Үш жүзге ортақ хан
Ұлы далада бұрынғының батырлары жайлы талай аңыздар мен
Абылай ханның билік басына келуі қиын-қыстау заманға тап
Осындай қиыншылықтарға қарамастан, Абылай хан жалпы қазақ мемлекетінің
Абылай дәуірінде Қазақстан мемлекетке тән дәстүрлі белгілерге толық
Дегенмен,осындай тарихи ірі тұлғаның өмір жолы оңай болған
Жошы ұрпағы
Абылайдың шын аты-Әбілмансұр. Ол 1711 жылы арғы тегі
Әбілмансұр жетімдіктің зардабын ерте тартады. Он бір жасында
Ертеректе өмірден өткен сарбаздар мен ақындардың суық
Тәңірі тілеуін беріп, сол жұлдыз оны Темірбай деген
Атың кім сенің? – деп сұрайды.
Жұрт мені Сабалақ дейді, - деп жауап береді
Шынында да мына бала Сабалақ десе дегендей: үсті-басы
Рақымы мол Темірбайдың үйінде біраз болып, Сабалақ тағы
Уақыт жылжып өтіп жатты. Әбілмансұр терең ойлы, алғыр
Ұлы Даланың көптеген елді мекендеріндегідей Төле бидің ауылында
Аға ұрпақ ерлігі жайындағы осындай әңгімелерді құлағына құйған
Он бес жасында Сабалақ Темірбайдың ауылына қайта оралды.
Бұл жол оны Бөгенбай батырға апарады. Батыр ұрысқа
Жекпе-жек
Ойраттар 1738 жылы тағы да кенеттен шекараны бұзып,
Әрбір халықтың өз таңбасы яғни туы болған. Олар
Бір уақытта ойраттардың алдыңғы қатары ортадан жарылды да,
Қаһарлы ойрат ұзын найзасын сермеп, айғайлап қарсы жақтың
Шарышпен күш байқасуға бірталай жігіттер ниет білдірді.
Егер мен ойратты жеңсем, осылармен соғыста қаза болған
Ен болмаса, өз атыңды айтшы,-деп қана сұрап үлгерген
Сабалақ,-деді де, атын тебініп қалып, қаһарлы жауына қарай
Сабалақ Шарышқа қарсы келіп, жебе жетер аралыққа тоқтады.
Ей, қазақтар! Араларынан нағыз еркек табылмағаны ма? Мына
Ойраттар даңқты сарбаздарының мына сөзіне еліріп, семсерлерін сартылдатып,
Ойрат батыры да осыны күтіп тұрған. Атының шоқтығыны
деп ұрандауын қоймаған Сабалақтың соңғы көргені Шапыштың домалап
Осы оқиғадан соң Сабалақтың аты бүкіл елге жайылады.
Қуаныштан көңілі шаттанған Әбілмәмбет сұлтан әлгі жұмбақ батырды
Сұлтан балаң жігітті ұзақ, тәптіштеп тергеуге алды. Ата-анасын,
Сабалақ есіміңді ұмыт,-деді сұлтан сөзінің соңында.
Шын атың- Әбілмансұр. Сені осылайа ата -анаң атаған.
Сабалақтың тағдыры осы жерде аяқталады да, Абылай ханның
Соғыс жылдарында
Күндер зымырап өтіп жатты. Уақытпен жарыса талай оқиғалар
Абылайдың қол астында жауынгерлік іске әбден машықтанған, шыныққан
Соғыс ауыртпашылығын жігіттерімен бірге көтерген Абылай не болса
Абылай кез келген той-думан, мереке-мейрам кезінде ұйымдастырылатын жарыстардан,
Осылайша Абылайдың әскери тәжірибесі де байи түседі. Көптеген
Нағыз әскербасшысы Абылай қарамағындағыларды руына қарап бөлмеді. Ақсүйек
Ол:
Бәріміздің қанымыз бір. Ең бастысы жүрегің не деп
Жігіттер де Абылайды барынша сыйлап, төбелеріне көтерді. Онымен
1740жылы солтүстік-батыстағы шекараны нығайту қажет болды. Өйткені Еділ
Көктем шыға Абылай Кіші жүз бен Орта жүзден
Абылай тосын айла табу қажет екенін түсінді. Жалаң
Енді неге де болса бел буған Абылай жауынгерлерімен
Торғауыттар мұндай масқараны бұрын-соңды бастан кешпеген еді. Қанатты
Қалмақтардың аман қалғаны жан сауғалап, Нарын құмына
Абылайдың тегеурінінен бас көтере алмайтындай халге ұшыраған қалмақ
Аян
Абылай саясатшылыққа қатты құмартып, әдетке айналдырған. Көкжал қасқырдың
Соғыс аяқталып, арасында сәл тынығатындай жағдай туды. Осы
Абылай аздаған нөкерлерімен бір асудан өте бергені сол
Абылай мерген деген екі нөкерін ертіп алып, аттарын
Кенет желдің бағыты өзгере бастады. Мұны Абылай шөптің
Ауыр текені көтерген Абылайға жол жүру қиын тиді.
