Орталық Азиядағы араб және түркі халықтары мәдениетінің
Дипломдық жұмыс
Жоспар
Кіріспе..........................................................................................................................3-9
1 8 –12 ғасырлардағы Орта Азияға арабтардың келуі
1.1 Ерте орта ғасырлардағы Арабтар мен түркілердің орта
1.2 Арабтардың түркілер арасында ислам дінінің орнығуы үшін
2 Араб және түркі мәдениеттерінің өзара ықпалдастығы
2.1 Араб мәдениетінің Орта Азиядағы сәулет - құрылыс, қала
2.2 Мұсылман ренессансына өзіндік үлесін қосқан түркі оқымыстылары.........................................................................................................42-52
2.3 Түркілік дүниетаным мен ислам діні ортақтықтары......................................53-60
Қорытынды.............................................................................................................
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі.................................................
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі - 8–12 ғасырлар еліміздің тарихының елеулі
Ислам діні барша түріктердің біртұтас дініне айналды, олардың біртұтас
Түркілердің дәстүрлі дүниетанымы идеологиялық дағдарысқа ұшырағанда, түркі билеушілері ел
Осы кезеңдегі түркі қоғамындагы идеологиялық дағдарыстар жайлы .Д Нұрғазина
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ерте орта ғасырдан бері қараңғы
Түріктер мен арабтардың мәдени байланыстары пайда болғаннан бастап,
Исламият дәуірінде түркі тілдерінің зерттелуіне, үйретілуіне, жоғары оқу орындарында
Дипломдық жұмыстың объектісі – орта ғасырлардағы түрік және араб
Диплом жұмысының мақсаты. Ғылыми ізденісті зерттеу жұмысымыздың негізгі
Міндеттері:
1. Еуразияның үлкен бір бөлігін қамтитын Қазақстан территориясында 8
2. Ислам діні түркі тайпаларының арасына еніп, мемлекеттік құрылымға,
3.Ерте орта ғасырлардағы түркі оқымыстыларының әлемге мәшһүрлігі ислам дінінің
Диплом жұмысының методологиялық және теоретикалық негізін тәртіп аралық тәсіл,
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлімі екі
Еңбектің кіріспесінде таңдалған тақырыптың өзектілігі, оның ғылыми әдебиетте өңделген
Бірінші бөлім 8 – 12 ғасырлардағы Орта Азияға арабтардың
633 жылы арабтардың «дін үшін соғыс» деген ұранмен жаулап
Қоғам өмірінің деңгейінде, ислам өрісіне тартылған халықтардың дәстүрлері мен
Ислам діні басқа діндерден гөрі адамдардың өз әлеуметтік-тұрмыстық табиғатын
Түркілер Исламиятты қабылдаған соң Ислам әлемінде өздеріне тән мәртебелі
Ислам діні түркі халықтарының ұлттық қасиеттерін сақтап қалды, түрік
Екінші бөлім – Араб және түркі мәдениеттерінің өзара ықпалдастығы.
Іргелі сәулет өнері ортағасырлардағы сәулет өнерінің дәстүрлерінің өнері негізінде
Сәндік-қолданбалы өнер орта ғасырлар кезінде көбінесе ыдысты өрнектеу ісінде,
Өзара қарым-қатынас жасасу нәтижесінде отырықшы қалашықтар мен көшпенді тайпалар
1 VIII –XII ғасырлардағы Орта Азияға арабтардың келуі
Ерте орта ғасырлардағы Арабтар мен түркілердің орта Азиядағы
Араб түбегіндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және этникалық үрдістердің барысында араб
Мұхаммед өлгеннен (632 ж.) кейін Араб түбегінің әр жерінде
633 жылы арабтардың «дін үшін соғыс» деген ұранмен жаулап
Арабтардың жаулап алуы басталған қарсаңда Орта Азия мен Қазақстан
Түркештер шеп тайпасының көсемі Сұлуды жалпы түркеш елінің қағаны
Арабтар 705 жылы шапқыншылықтар тактикасынан Әмударияның шығыс жағындағы аймақ
Түркештер өз елінің тәуелсіздігі мен бостандығын сақтап қалу жолында
712 жылы Кутейба хорезмшах пен бұхархудат әскерлерімен бірге Самарқандқа
712 жылы Орта Азияға түргештерді талқандаған Шығыс түріктерінің қағаны
714 жылы Кутейба Шашты басып алып, Испиджабқа жорық жасады.
