Абай Ќ±нанбаев (1845-1904)
User
User
2
Абай шығармаларындағы психологияның негізгі мәселелері диплом жұмысы
Жоспар
Кіріспе .
І тарау . Абай шығармаларындағы психология-
ның негізгі мәселері.
1.1. Абай ғақлияларындағы ақыл мен сана.
1.2. Тән мен жанның арақатынасы.
1.3. Бала психологиясы мен қоғамдық психологияның
жекелеген мәселелері.
ІІ тарау. Ақын еңбектеріндегі жан қуаттары-
ның негіздері.
2.1. Түйсік туралы .
2.2. Ес туралы .
2.3. Сөз бен қиял туралы .
2.4.Абай еңбектеріндегі жан түсінігі
ІІІ тарау. Абай шығармаларының салауатты
ұрпақ тәрбиелеудегі орны.
Қорытынды.
Кіріспе
“Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы - заман
Абай Құнанбаев - қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің
Абай (Ибраһим) Құнанбаев 1845 жылы, Семей облысы, Абай ауданы,
Атасы Құнанбайдың өзі және оның айналасының бәрі де сөз
Абай он жасына шейін ел ішіндегі дін мектебінде оқып,
Оқитын кітаптары араб, парсы, түрік елдерінің даңқты ақындарының еңбектері
Жасы он үшке келіп, мұсылманша үш жыл, орысша үш
Абайдың ғылымға өлең жазуға белсене кірісуі қырық жасынан бері
Өз айналасындағы ру тартысы, ескілік, надандықтан жеріне бастаған дана
Абай психологиядан арнайы еңбек жазбаса да оның көптеген өлеңдері
Зерттеу мақсаты:
Әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдызы Абайдың ұлттық дәстүрді өз
Зерттеу болжамы:
Абайдың психологиялық көзқарастарын әр бір педагог-психолог оқушылар тәрбиесінде пайдаланса,
Зерттеу міндеті:
Абай шығармашылығындағы психологияның негізгі мәселесі:адамның психологиялық даму жолындағы тәрбие
І тарау
Абай шығармаларындағы психологияның негізгі мәселері.
1.1.Абай ғақлияларындағы ақыл мен сана.
Абай қоршаған ортаның шындығын мойындай отырып, ақыл мен сана
ұқсағандарды тексересің. Түгел ұқсаған ба, яки бір ғана жерден
білмей, тыншытпайды”, - деп көрсетеді. Абай сезім мүшелерінің шындықты
Ақыл да, ашу да, күлкі де жоқ,
Тулап, қайнап бір жүрек қылады әлек.
Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек. -
деп, Абай адамның ішкі жан дүниесінің ақыл, сезім және
Қайрат айтыпты: Ей ғылым, өзің білесің ғой дүниеде еш
Ақыл айтыпты: Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса,
Онан соң жүрек айтыпты:
Мен – адамның денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан
Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:
- Ей қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Ол
- Ей ақыл, сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз
- Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ – менің ісім, -
Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы
Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым.
Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым
Абайдың осы қара сөзіне терең үңілсек, тек бірлесіп, ынтымақтасқан
1.2.Тән мен жанның арақатынасы.
Ақын шығармасынан жантану негіздеріндегі тән мен
Тән мен жан жөніндегі ұғымдарын
Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын
ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың
Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек,
Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген
Абай қолданған психологиялық ұғымдарды(арман, көңіл, ой, ерік, жігер, қайрат
«Дене азыққа тоюдан жан ер жетер...
Жан ер жетіп, дүниенің сырын табар...» -
деп адамның тәні өсумен қатар жаны, ақыл-ой, сана-сезімі де
Сұлтанмахмұт Торайғыров қазақтың ұлы ағартушылары Ш.Уәлиханов,Ы.Алтынсарин,А.Құнанбаев шығармаларындағы
дамуына елеулі үлес қосты.
1.3.Бала психологиясы мен қоғамдық психологияның жекелеген мәселелері.
Абай еңбектерінде бала психологиясының ерекшеліктері де
Абай бала психологиясыныњ басты ерекшелігі --- білуге ќ±штарлыќ деп
Абайдың психологиялық көзқарастары жалпы және педагогикалық психология
Абайдыњ психологиялыќ мєселелерге кµзќарасы, ењ алдымен, поэзия мен µнердіњ
жаѓымды да, жаѓымсыз ќасиеттерін кµрсете келіп, олардыњ табиѓатын т‰сіндіруге
Тиянаќсыз, байлаусыз байѓ±с ќылпыњ,
Не т‰сер ќу к‰лкіден жыртыњ-жыртыњ,--
деп тиянаќтылыќ пен ±стамдылыќты адам мінезініњ жаќсы ќасиеттеріне жатќызады
Уайым - ер ќорѓаны, есі барлыќ,
Ќиыны б±л д‰ниеніњ – ќолы тарлыќ.
