Күміс қақпа ашылу үшін төмендегі тізбек
Үй мүлкі
Төсеніш
Ауру түрі
К Е Б Е Ж Е Н Т Е
Тағам түрі
Жылқыға арналған
құрал
IV- тур. “Алтын қақпа”. Қатысушы “күлдіреуіш” сөзінің мағынасын түсіндіруі
V- тур. “Алтын сандық”. Сандық ішін ашу үшін мына
Қорыту: қазылар алқасына беріледі.
ҚОСЫМША А2.
Бағдарлама бойынша өткізілген сайыс мазмұны.
Тақырыбы: Алты тосқауыл.
Мақсаты: 1. Кез-келген жағдайда ойын дұрыс жеткізе білуге
2.Тілдерін ұштау, шешендікке баулу;
3.Оқушыларды мақал-мәтелдердің мағынасын, ырым, тыйым сөздердің мағынасын түсінуге, қолдануға
4.Сөздік қорларын байыту.
Түрі: Сайыс.
Сайыс екі кезеңнен, әр кезең үш тосқауылдан тұрады:
I Парасат сыны.
1. Мақал-мәтел сайысы.
2.Пәндік сұрақтар
3.Кездейсоқ жағдайдан шығу
II Көненің көзі
1.Сөз сыры (көне сөздердің мәнін ашу)
2.Қазақ халқының ырым-тыйымдарының мағынасы.
3.Орнын тап (мақалды жалғастыру)
1-тосқауыл “Мақал-мәтел сайысы”. Екі топтың оқушылары келесі тақырыптарды таңдап,
2– тосқауыл. “Оқу - білім қазығы, білім - өмір
3-тосқауыл. Кездейсоқ жағдайдан шығу. Төмендегідей тапсырмалар берілді:
1 – жағдай. Сенің досың сабақтан екі алды. Дайындықта
2 –жағдай. Сенің досың сабаққа дайындықсыз келді. Ал сен
4-тосқауыл. “Сөз сыры” кезеңі. “Алтын қақпа” лингвистикалық ойыныны үлгісімен
5-тосқауыл. “Қазақ халқының ырымдары мен тыйымдары”. Әр топ бір
1.Жас балаға неге құлақ береді. (Ел ішіндегі жақсы хабарларға
2.Үйдегі жан басын санама. (Көп балалы қазақ халқы жан
3.Нанды бір қолыңмен үзбе. (Нанды бір қолмен үзу киелі
4.Тізеңді құшақтама. (Жалғыз немесе жетім қаласың дегенді білдірген).
5.Үйге қарай жүгірме. (Суыт хабар алып келуші ғана үйге
6.Тілі шықпаған балаға неге тіл бермейді. (Кішкентай балаларға тіл
6-тосқауыл. “Орнын тап”. Берілген мақал-мәтелдердің түсіп қалған сөзін тауып,
- Ата-ана ақылын баласы мен қызына айтады, ұстаз... айтады.
- Шешен ... бастайды, батыр қол бастайды. (сөз)
- Қыран бүркіт көтерер ердің парқын, Қыран жігіт асырар
- Құтты ... келсе, қой егіз табады. (қонақ)
- Жақсы жігіт аспандағы - ..., жақсы қыз –
ҚОСЫМША А3.
Дебат мазмұны.
Тақырыбы. М.Мақатаевтің “Аққулар ұйықтағанда” поэмасы.
Түрі: Дебат.
Мақсаты: Оқушыларды пікірін дәлелдей білуге, ойын логикалық бірізділікте жүйелі
Берілген тапсырмалар:
- поэмамен толық танысу;
- табиғат, ана махаббаты туралы қанатты сөздер, мақал-мәтелдер жинау;
- экология, табиғат, ана махаббаты бойынша қосымша ақпараттарды
Ұсынылған резолюция: “Аққулар ұйықтағанда” – экология тақырыбындағы поэма.
1. Жақтаушы топ дәлелдеуі: Расында да, поэманың негізгі кейіпкерлері
Жақтаушы топ екі аргумент белгіледі: “Көлдің сәні аққулар” және
2. Даттаушы топ поэмада қозғалатын мәселе, тек аққуға ғана
Мұнда баласын ажалдан алып қалу үшін қандай әрекетке де
Қарсы топтың аргументі сияқты екі аргумент алынады: “Бәрі де
Осындай аргументтермен оқушылар пікірталасқа түсті. Балалар өз пікірлерін дәлелдеу
ҚОСЫМША Ә.
Тіл мәдениеті бойынша 7-сынып оқушыларымен жүргізілген диагностикалық бақылау көрсеткіштері.
Оқушының аты-жөні Талаптар Бағалау
Мәтінді түсініп оқуы.
Жүйелілікпен баяндай білуі. .
Шығармаға тақырып қоя білуі.
Поэзиялық шығармаларды талдап, түсіндіре білуі.
Еркін тақырыптарға шығарма жазу қабілеті.
Суырып салмалылығы.
Ақындық қасиеті.
Сөздік қоры.
Сауаттылығы.
Тілінің әдебилігі.
Мақал-мәтелдерді қолдануы.