Сұлу аз уақыттың ішінде шаңырағы шайқала бастаған Түркеш қағандығын
Сұлу қаған дипломатиялық көрегендік танытып, 717 жылы Тань империясының
723 жылы Ферғана қарлұқтары түріктермен және шаштықтармен бірігіп, арабтарды
728-729 жылдар арасындағы Самарқан мен Бұхара тұрғындарының қатысуымен біраз
Түркештер өздерінің дәуірлеп тұрған кезеңінде Мауреннахрға билік жүргізуде арабтармен
Араб шабуылынан қашқан соғды шаруалары, қолөнершілері және саудагерлері Түркеш
Араб шапқыншылығы Орта Азия халқының, сонымен бірге Түркеш қағандығының
Сұлу қағанды өлтірген соң, Кули-Чор Суяб қаласына келіп, қаған
Түркеш қағанатының әлсіреуін пайдаланып, Хорасандағы араб билеушісі Насыр ибн
Тань патшалығы 742 жылы Ашина тайпасының бір адамын түркештерге
Қытай Шығыс Түркістаңды, одан соң 748 жылы түркештердің астанасы
751 жылы шілдеде Талас өзенінің бойында қарсылас екі армия
Қытай армиясының қолбасшысы Гао Сянь Чжи тұтқынға түсті және
Түргештер мен қарлұқтар, арабтар орасан мол олжаға батты, ал
8 ғасырдың ортасына дейін Орта Азияның біраз бөлігін жаулап
Ұйғырлар қарлұқтармен соғысты. Соғыста ойсырап жеңілген соң, Батысқа жөңкіле
8 ғасырдың орта шеніне дейін қарлұқ қоғамында белгілі бір
Жетісуды қарлұқтар жаулап алғаннан кейін 8 ғасырдың орта шенінен
8 – 9 ғасырларда қарлұқтар Жоңғария мен Шығыс Түркістандағы
Бірақ арабтар Ферғананы жаулап алу мақсатынан таймады. Халиф әл-Махди
Ибн-әл-Асирдың мәліметтері бойынша, көтеріліс басылғаннан кейін арабтар қарлұқтарға күш
9 ғасырдың орта тұсында Орта және Орталық Азиядағы қарлұқтар
766 жылы Жетісуда билікті басып алғаннан кейін арабтарға қарсы
Феодалдық қатынастар дамыды. Қалалар тізбегі Ыстықкөлден Исфиджабқа дейін созылды.
Қарлұқтар ұйғырлардан ойсырай жеңілген жылы (812 ж.) Фадл ибн
Қарлұқ мемлекеті Жетісу қалаларына сүйеніп, өз мәртебесін сақтап қалды
Ру басшыларының өзара билікке таласып, қырқысуы қарлұқтардың тұтастығын сақтауға
Қарлұқтардың яғбуларынан шыққан Білге Күл Қадыр кейін Қарахан мемлекетінің
9 ғасырдың бас кезінде араб халифатының бұрынғы саяси бірлігі
биледі, олар Бағдатқа салық төлеп тұрды, ал басқа жағынан
тәуелсіз болды.
Араб үстемдігі Оңтүстік Қазақстанның халифат кұрамына кірген тек бір
Халифаттың билеуші үстем топтары байлық жинау үшін, өз билігін
Бағындырылған халықтар зорлық-зомбылық көрді, жері мен малынан айрылды, екі
Зерттеушілер Муканна көтерілісі (776 - 780 жж.) талқандалғаннан кейін
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу бұл үрдістерден шет қалмады. Сырда-рияның
Сол кезде қала жағдайы өзгерді. Бірінші кезекте 6 –
10 ғасырдың басында Қарахандар әулетінің негізін қалаушы Сатуқ ислам
Археологиялық зерттеулер нарративтік деректемелердің мәліметтерін растайды. Құйрықтөбе қаласының жұртын
10 ғасырдан бастап мұсылмандық жерлеу ғұрпы таралады. 10 –
Исмаил олардың астанасы Таразды басып алып, патшаның әйелін және
Қарлұқтар исламды қабылдау арқылы Тараздың саяси тәуелсіздігін сақтап қалды.