“Еће-ећеге” елірме, бозбалалар,
Б±л - бес к‰ндік бір майдан ер сынарлыќ.
Ол нағыз уайымның өзін ұстамдылыққа бастайтын, кісіні орынсыз желөкпеліктерден
Абай еңбектерінен психологиядағы жан қуаттарының негіздерін
Ақын бұларды талдап-талқылағанда ғылыми тұрғыда
ІІ тарау
Ақын еңбектеріндегі жан қуаттарының негіздері.
2.1. Түйсік туралы .
Абай адамның танымдық қасиеттерінің табиғатын біршама материалистік тұрғыдан түсіндіреді.
“Сыртын танып іс бітпес, сырын кµрмей,
Шу дегенде ќ±лаѓын тосањсиды,
¤скен соњ м±ндай сµзді б±рын кµрмей,
Тањ ќаламын алдыњѓы айтќанды ±ќпай,
Жєне айта бер дейді ж±рт тыным бермей” ,-
деген жолдарда “т‰йсік” деген ±ѓымды арнайы айтпаѓанмен психологиялыќ ќ±былыстыњ
2.2. Ес туралы.
Аќынныњ ес туралы пікірлері де ќызѓылыќты. Абай естіњ мєнін
әуелі - көкірегі байлаулы берік болмақ керек;
екінші – сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек,
үшінші – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып,
төртінші – ой кеселді нәрселерден қашық болу керек. Егер
Ой кеселдері: уайымсыз, салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға
Мұндай сөзді есіткенде жайқақтап, шалғырттанып не салбырап, салғырттанып есітсе,
2.3. Сөз бен қиял туралы
Аќын шыѓармаларынан тек адамѓа ѓана тєн жан ќуаттарыныњ негіздері
Аќылды ќара ќылды ќырыќќа бµлмек,
Єр нєрсеге µзіндей баѓа бермек, -
деп терењ ойлай білетін, ќиялы ±шќыр, кењ аќылды адамдарды
Адамның ішкі жан дүниесін оның үш қырымен (ақыл, сезім,
Адамныњ кµњіл кµтеріп, бойына ќуат беретін сезімдердіњ бірі -
“Ќайѓы келсе ќарсы т±р, ќ±лай берме,
Ќызыќ келсе, ќызыќпа, оњѓаќќа ерме”, -
деп жастарды басына іс т‰скенде сары уайымѓа беріліп, ж‰нжіп
Өзінің кадір-қасиетін, өмірдегі орнын білетін саналы
Ашу --- Абай т‰сінігінде негізінен жаѓымсыз сезім. Ол ашуды
Абай махаббат сезімініњ психологисына терењ бойлап, оны адамныњ ењ
Ѓашыќтыњ тілі --- тілсіз тіл
Кµзбен кµр де, ішпен біл.
С‰йісер жастар ќате етпес,
Мейліњ илан, мейліњ к‰л,---
деп т‰сіндірді.
Аќын ж‰рекпен табысќан, кµзбен т‰сініскен жастардыњ ќылыѓы сырттай ќараѓанда
Ѓашыќтыќ келсе, жењер бойыњды алып
Ж‰детер безгек ауру сыќылданып,
Т±ла бойы тоњар, суыр, ‰міт ‰зсе,
Дємеленсе, µртенер к‰йіп –жанып,---
дейді.