Осы қалыппен жүріп отырып, олар қоста қалған серіктеріне
Аң еті қаттылау болып піссе де, оған мән
Абылайдың түсіне туған жері-киелі Көкшетау, ондағы күміс той
«Абылайлап!» қасында жатқан семсеріне ұмтылды. Оянып үлгергендері найза,
Ойраттар тұтқынға түскен Абылайды байлап-матап, ұрып-соғып, әміршілеріне жеткізді.
Қалдан-Серен де Абылайды бірден танып, өшіккен көздерімен шолып
Қалай, қазақ жауынгері, қолға түстің бе?- деді тісінің
Маңайындағылар:
Иә, иә, Шарышты өлтірген осы! – деп шулап
Шарыш ең мықты жауынгер еді!
Терісін басына қаптау керек!
Төрт аттың құйрығына байлаңдар!-деген айғайлар жан-жақтан
естіліп жатты.
Қалдан-Серен қолын жоғары көтерді. Отырған ойраттар жым-жырт бола
Сенің ұлыңды өлімге кескен – менің халқым,-деді салмақпен
Мұндайды күтпеген ойраттардың тілі байланып қалды. Абылайдың мына
Әкетіңдер!-деді әмірші.
Күзетшілер бұйрықты екі еткізбеді. Олар Абылайды итермелеп, ороаоан
Иә, Абылай тегін адам емес,-деп ойлады ол өз
Ол үшін ең қорқыныштысы - тұтқында қалу. Алтыннан
Жападан-жалғыз өзімен-өзі кеңескен әмірші осындай ойға тоқталады. Бұл
Кенет есіктің жапқышы ашылып, ішке екі адам кірді.
Бұл енді сенің үйің,-деді ақырында екі күзетшінің бірі.
Сен біздің қонақсың. Ал мынау - әйелің. Осында
Осыны айтқан күзетшілер сыртқа шығып кетті. Абылай аңқиып
Сіз жолдан шаршаған шығарсыз, қымыз ішіңіз,-деді жуас үнмен.
***
Сарбаздарын ертіп аңшылық құрған Абылай қайтып оралмайды. Мұны
Сарбаздар шайқаста қаза болған жауынгерлердің денелерін арбаларға салып,
Дәл осы шақта бір өлімнен аман қалған ерекше
Шыдамдылықтың өзі – батырлық. Күткенде күндер өтер емес.
Күндердің бір күнінде ол ойрат ордасынан ұзын бойлы,
Бұл тұтқын орыс емес, швед болып шықты. Аты
Айтуына қарағанда, Густав Ренаттың жоңғар өлкесінде тұрғанына бірнеше
Ойраттар әдетте түйелерді ұзыннан –ұзақ бір қатарға тұрғызып,
Еуропалық соғыс өнерін, әскері әрекеттердің небір әдіс –тәсілдерін
Осы аралықта көп уақыт бірге болған Густав Абылайдың
Абылай тұтқында жатса да, елінің бірнеше руға бөлініп,
Абылайдың өмірдегі асыл арманы-Ұлы Даланың азат та еркін,
Бір күндері әлгі швед көрінбей кетеді. Сөйтсе ойрат
Абылай тағы да жалғыз қалды. Оның үстіне қазақ
Неге бұлар әрекет етпейді? Неге жайбарақат жатыр?
Қалдан-Серен өтемақы сұраса, бермей ме? Тұтқынмен айырбастатқысы келсе,
«Жаудың оты жылытпайды» деп қазақтар бекер айтпаған. Жағдайы
Абылай осы саудагермен жақын араласып, қытай тілін, салт-дәстүрін
Абылай қытай тілін, содан соң Қытайдың өзін бағындырмақшы
Күн артынан күн, ай артынан айлар өтіп жатты.