Әл-Мақдисидің хабарлауы бойынша, тек Талас пен Шу өзендері аралығында
X ғасырдың алғашқы ширегінде қарлұқ бірлестігінің ұлан-ғайыр аумағында тайпалар
X ғасырдың басында ислам дінін Қараханидтер әулетінің рубасы Сатуқ
996 жылы Әли Арсланханның ұлы илек Насыр саманиліктерге қарсы
Нұх ибн Мансұр өлгеннен кейін таққа Мансұр ибн Нұх
Жаңа дін бірте-бірте көшпенділер арасына да тарала бастады. Бұл
Сондай-ақ, ислам дінінің XI-XII ғасырларда қыпшақтар арасына да тарағаны
Жаңа мемлекеттік дін - ислам дінінің, араб тілі мен
Орта Азия сияқты, Оңтүстік Қазакстанның жекелеген аймақтарының халифат құрамына
Қоғам өмірінің деңгейінде, ислам өрісіне тартылған халықтардың дәстүрлері мен
Қят, Отырар, Тараз, Шаш, Бұхара, Самарқанд және басқа қалалар
1.2 Арабтардың түркілер арасында ислам дінінің орнығуы үшін
Түркілерге ислам дінінің таратылуы арабтардың жаугершілік жорықтарымен бірге VIII
Түркілердің арасындағы исламның беделі ІХ-X ғасырларда шамамен 820 жылдан
Араб билеушілері дін таратуға өте қатал келді; жергілікті халықтың
Араб билеушілері жаулап алған жерлерінде өздерінің мемлекеттік тәртібін орнатты,
Мұсылмандықтың негізі бес парызға негізделген: 1) Иман. 2) Намаз.
Исламда мұсылмандар өмірінің әр түрлі жақтарын реттеп отыратын көптеген
Алланы тану: жер, көкте сансыз нәрселерді жаратқан, жоқтан бар
Мұхаммед Арабстан тайпалары мен қауымдарының үлкен болігін өз дініне
Исламды қабылдаған Сатуқ Богра хан бірінші түркі ханы Қашқардың
Белгілі ғалым Бартольдтың айтуынша түркі ханы Сатук Богра хан
Географиялық әдебиеттерде түркілердің арасында исламның таралуы туралы деректер жоқ:
Баласағұн 940 жылдан бері мұсылман қаласы болып есептеледі.
Әрине, жекелеген қалаларда сауданың жандануы бұрын мұсылман емес халықтардың
XI ғасырда ислам діні Шығыс Түркістанға, Лоп-Норға жетпеді. Себебі
Ислам мәдениетінен тысқары шығыстағы ұйғырлардан ол кезде солтүстік-батыста көп
Ислам буддизм мен христианнан кейін келгеніне қарамастан, әлемдік және
Кейін араб-парсы-түрік өркениетінің қалыптасуына байланысты Көк Тәңірі Алланың синониміне
Кейін әлемдік дәрежеге көтерілген суперөркениетте екінші тұтастануға ұйытқы болған
Манихей діні де әлемдік дін болған жоқ. Буддизм алғашында
Жазба деректерге қарағанда, Сырдария аймағында қойға табыну салты өріс
Ислам діні Орта Азия мен Қазақстанға арабтардың жаулап алуынан
X-XI ғасырлар арасындағы қала мәдениетінің дамуында ислам маңызды рөл
Әл-Макдиси Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың X ғасырдағы қалаларында мешіттердің
Алайда, халықты өз дүниетанымына иландыру үшін исламға сол халықтың
Исламның табысты түрде түркілер арасына тарап, орнығуының бірнеше себептері
Бұл елдерде Ислам дінінің жайылуы ғасырларға созылған табиғи процестерден
Әсіресе, X ғасырда мұсылманшылықтың толқын-толқын таралғаны байқалады, Сол кездегі
Шындығына келгенде, Әмәуи дәуірінде басталып, Аббаси дәуірінде кемеліне жеткен
Мұхаммед пайғамбардың замандас түрік қағандығы және түріктер туралы хабардар
Атақты түрік билеушісі Білге қаған буддизмді түрік мемлекетінің ресми
Ислам діні барша түріктердің біртұтас дініне айналды, олардың біртұтас
Ислам діні түркілердің ұлггық қасиеттерін қорғап қана қалмай, одан
Ислам діні біріктіруші, бірлестіруші дін. Өзінің аясына кірген барлық
Түркілер Исяамиятты қабылдаған соң Ислам әлемінде өздеріне тән мәртебелі