Ол ќазаќтыњ ќоѓамдыќ ой-пікірініњ ќалыптасуы тарихында алѓаш рет аќындыќ
2.4.Абай еңбектеріндегі жан түсінігі
Абай сөзінің қисынымен келсек, орыстың «личность» деген ұғымын
Адамның айласы деген түсінікке сыймайтын түпсіз іс. Жаратушы пендесіне
Абай түсінігінде «кісілік» пен «адамшылық» бір мәнде емес. Әрине,
Кісіліктің көлеңкесі – надандық. Абай надан, надандық туралы көп
Біріншіден, Абай өмірде надандарды көп дейді. Егер өмірде надандар
Бұл жерде бір жайды ескерген жөн. Байқасаңыздар Абай көп
Екіншіден, ойсыз адамды Абай: «Көзінен басқа ойы жоқ, Адамның
Ойсыздықтың өмірде екі түрі бар. Бірі нақтылы мәндегі ойсыздық,
Абай ойсыз адам надан, ойлы адам надан емес деген
Үшіншіден, Абай надандық білімсіздік белгісі деген пікір айтады. Бұл
Абай, «менсінбеуші ем наданды, ақылсыз деп қор тұтып» -
Абай қара сөзінде ауруды берген құдай, ауыртқан құдай емес
Абай – ыстық қайрат, нұрлы ақыл және жылы жүрек
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес.
«Мені» мен «менікінің» айрылғанын
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес.
Сонда қараңыз, өлетін табиғат, адам өлмек емес, бірақ ол
Өлімнің ақиқат екенін бәріміз сеземіз, себебі қазақ тілінде «могила»
Мекен берген, халық қылған ол лә мәкан.
Түп иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың, оны ойламай,
Өзге мақсат ақылға тола ма екен?
Ақыл сабырлығына салып ойланатын мәселелер. Біздің біз болып, халық
ІІІ тарау
Абай шығармаларының салауатты ұрпақты тәрбиелеудегі орны
Абайдыњ д‰ниеніњ дамуы жµніндегі кµзќарасында диалектикалыќ сарын басым. Ол
Ол ќазаќ халќыныњ саяси- экономикалыќ жєне мєдени артта ќалушылыѓы
¦лы аѓартушы Абай µзініњ кµптеген шыѓармаларында ќазаќ халќыныњ ауыр
Пайда ойлама, ар ойла
Талап ќыл артыќ білуге.
Артыќ білім кітапта
Ерінбей оќып кµруге,---
деп жастарды білім- ѓылымды мењгеруге шаќырды.
Сол кездегі кейбір оќыѓан жастардыњ білімді шен алу, шекпен
Ойында жоќ олардыњ
Салтыков пен Толстой.
Я тілмаш, я адвокат,
Болсам деген бєрінде ой,---
деп сµкті.Жастарѓа халыќ ќамын ойлаѓан аќын-жазушылар мен ѓалымдарды ‰лгі
Тіршіліктіњ т±тќасы ењбек пен білімде деп ±ќќан Абай:
Т‰бінде баянды ењбек егін салѓан,
Жасынан оќу оќып білім алѓан.
Би болѓан, болыс болѓан маќсат емес,
¤нердіњ б±дан µзге бєрі жалѓан.
Ел болу ‰шін ќала салып отырыќшы болу керек, егіншілікті
Кітапты молда теріс оќыр,
Даѓарадай боп сєлдесі...----
деп, Абай бас ќатыратын жаттамалы діни оќуѓа ќарсы
Б±л жерде діни оќу жµніндегі Абайдыњ кµзќарасы µзініњ замандасы
Абай тєрбие мєселесіне ерекше кµњіл бµлді. “Єне оны берем,
Ынсап, ±ят, ар-намыс, сабыр, талап,
Б±ларды керек ќылмас ешкім ќалап...
Терењ ой, терењ ѓылым іздемейді
¤тірік пен µсекті ж‰ндей сабап,---
деп кейбір жастардыњ іс - єрекетіне кейістік білдіреді.
Талап, ењбек, терењ ой,
Ќанаѓат, раќым ойлап ќой.
Бес асыл іс кµнсењіз,--
деп, ел ќамын ойлаѓан жастардыњ бойында ќандай ќасиеттердіњ болуы
“... Аќыл, ќайрат, ж‰ректі бірдей ±ста,
Сонда толыќ боласыњ елден бµлек”,---
деп адам мінезіндегі орынсыз маќтан, ойсыздыќ, салѓырттыќ, жалќаулыќ, к‰ншілдік
¦лы ойшыл Абай адамныњ µсіп, жетілуіндегі тєрбиеніњ рµліен ерекше
Абай жастардыњ белгілі бір мамандыќты игеруін уаѓыздады. ¤зініњ отыз
“Адалдан тапќан тиынды
Сал да саќта ќапшыќќа.
Ќолдаѓыњды ќорѓап баќ
Мал арзан деп аптыќпа”, ---
деп ±ќыпты бол, адалдан тапќан малды орынды жеріне ж±мсай
Абай ел ќыдырып ас ішіп, аяќ босатар жатып ішер,
Жалѓа ж‰р, жат елге кет, мал тауып кел,
Малыњ болса сыйламай т±ра алмас ел...