Тілмаш елшінің соңғы сөздерін ойраттарға аударып болғанда, орданы
Қалдан-Серен «Аһ, Абылай, қу түлкі! Қытай тілін үйреніп
Қонтайшы олжаның уысынан шығып бара жатқанын жақсы түсінді.
Жоңғар әміршісі басқадан гөрі орыстардан қорқатын. Оның үстіне
Бір күн өткен соң Абылай жатқан үйге ойрат
Густав Ренат қонтайшыға келген орыс офицерін көрген. осыдан
Абылай болған жайды түсінді. Яғни оның тұтқында жатқаны
Белгіленген күні отыз нойон киіз үйдің жанына сапқа
Ауылына қайтар жолда Абылай өзінің тұтқында ұзақ жату
1745 жылдың қыркүйегінде аяқ астынан Қалдан-Серен қайтыс болып,
Абылай сұлтан болса кезекті соғысқа дайындала бастайды. Бұл
Қытайлықтардан бұрын қимылдаған Абылай, баяғыда жоңғарлар тартып алған
Тәжірибелі қолбасшының қарамағында осы кезде төлеңгіттірдің тұрақты жасағы
Өмір-қызық. Дүние біреу, кезек екеу деген осы. Кезінде
Менің жауымның жауы – менің досым. Бізде осындай
ұлы сұлтан. Сені тұтқында ұстаған отандастарымның күнәсі үшін
Абылай көп ойланбайды. Әрине, қалай болғанда да қауіпті.
Амурсана-өжет жауынгер. Отанын жат ел тартып алып, кекке
Біраз күннен соң Қытай ойрат кінәзін беруді талап
Сұлтанның соңына түскен қуғыншылар мыңдаған шақырымға созылған елсіз,
Аспан аяясындағы мемлекет жауынгерлері қуғынды тоқтатуға мәжбүр болып
Таң ата қытай қолбасшылары қалған әскерлерімен жорықтарын жалғастырды.
Осылай бірнеше күн, түн өтті. Сау-тамтығы қалмаған қытай
Моңғолияның батысында кқтеріліс бұрқ етпегенде бұл соғыстың қаншаға
Жау қоршауында
Жоңғария құлағаннан соң және қытайлықтарға қатты тойтарыс берілгеннен
Жаулар көз ілмей, оңтайлы сәтті күтіп жатты. Осы
«Бай малын қорғайды, батыр елін сақтайды» дейді халық
Петербург шұғыл қимылға кірісті. Ғасырлар бойы көшпенділір мекені
Ресейдің сыртқы елдермен қатынасын граф Никита Панин деген
Осылайша, екі жылға жуық уақыт бойы (1758жылдан 1760жылға
Абылай кейін де қытай әскерлерімен қақтығыстарда сыннан өткен
соғыс жасамай, жау әскерін алдап, жерінің түбіне қарай
Қытаймен қоса Абылайға Қоқан хандығы мен және Ташкентпен
Абылай сұлтан әскерін бастап, асықпай Ортаазиялық жер иеліктеріне
Қаланың негізгі қақпасына жақындаға нда Абылай ең
Абылай сұлтан бір кездерде айырылып қалған қазақ жерлерін
Қырғыздарға жасаған жорық ұзаққа созылмады. Абылайдың құдіреттілігіне жақсы
Соғыс Шу өзені маңындағы алаңқайда өтеді. Бұл жолы
Абылайдың қолбасшылық дарыны қазақ әскерін көп шығыннан сақтады.
Алдыңғыларды да, кейінгілерді де «бай қырғыз», «жаңа қырғыз»
Абылайдың атағы мен даңқы Ұлы Далада ерекше құрметпен
Қырық жылға жуық ел басқарған Әбілмәмбет қартайып, қайтыс
Бұл күз кезіндегі малдың семіріп, ел қыстауға көшуге
Абылай сұлтан хан болып сайланған соң, көрші елдердің,
Сабалақ атанып, дала кезген күндерінде Абылай аталарының жасап
Әрбір адам қателесуі мүмкін, бірақ халық өз тағдырын
Осы оқиғадан кейін Петербург сарайы өзінше жоспар құрды.