Исламның кәрі құрлық Азияның шар тарапында таралуы, арабтардың Орталық
Ислам діні түркі халықтарының ұлттық қасиеттерін сақтап қалды, түрік
Ал, түркілердің Ислам дінін қабылдауының алғышартгары мен исламды қабылдау
Түркілердің дәстүрлі дүниетанымы идеологиялық дағдарысқа ұшырағанда, түркі билеушілері ел
Осы кезеңдегі түркі қоғамындагы идеологиялық дағдарыстар жайлы .Д Нұрғазина
Ортағасырлық Орта Азия мен Қазақстанда саяси-идеологиялык үстемдікке ие болған
Осылайша, көшпенділердің жаңа дінді қабылдауы олардын әлемдік ауқымды оқиғаларға
Ислам өркениеті түркілік сарынмен толыгып, кемелдеве түсті. Олар қол
2 Араб және түркі мәдениеттерінің өзара ықпалдастығы
2.1 Араб мәдениетінің Орта Азиядағы сәулет - құрылыс, қала
Іргелі сәулет өнері ортағасырлардағы сәулет өнерінің дәстүрлерінің өнері негізінде
Қоғамдық және діни үйлердің сәулеті ислам ережелеріне және «мұсылман
Араб-парсы деректемелері X ғасырдың өзінде-ақ Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың
Мұнара жанында жүргізілген қазба жұмыстары ғимараттың жерасты бөлігінің құрылымын
Мұнара төңірегіне шоғырланған кесенелердің орындары қазылды. Олардың жартылай жерасты
Боран кесенесінің басқа екеуі өзгеше үлгіде: бүкіл төбесі биік
Талас аңғарының діни құрылыстары арасында Жамбыл қаласының батьіс жағында
Қасында тұрған Айша-бибі кесенесі ішінара сақталған. Күмбезі құлап түсіп,
Орта ғасырлардағы іргелі құрылыстар туралы сәулеттік археология қосымша мәліметтер
Талас аңғарындағы Өрнек қаласының жұртын қазған кезде Соборлы мешіт
Құйрықтөбе мен Өрнек мешіттері діңгекті немесе бағанды құрылыстардың үлгісіне
Орта Азия мен Қазақстан қалаларында ислам діні таралған кезеңде
Үлкен қалаларда моншалар ондап саналған. Шығыс қаласында монша қоғамдық
Моншаның оңтүстік жақ жанында тағы бір құрылыс орналасқан, сірә,
Отырардың екінші моншасы оңтүстік рабад аумағында, кіре берістен 200
Таразда екі монша қазылды. Көлемі 13,4x12,4 м болатын біріншісінің
Шығыс қалаларында моншаның қоғамдық құрылыстар қатарында көрнекті орын алғаны
Сәндік-қолданбалы өнер орта ғасырлар кезінде көбінесе ыдысты өрнектеу ісінде,
Сәулетгік декордың басқа ешбір саласы ганчқа ойып, әшекейлеу сияқты
еңбекті қажет етпейтін ол фактурасының ақ түсі мен әшекейлеп
жөнінен әсер қалдыратын. Әр түрлі тұрғыдан орыңдалған ойып-өрнектеу
күн сәулесі түскенде жарық пен көлеңкенің көркем құбылуын туғызған.
Бірақ ганч жаңбыр мен желден тез бұзылған, сондықтан сыртқы
қаптауға декордың жаңа түрі - оюлы терракота қолданыла бастады.
Құрғатылған балшыққа ою-өрнек салып, оны кейіннен күйдіретін ежелгі
заманнан белгілі оймыштау тәсілдері сәндік-қолданбалы өнердің осы
түрінің дамуына негіз болды.
Қолданбалы өнерде керамикаға, терракотаға, оймыштау мен әшекейлеуге жануарлардың әсем
Жетісудың христиан (сириялық, несториандық) кауымдарының ең көп таралған ескерткіштері
Орта ғасырлардағы Қазақстан халқының материалдық мәдениетінің, көркем шығармашылығының ескерткіштерін
Мұсылмандың табынушылыққа өте-мөте құлай берілгендер Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды
Сондай-ақ, ислам дінінің XI-XII ғасырларда қыпшақтар арасына да тарағаны
Жетісудың аса ірі қалаларының бірі - Баласағұндағы мешіт құрылысы
Өлікті жерлеу, рәсімі IX ғасырдың екінші жартысы мен X
XI-ХІІ ғасырлардағы зираттар кешендерінде зәулім де сәулетті
Сырдарияның төменгі ағысындағы Сырлытам мазары - XII ғасырдың мовзолей.