Талптан, талпын, адал ењбек ет. “Есек артын жусањ да”
Жастардыњ белгілі бір µнер ‰йреніп, пайдалы іспен ш±ѓылдануын, адал
Єсемпаз болма єрнеге
¤нерпаз болсањ арќалан
Сен де бір кірпіш д‰ниеге
Кетігін тап та бар ќалан,
µмірден µз орныњды таба біл, ќоѓамныњ пайдалы азаматы бол
Абай ‰лгі етіп ±сынѓан адал ењбек, ар-ождан мєселелері ќай
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей ќызы арзан деп ќ±марланба.
Ары бар, аќылы бар, ±яты бар
Ата-ананыњ ќызынан ѓапыл ќалма,---
деп жігіттердіњ жар тањдау мєселесіне тоќталып, ќазаќтыњ “Аяѓын кµріп
жолдасты д±рыс тањдай біл дегенді айтады. Сµйтіп отбасы µмірдіњ
этикасын, ерлі- зайыптылардыњ бір-бірімен сыйласымды µмір с‰руін ескерте келіп,
Кемді к‰н ќызыќ дєурен тату µткіз,
Жетпесе біріњдікін біріњ жеткіз...
Бір жерде бірге ж‰рсењ басыњ ќосып,
Біріњніњ- біріњ сµйле сµзіњ тосып,
Біріњді- біріњ ѓиззат ќ±рмет етіс
Т±рѓандай бейне ќорќып, жаныњ шошып.
Абай сондай-аќ некесі ќиылѓан жастар ауыл- аймаќпен жора жолдас,
‡йіње тату ќ±рбыњ келсе кіріп,
Сызданбасын ќабаќпен имендіріп.
Ері с‰йген кісіні о да с‰йіп,
Ќ±рмет ќылсын, кµњілі таза ж‰ріп,---
деді.
Аќын отбасылыќ єдет- ѓ±рыпта ерсі ќылыќтарды ќатты сынады. Ол
Єйеліњ--- Медет ќызы, аты ¤рім,
Айына бір жумайды беттіњ кірін,
деп м±ндайлардыњ µзініњ тек сыртќы кµркіне ѓана табынып, ‰й
талап- талѓамымен санаспай, отбасы тірлігіне салѓырт ќарайтынын, ќолынан µнімді
Шу дегенде кµрінер с±лу артыќ
Кµбі кµпшіл келеді ондай ќаншыќ.
Бетім барда бетіме кім шыѓар --- деп
Кімі пањдау келеді, кімі тантыќ, ----
деп, аќын єйелдердіњ тек тєн с±лулыѓына табынуын ±натпай, олардыњ
Абай єйел ќауымын кейбір нашар ќасиеттерден (µсек, жалќаулыќ, еріншектік,
Аќын отау ќ±рѓан жастардыњ бірінде махаббат сезімі жалѓан ќ±марлыќ
Кєрі, жас дєурені µткен тату емес,
Епке кµнер ет ж‰рек сату емес.
Кімде-кім ‰лкен болса екі м‰шел
Мал беріп алѓанымен ќатыны емес,
Кєрі мен жастыњ ж‰регін ќалыњмал жалѓастыра алмайтынын, “махаббатсыз д‰ние
... Етімді шал сипаѓан ќ±рт жесін деп,
Жартастан ќыз ќ±лапты терењ суѓа,---
деп ќорлыќ µмірден ерлік µлімді артыќ санап µзін µлімге
Абайдыњ кµзќарасынша шын ѓашыќтыќ пен кµрсеќызар нєсіпќ±марлыќ екеуі екі
...Салынба, ќылсањдаѓы сан ќ±марлыќ,
Алдында уайым кµп шошынарлыќ...
Кейбір нєпсіќ±мар жењілтек мінез жастарѓа опыќ жегізеді, ±ятќа ќалдырады
Ќ±йрыѓы шаян, беті адам
Байќамай сенбе ќ±рбыѓа.
Жылмањы сыртта, іші арам
Кез болар ќайда сорлыѓа,---
деп аяушылыќ білдіреді. Арды белге т‰йіп, алды – артына
Ары кеткен алдамыш
Мені –аќ алда сµкпейін.