Абылайды бір ғана Орта жүздің ханы ретінде қабылдаған
1755 жылы цин әскерінен қатты қысым көрген хан
Ресей сияқты құдіретті көршісінің ой-жоспары Абылайға қанық еді.
Панинге тыңшылары қазақ ханының Пекин сарайымен ара қатынасының
Бұрын Әбілқайырдың тұсында Орынбор әкімшілігі хандарды екі-үш жыл
Енді ондай сапарлар азайды. Абылай өзінің орнына Петербургке
Осы кезде Ұлы Далада көптен күткен бейбітшілік орнаған.
Абылайды өздеріне бағындыра алмаған И.Рейнсдорп үйреншікті көне тәсілге
Бұдан кейінгі жағдай бір қалыпқа түсіп, дала өмірі
Осы аралықта Орталық Азияның салмағы артты. Бұхар Эмираты,
Абылайдың Пекинмен байланысының төркінін ертеректен іздеу қажет. XVIII
Абылай үшін аса маңызды іс елінің мүддесін қорғау
Осылайша қантөгіссіз-ақ Абылай хан Ресейдің Алтайдағы меншігіне, Қытайдың
Соңғы соғыс
Абылайдың жазда отыратын орны өз Отанында, Көкшетаудың маңында
Осы кездері 250 мыңға жуық еділ қалмақтары Шығыс
Қалмақ әскерінің құрамында күшпен соғысқа жіберілген түркімендер болды.
Соғыс болатын күн де жетті. Алакөлге жақын жерде
Қалай, ертеңгі күнді ойлап отырсыңба?- деді Абылай жәй
Аздап толқып отырмын,- деп жігіт ұяла жауап берді.
Неге толқисың. Олімнен қорқасынба?-деп сұрады Абылай хан.
Жо-оқ, -деді жігіт жігерлі дауыпен, -өлімнен қорқуға болмайды.
Осыны айтты да семсерін Абылайға ұсынды. Хан оны
Иә,- деді күрсіне, -бұл қару-ел қорғаны. Жақсы екен.
Иә, -деп мақтанышпен жауап берді жас жауынгер. –Ал,
Неге олай ойлайсың? –деп таңданды Абылай.
Ол менің есіміме байланысты.
Сонда сенің есімің кім?
Менің есімім һАбылай. Атам солай атаған. Осындай атты
Екеуі сәл үнсіз тұрып қалды. Алацлаған от сырт
Ал сіз ше, аға? –деді кенет жігіт. –сіз
Абылай күлімсіреп:
Жоқ, енді қорықпаймын, -деді де, орнынан тұрып, жас
Ертең өлуді ойлама. Атаңа не деп айтамыз?-деді де
Таң ата еш дайындықсыз, барлаусыз қырғын соғыста басталып
Шамалы уақыт өткен соң, 1771жылдың қаңтарында Абылай қалмақтардың
Үшінші күн дегенде қалмақ көсемдері мәслихатшыларын келіссоз жүргізуге
Бұл оқиға мұнымен аяқтала қойған жоқ. Қорғауыт әскерінің
Жеті ай бойы қанды қасірет пен әурие сарсанға
Абылай дүниенің өткемші екенін білген. Сондықтан өз балаларын
Абылай хан он жыл билік жүргізді. Осы мерзім
Ташкент жорығына қайтып келе жатып, Абылай хан науқастанып
Ажалдың суық қолын сезген Абылай хан ордасына үш
Абылай балаларының ішінде Уәлиге үлкен сенім артқан. Сондыұтан
Абылай хан 70 жасында өмірден қайтты. Ханды жерлеу
Қазақ хандығының елшілері арқылы Самарқаннан арнайы Сақып-Қыран, яғни
Бұл мәрмәрді үш жүз сәйгүлікке айырбастаған...
Содан бері талай заман артта қалды. Қазақстан небір
Ақтөбе кооперативтік колледжі
Мәнжазба
Тақырыбы: Абылай хан
Орындаған: Байғуанова Ә гр.Б-11
Тексерген: Өмірбаева З
Ақтөбе-2008
Мазмұны:
I Үш жүзге
II Жошы ұрпағы
III Жекпе-жек
IV Соғыс жылдарында
V Аян
VI Жау қоршауында
VII Соңғы соғыс
Пайдаланған әдебиет:
«Абылай хан». Тарих,тұлға, уақыт.-Алматы: «Аруна» баспасы.
«Шығыстың ұлылары» топтамасы.