Жылтыр сыр жалатылып, ою тәрізді араб әріптерімен әшекейленген ыдыстардың
Сәндік үлгілердің таратушысына айналған мыстан, қоладан жасалған металл бұйымдарға
Қазіргі Түркістан қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 8 шақырым жерде орналасқан
Ясы - Түркістан ірі сауда орталығы болған. Рузби-хан бұл
Қаланың топографиялық ерекшеліктерін баяндайтын суреттемелер сақталып келген. Мысалы, П.
Бұл деректер Тобол саудагері Тауыш Мергеннің XVII ғасырдың аяқ
Бұл қаланың қалдықтары қазіргі Түркістанның
Мешітті қоршай шикі кірпіштен мұнаралары бар бекініс қабырға салынған:
Түркістан алқабында өзінің атауын әлі күнге дейін сақтап келген
Қарнақ қаласы Түркістандағы Ахмед Яссауи бейіті үшін қазан құйылып
Қарнақты алғаш рет XI ғасырда Қашқарлық Махмұт оғыз қалаларының
Көне қаланың жобадағы түрі трапеция тәріздес, өлшемдері 150x100 м,
Қарашық қаласын да алғашқы рет Қашқарлық Махмұт
Көне қаладан жиналынып алынған керамика III – XVII ғасырлармен
Ұйыңқы қалашығы да, Иқан сияқты, Хафиз Таныштың Абдолла-хан жорығын
Сури қонысы туралы да Хафиз Таныш шығармаларынан белгілі. Ол
Отырар алқабы немесе ертеректе аталғанындай
Қала үстінен қара құйындай соғып өткен мың
Шығыс пен Батыс, Азия мен Европа тоғысқан Қазақстан қалаларында
Мұсылман ренессансына өзіндік үлесін қосқан түркі оқымыстылары
Отырар (Фараб) ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, топ жарғаны
Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс
Әл-Фараби алғашқы білімін Отырар медреселерінің бірінде алғанға ұқсайды. Өйткені,
Ол кезде мұсылман дүниесінің рухани орталығы Месопотамия болғандықтан, жас
Шығыстанушы ғалым В. В. Бартольд (1869-1930): «IX-X ғасырларда ғылыми
Әбу Нәсір Бағдадқа келген кезде мұнда зерделі зерттеулерімен атағы
Әл-Фараби логика, әуез (музыка), астрономия және басқа да ғылымдар
Әл-Фараби жиһанкездікті ұнатқан. Арада біраз жылдар салып, Бағдадтан Шамға
Әл-Фараби өздігінен оқып жетілген ғалым. Ол ең алдымен грек
Орта ғасырлық тарихшылар оның қарапайым, аса қанағатшыл, жұпыны ғана
Біз Әл-Фарабидің алғашында фәлсафашы ретінде танылғанын айттық. Оның фәлсафалық
Сондай-ақ өзі де «Қемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы»,
Бұл еңбектерінде ол дүние, қоғам, мемлекет және адамдардың өзара
Көрнекті шығыстанушы ғалым, академик Б. Ғафуров (1908-1977) әл-Фарабидің ғылымға
Әл-Фараби педагогика, психология, эстетика мен акустика, астрономия мәселелерін де
Әл-Фараби өмірінің соңғы жылдарын Шамның Халаб қаласында өткізді. Осы
Ибн Халликан шежіресінде Әбу Нәсірдің Халабқа алғаш келген кездегі
Бұдан кейін әл-Фараби Сайф ад-Даула мен оның сарайындағы әнші,
Иә, Сайф ад-Даула өз сарайына сол замандағы аса дарындыларды
Араб әдебиетінің классигі, жауынгер ақын - әл-Мутанаббидің шығыс және
Әбу Нәсір әл-Фараби 950 жылы қайтыс болған. «Фараби қазасы
Әл-Фараби тек ғұлама ғалымдығымен ғана емес, жыр пырағын ерттеп
Әбу Нәсірдің «Өлең туралы трактат» жазғаны белгілі. Көрнекті неміс
Әл-Фараби шығармаларының басым көпшілігі әлі де араб тілінен аударылмай,
Дүние жүзінің көптеген ғалымдары Әбу Нәсірдің өмірі мен шығармаларын
XIX ғасырдың орта тұсынан бастап әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы
Мәселен, еткен ғасырда неміс ғалымдары И. Г. Л. Козегартен.