Балы тамѓан жас ќамыс
Ормасањшы кµктейін!---
деп лаѓынет айтады. Мєњгілік махаббатты µмірдіњ кµркі деп баѓалаѓан
Ѓашыќтыќ іздеп тантыма
Аз к‰н єуре несі іс?
¤лгенше болар бар ма дос?
Ќуаныш, ќайѓы ---бєрі бас”---
деп µткінші, алдамшы сезімге бола єуреленбей, оны ж‰ректе мєњгі
саќтап, µмірге арќау етуді жастарѓа ‰лгі-µнеге етіп ±сынды.
Сайып келгенде, абай бозбала мен бойжеткенді ж±байлыќ µмірге баулуда
1. Адам µмірініњ сыњары, бір б‰тінніњ жартысы болатын µмір
2. Жастыќ шаќ --- адам µмірініњ ењ ќызыќ, ењ
3. Жастыќ шаќта отбасын ќ±ру, білім алу, ењбек ќарекетіне
4. Отбасын ќ±ру баќыты екі адамныњ тілек- м‰ддесініњ бірлігі,
Сµйтіп, Абай келешегінен ‰міт еткен жастардыњ ж±байлыќ µмірге алдын
¦лы аќын Абайдыњ педагогикалыќ кµзќарасындаѓы басты маќсат “Атаныњ
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде ұлттық сана-сезімнің қайнар
Академик Волков Г.Н.: «... батыстан келген бұл рухани апаттан
Адам баласының бойындағы әділеттілік, мейірімділік, рақымдылық, жомарттық тәрізді адамгершілік
Абай сомдаған «толық адам» немесе жүрек тәрбиесі туралы ой
«Абайдың тәлім-тәрбиесі өзі өмір сүрген ортасымен етене байланысты. Оның
Халық мұрасының қыр-сырын жақсы білген Абай - өзінің шығармаларында
«Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден бөлек, -
деген өлең жолдары адамның көркі – ақыл мен ой
Абайдың 38 қара сөзінде: «Егерде есті кісілердің қатарында болғың
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан
Сабырсыз, арсыз, еріншек,
Көрсе қызар жалмауыз.
Сорлы қазақ сол үшін,
Алтыбақан ала ауыз..., - деген өлең жолдарында адам баласының
Жас ұрпақ тәрбиесінде таптырмас тәрбие құралы болып саналатын қазақ
Халық қазынасының қайнар бұлағынан сусындап өскен халқымыздың дана перзенті
Олай болса, адамгершілігі мол, салауатты азамат тәрбиелеу ісінде Абай
Қорытынды
Абай Құнанбаев ќазаќтыњ ќоѓамдыќ ой-пікірініњ ќалыптасуы тарихында алѓаш рет
Абайдың психологиялық көзқарастары жалпы және педагогикалық психология мәселелерімен ғана
Ағартушы-демократ Абай шығармаларының құндылығы – халық қазынасының озығын ақылды
Халықта «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле»
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы-1995.
2. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы-1959.
3. Құнанбаев А. Шығармалары 2 томдық, 1,2 том. Алматы-1968.
4. Тәжібаев Т., Құнанбаев А. Жастарды тәрбиелеу туралы.Алматы-1954.
5. Жұмалиев Қ.Ж. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
6. Абай.Қара сөз. Поэмалар. Книга слов. Поэмы. Алматы -1993
7. Г.Аскарова. Абай шығармаларының ұрпақ тәрбиесіндегі орны.Бастауыш мектеп.7-2005.
8. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлім-тәрбиелік
9. Торайғыров С. Шығармалары 2 томдық, 1,2 том.
10. Ғарифолла Есім. Абай туралы философиялық трактат.Алматы-2004.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ......................................................................................3
І тарау . Абай шығармаларындағы психология-
ның негізгі мәселері
1.1. Абай ғақлияларындағы ақыл мен сана............................6
1.2. Тән мен жанның арақатынасы.......................................9
1.3. Бала психологиясы мен қоғамдық психологияның
жекелеген мәселері...............................................................12
ІІ тарау. Ақын еңбектеріндегі жан қуаттары-
ның негіздері.
2.1. Түйсік туралы .................................................................15
2.2.Ес туралы ........................................................................16
2.3. Сөз бен қиял туралы ......................................................17
2.4. Абай еңбектеріндегі жан түсінігі.................................21
ІІІ тарау. Абай шығармаларының салауатты
ұрпақ тәрбиелеудегі орны....................................................30
Қорытынды...........................................................................42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі......................................44