Шешендік сөздерді қолдануы.
Шығарма мен мазмұндамаға жоспар құра білуі.
Типтік бейнелерге сипаттама бере алуы.
Логикалық бірізділікпен баяндай білуі.
Пікірін дәлелдей алу қабілеті.
Мәнерлі сөйлеу білігі.
ҚОСЫМША Б.
Тіл мәдениетінің көрсеткіштері
Р/с
Тіл мәдениетінің көрсеткіштері Сипаттамасы
1 Тілдің дұрыстылығы Тілдік нормалардың сақталуы. Яғни дұрыс сөз
2 Дәлдігі, нақтылығы Екі аспектісі бар: шындықты көрсетудегі дәлдік
3 Логикалық мазмұндылығы (бірізділік, жүйелілік) Сөз іс-әрекеттің, ойдың
4 Анықтылығы Сөздің анықтылығы тыңдаушыға түсініктілігімен айқындалады. Ол сөздерді,
5 Тілдің тазалығы Таза тіл деп, әдеби тілге жат,
6 Мәнерлілігі Оқырмандар мен тыңдармандардың зейіні мен қызығушылығын тудыратын
7 Ойды жеткізу әдіс-тәсілдерінің алуан түрлілігі, тілдің байлығы Сөйлеуші
8 Эстетикалылығы Сөз арасында адамның ар-намысына тиетін сөздерді, сөйлеушіге
Кестенің жалғасы
9 Орындылығы Сөздік құрамның ішінен мақсатқа сай, қарым-қатынас жағдайына
10 Әсерлілігі Сөйлеушінің тыңдаушыға сөзбен белгілі бір іс-әрекетке баруға,
ҚОСЫМША В.
Мектеп пен отбасының оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруға бағытталған бірлескен
Мектеп
ҚОСЫМША Г.
Оқушыларға арналған сауалнама.
ҚЫМБАТТЫ ОҚУШЫЛАР!
Біз сендерден оқушы жастардың тіл мәдениеті деңгейі туралы
1. Қалай ойлайсың тіл мәдениеті дегеніміз не ?
2. Өзіңнің тіл мәдениетіңді қандай деңгейге жатқызасың ?
а. Жоғары
ә. Орташа
3. Өзің оқитын мектепте тіл мәдениетін қалыптастыруға байланысты шаралар
а. Үнемі
ә. Жүргізіледі
4. Көркем әдебиет оқисың ба ?
а. Үнемі
ә. Оқимын
5. Өзіңнің тіл мәдениетіңді қалыптастыруда кім жиі көмектеседі ?
а. Ата-анам
ә. Мұғалімдер
6. Қалай ойлайсың, тіл мәдениеті жоғары болу үшін не
7. Ойыңды айтқанда мақал-мәтелдерді қолданасың ба ?
а. Үнемі
ә. Қолданамын
8. Мұғалімдердің тіл мәдениеті жоғары дегенге келісесің бе ?
а. Міндетті түрде
ә. Келісемін
9. «Өнер алды-қызыл тіл» деген мақалды қалай түсінесің ?
10. Қалай ойлайсың, қазіргі кезде тіл мәдениетінің деңгейі
а. Өте маңызды
ә. Маңызды
11. Театр, мұражайға барасың ба ?
а. Үнемі
ә. Барамын
12. Ұғынықты тілмен кез-келген ойыңды жеткізе аласың ба
а. Міндетті түрде
ә. Жеткізе аламын
13. Өз көзқарасыңды, ойыңды білдірерде сөз таба алмай қиналатын
а. Үнемі
ә. Жиі
14. 3-4 сөйлеммен көктемді қалай суреттер едің ?
15. Мектепте тіл мәдениетін қалыптастыруда қай пәннің рөлі ерекше
а. Әдебиет
ә. Қазақ тілі
16. Сыныптарыңда тіл мәдениеті жоғары бала бар ма
а. Көп
17. Жынысың ?
а. Қыз
18. Қай сыныпта оқисың ?
а. 7 а
ҚОСЫМША Ғ
Оқушы тіл мәдениетінің моделі.
28
Әсерлі сөйлеу
Тілінің анықтылығы
Тілінің эстетикалылығы
Бай сөздік қор
Тіл тазалығы
ОТБАСЫ
МЕКТЕП
Тілінің нақтылығы
Орынды сөйлей білу
Дұрыс сөйлеу
Б А Й Л А Н Ы С Қ
Мәнерлі сөйлеу
Жүйелі сөйлеу
Оқушы тіл мәдениеті
Ата-аналар жиналысы.
Ата-аналарға арналған лекция.
Конференция.
Бірлесе:
сайыс;
дебат;
ойын;
оқырмандар конференциясын;
саяхат өткізу.
Ата-аналармен жеке кездесу.
Сұрақ-жауап кеші т.б.
ө
сөздік қордың байлығы
сауаттылық
әдеби білімділігі
тілдегі көркемдеуіш құралдар , тіл байлығын, мүмкіндіктерін пайдалану
сөз тазалығы
ойын логикалық тұрғыда құра білуі
м
ә
д
е
н
и
е
т
т
і
сөйлей алу
мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді қолдану