Америкадағы Питтсбург университетінің профессоры Николас Решер көптен бері Әл-Фараби
Тағы бір әйгілі түркі даласының әйгілі перзенті Әлам Ад-дин
Ұлы жерлесіміздің баласының «Әлам ад-Дин әл-Бағдади» (бағдадтық) деген тағы
Әлам ад-Диннің есімі кейбір қазіргі ғалымдардың еңбектерінде де кездеседі.
Әлам ад Дин жайындағы осындай деректерді неміс ғалымы
Г. Зутер де Әбу-л-Хасан Әлиді «Математика саласындағы аса күрделі
Отырарлық Исмаил әл-Жауһаридің саяси көзқарасы жағынан төртінші халифа Әли
Сонымен Әбу-л-Хасан Әлидің отырарлық машһүр ғалым Исмаил әл-Жауһаридің баласы
Бір қызығы Ибн Саид әл-Қифти Әлам ад-Диннің аты -
«Маңғыт, маңгүт, маңғут, маңқыт - Батый әскері құрамында Дешті
Әлам ад-Дин негізінен астрономия, геометрия, математика, филология секілді ғылым
Әлам ад-Диннің ғалым болуына сондай-ақ ата жұртынан шыққан әкесінің
Әлам ад-Диннің астрономиялык аспап жасауына оның геометрия саласындағы озық
Әлам ад-Динді кейде энциклопедист ғалымдар санатына да жатқызуға болатын
Х—ХІ ғасырларда Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі Мысыр, Шам,
Дәуір дауылпаздары мен даналарынан кенде болмаған қасиетті қазақ жері
Бурһан ад-Диннің алғашқы білімді, Отырарда алғанында дау жоқ. Ол
Ахмад бин Мансур аз-Зафарми әл-Худжанди әл-Исфиджаби. Тағы бір ғұлама
Жерлесіміз алғашқы білімді туған жерінде алған. Ол кезде Исфиджаб,
Ахмад араб тілі мен әдебиеті, фәлсафасы мен логикасы және
Исфиджаб қаласының ғылым, білім, өнердің сан саласын қамтыған ойшылдар
Қазақстан мен Орта Азиядағы сопылық поэзияның көрнекті өкілі, дуалы
Араб, парсы авторларының жазбаларына қарағанда Ахметтің әкесі өз заманының
Жауқазын гүлдердің әдемілігін тамашалап, өмірді жырлаған ақынды арада біраз
Ахмет ел ішінде әділдігімен де аты шыққан адам. Шешендігі
Қожа Ахмет өмірінің соңғы жылдары Мәуераннаһр даласында дүрбелең, аламан-тасыр
Бірақ арада көп уақыт өтпей-ақ халық жатжерлік басқыншыларға қарсы
Қожа Ахмет 1157 жылдар шамасында алпыс үш жасқа толғаннан
Қожа Ахмет поэзиясын Кеңес өкіметі жылдарында өзбек ғалымдарынан Э.
Қожа Ахмет жырлары әділдік, шапағаттық, мейірімділік, тақуалық, шыншылдық, ойлылық,
Қожа Ахмет Иасауи хикметтері тақуалық ғұмыр, ғаріп, пақыр, жетімдерге
Сол заматта-ақ кеудемде бір шырақ жанды,
Еркелете шақырып касына алды.
Мектеп барып, бек куанып тұрдым мен де,
Кітап ашып, сүрелердің
Ұкканымша асықтым әзер шыдап,
Қол қусырып, ұстазымның сөзін сыйлап.
Балам-ау, бұл былай деп айтты,
Одан соң да сан сауалды қойып жүрдім.
Күндер өтті, әзәзілді ұстап міндім,
Сом темірмен сойылдап ұрдым мен де.
Зікір салып диуанамен жүрдім бірге,
«Алла» деуден бір тынбадым күндіз, түнде.
Шам айналған көбелектей түстім күйге,
Жалын атып, от боп жанып күйдім мен де.
Бұрынғыдан күрт өзгеріп бөгде болдым,
Алла түспес аузынан пенде болдым.
(Аударған Әбіраш Жәмішев)
Міне осылай Аллаға деген сүйіспеншілігі арқылы адалдық пен ақиқат
2.3 Түркілік дүниетаным мен ислам діні ортақтықтары
Кеңес дәуірі тұсында ұзақ жылдар бойы қазақтардың арғы ата-бабалары
Шындығына келгенде, Ислам діні қазіргі Қазақстан аумағына бейбіт түрде
Исламның табысты түрде түркілер арасына тарап, орнығуының бірнеше себептері
Бұл елдерде Ислам дінінің жайылуы ғасырларға созылған табиғи процестерден
Әсіресе, X ғасырда мұсылманшылықтың толқын-толқын таралғаны байқалады, Сол кездегі
Шындығына келгенде, Әмәуи дәуірінде басталып, Аббаси дәуірінде кемеліне жеткен
Мұхаммед пайғамбардың замандас түрік қағандығы және түріктер туралы хабардар
Атақты түрік билеушісі Білге қаған буддизмді түрік мемлекетінің ресми
Ислам діні барша түріктердің біртұтас дініне айналды, олардың біртұтас
Ислам діні түркілердің ұлггық қасиеттерін қорғап қана қалмай, одан
Ислам діні біріктіруші, бірлестіруші дін. Өзінің аясына кірген барлық
Түркілер Исяамиятты қабылдаған соң Ислам әлемінде өздеріне тән мәртебелі
Исламның кәрі құрлық Азияның шар тарапында таралуы, арабтардың Орталық
Ислам діні түркі халықтарының ұлттық қасиеттерін сақтап қалды, түрік
Ал, түркілердің Ислам дінін қабылдауының алғышартгары мен исламды қабылдау
Түркілердің дәстүрлі дүниетанымы идеологиялық дағдарысқа ұшырағанда, түркі билеушілері ел
Осы кезеңдегі түркі қоғамындагы идеологиялық дағдарыстар жайлы .Д Нұрғазина
Ортағасырлық Орта Азия мен Қазақстанда саяси-идеологиялык үстемдікке ие болған
Шындығына келгенде, Ислам діні қазіргі Қазақстан аумағына бейбіт түрде
Исламның табысты түрде түркілер арасына тарап, орнығуының бірнеше себептері
Осылайша, көшпенділердің жаңа дінді қабылдауы олардын әлемдік ауқымды оқиғаларға
Ислам өркениеті түркілік сарынмен толыгып, кемелдеве түсті. Олар қол
Қорытынды
633 жылы арабтардың «дін үшін соғыс» деген ұранмен жаулап
Арабтардың жаулап алуы басталған қарсаңда Орта Азия мен Қазақстан
Арабтар 705 жылы шапқыншылықтар тактикасынан Әмударияның шығыс жағындағы аймақ
Сондай-ақ, ислам дінінің XI-XII ғасырларда қыпшақтар арасына да тарағаны
Жетісудың аса ірі қалаларының бірі - Баласағұндағы мешіт құрылысы
Исламның табысты түрде түркілер арасына тарап, орнығуының бірнеше себептері
X ғасырда мұсылманшылықтың толқын-толқын таралғаны байқалады, Сол кездегі Орта
Шындығына келгенде, Әмәуи дәуірінде басталып, Аббаси дәуірінде кемеліне жеткен
Мұхаммед пайғамбардың замандас түрік қағандығы және түріктер туралы хабардар
Атақты түрік билеушісі Білге қаған буддизмді түрік мемлекетінің ресми
Ислам діні барша түріктердің біртұтас дініне айналды, олардың біртұтас
Қорыта айтқанда, біздің арғы ата-бабаларымыз - түркілер сонау VIII
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі
1. Байпаков К. М. Раннесредневековые города и поселения Северо-Восточного
2. Волин С. Л. Сведения арабских и персидских источников
реки Талас и смежных районов. Алматы, 1960.
3. Беленицкий А.М. Бентович И.Б. Болъшаков О.Г. Средневековый город
Средней Азии. Л., 1973, 284-6.
4. Әділбаева III. Хадис - ғұрпымыз, сүннет - салтымыз.
5. Бұлұтай М.Ж. Ата - баба діні. Түркілер
6. Сыздықов С.М. Қарлық мемлекетінің тарихы: оқу құралы/ Алматы:
7. Гумилев Л.Н. Древние Тюрки. Москва 1993.
8. Жеңіс Ж. Ортағасырлардағы Исламданған түркі мемлекеттеріндегі діни идеология.
9. Түркістан халықаралық энциклопедия / Бас редактор Нысанбаев Ә.
10. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана (историко-культорологическое
11. Мүхтасар. Аударған Жәмішұлы Ә. - Алматы: Жазушы, 1992.
12. Махмүт Қашқари Түрік сөздігі. Алматы: Хат, 1998.
13. Жолдасбеков М. Тастар сөйлейді. - Астана: Фолиант, 2001.
14. Есім Ғ. Артемьев А.И. Қанаев С.
15. Кенжалиев М. Тәңір. // Ақиқат. - 1997. -
16. К.А.Акишев, К.М. Байпаков, Л.Б.Ерзакович Древний Отрар.Алматы, 1972.
17. А.Е.Алекторов. Указатель книг, журнальных и газетных статей и
18. Энциклопедиялық анықтама. Алматы, 1983.
19. Костенко Д. Очерки Семиречинского края. Военный сборник.
20. Кадырбаев А.Ш. Очерки и истории средневековых уйгуров, джалаиров,
21. Асфендияров С.Д. Прошлое в источниках и материалах. Москва,
22. Акинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекого Казахстана Алматы,
23. Әбдірахманов А. Тапонимика және этимология Алматы, 1975.
24. Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана.
25. Байпаков К.М. История древного Казахстана. Алматы, 1994.
26. Байпаков К.М. По великому шелковому пути.
27. К.М. Байпаков. Средневековая городская культура южного Казахстана и
28. Бартольд В.В. Работы по истории средней Азии, очерк
29. ГумилевЛ.Н. Хунны в Китае. Москва, 1974.
30. ГумилевЛ.Н.Древние тюрки. Москва, 1967
31. Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, 1956.
32. Волин С Л. Сведения арабских и персидских источников
долине реки Талас и смежных районов. // Тр. ИИАЭ
33.. Ал-Иакуби. Тарих. Изд, Хоутсма. Т. II, 344-б.
34. История ат-Табари.
.
35. Ибн ал-Асир. Китаб ал-камил фи-т-тарих. Изд. Торнберга. Т.
36. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч.,
37. Беленицкий А. М. Бентович И. Б. Большаков 0.
38. Ат-Табари. Тарих. Изд. де Гуе. Т. III, 707-б.;
39. Ал-Йакуби. Тарих. Изд. Хоутсма. Т. II, 528-б.
40. Ат-Табари. Тарих,
41. Ал-Азраки. Китаб ахбар ал-Макка, ч. I. Лейпциг, 1859.
42. Массон В. М. Успехи среднеазиатской археологии в изучении
43. Беленицкий А. М. Бентович И. Б. Большаков О.
44. Волин С. Л.
45. Денике Б. П. Искусство Средней Азии. М.,
46. Горячева В.Д. О локализации города Баласагуна. // Страницы
47. Толстов С. И По древним дельтам Окса и
48. Бернштам А. Н. К происхождению мавзолея Бабаджи-Хатун
49. Нурмуханбетов Б. Н. Раннемусульманское кладбище близ города Куйрук-тобе.
50. Байпаков К.М. Городища типа «торткуль». // Археологические памят-
ники Казахстана. Алматы, 1978.
51. Писарчик А.К. Традиционные способы отопления жилищ оседлого населения
52. Неразик Е.Е. Средневековые сельские постройки Хорезма в связи
формированием некоторых типов жилищ оседлого населения Средней Азии. //
Жилища народов Средней Азии и Казахстана. М., 1982.
53. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия.
.
54. Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья. Соч. Т.
55. Бартольд В. В. Туркестен в эпоху
56. Бернштам А. Н. Баня древнего Тараза и ее
57. Писарчик А. К. Традиционные способы отопления жилищ оседлого
58. Пугаченкова Г. А., Ремпель В. И. Самаркандские очажки.
великого города. Ташкент, 1972.
60. Кожемяко П. Н. Раскопки жилищ горожан Х-ХІІ вв.
городище. // Древняя и раннесредневековая культура Киргизстана. Фрун-
зе, 1967.
61. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры
62. Бубнова М. Средневековое поселение Актобе I у с.
63. Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахста-
на и Семиречья. Алматы, 1986.
64.Федоров-Давыдов Г.А. Вайнер И. С. Мухамадиев А.Г. Археологические исследования
Поволжье в средние века. Москва, 1970.
65. Бартольд В.В. Тюрки- Двенадцать лекций по истории турецких