Жоспар
Кіріспе.............................................................................................3-8 бб.
І-тарау. Ертеортағасырлық арап және түркі ғұламалары
1.1 . Ертеортағасырлардағы түркі ғұламалары...........................9-15 бб.
1.2. Ертеортағасырлық араб әлемі ғұламалары.........................16-19 бб.
ІІ-тарау. Х-ХҮІ ғасырлардағы Шығыс ғұламалары және ислам әлемі
2.1. Орта Азия ғұламалары және дала философиясы...............20-52 бб.
2.2. Шығыстан шыққан ұлы ғұламалардың өмірі
мен еңбектері................................................................................52-56 бб.
Қоытынды....................................................................................57-60 бб.
Қосымшалар................................................................................61-67 бб.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанның егеменді, тәуелсіз ел болуы- біздің жаңа
Еліміздің тарихи даму барысында қайшылықты жолдар, өткен біздің мәдениетіміз
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің негізгі жетістіктерінің бірі елімізде тарихи білім
Міне осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін,бүгінгі күннің өзгерістерін түсініп,
Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген азаматты
Қазақстан тарихына қатысты, әсіресе исламдық мәдениетті қайта жаңғыртатын
Ортағасырлық түркі мәдениетінен хабар беретін мәліметтерді іріктеп, тарих айналымына
Мұның себептері әртүрлі болды, біріншіден қазақ елінен шыққан шығыстанушылар
Ендігі кезекте жергілікті Ресей және өз еліміздің шығыстанушыларымыздың еңбектерін
Елбасының нұсқауы бойынша «Мәдени мұра» бағдарламасының алдағы үш жылға
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ерте ортағасырлық түркі мәдениетін зерттеуді Еуропа
Қазақстандық ғалымдар ерте түркілік сондай-ақ, ортағасырлардағы ұлы ғұламалар жайында
Н. Бектургановтың «Древнетюрская цивилизация- истоки культуры» [15], К. Байпақовтың
Бөліп ерекшелеп айтатын еңбектердің бірі ол, Ғ. Есім «Фалсафа
Зерттеудің негізгі деректер көздері ретінде Әл-Фарабидің, Махмұт Қашқаридың, Жұсіп
Жоғарыда аталған монографиялар ғылыми жағынан терең зерттелген. Соңғы
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ортағасырлық ғұламалардың өмір жолы
Тақырыптың міндеті: Көне түркі дауіріндегі мәдениеттің
Көне түрік тілінде жазылған жәдігерлердің
Зерттеу жұмысының методологиясы: Зерттеу методикалық обьективтілік,
Зерттеу негізінен VI-XҮ ғасырлардағы араб, түркі
Хронологиялық шегі: зерттеу жұмысының хронологиялық
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу, салыстыру, оқылған
Теориялық негізі: Қоғам, тарих ғылымдарының әдістемелік мәселелерін зерттейтін тарихшылардың
Гипотеза: Ортағасырлардағы Шығыс мәдениетін оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы жоғарға оқу
Зерттеу жұмысының құрлымы: Кіріспеден, 3
І-тарау. Ертеортағасырлық арап және түркі ғұламалары
1.1 . Ертеортағасырлардағы түркі ғұламалары
Ұзақ уақыт бойы еліміздің жазба
Атақты «Күлтегін» (732ж), «Білге қаған» (735 ж) және «Тоныкөк»
Тоныкөк (Тоңыұқық) (646- 741ж.ж.) - Екінші Шығыс
Сол тас жазуда: «Мен, Білге Тоныкөк, табғаш (қытай)
Қытай сарайында жүріп, олардың өз еліне
Жаңа шаңырақ көтерген елдің іргесін
Құтылығ қаған өлгеннен кейін, орнына інісі
Билікке таласып, ел бірлігіне зиян келтіреді
«Білге қаған» деген атпен таққа отырған
Түркi жұртының азаттыққа қол жеткізіп,
«Тәңірі жарылқады! Бүкіл түркі жұртына қарулы
Тоныкөктің қай жылы өлгені белгісіз.
Тоныкөк ескерткіші екі бағала тасқа бөлініп жазылған. Біреуінің биіктігі
Жыр авторы Тоныкөктің өзі деген болжам бар. Бұл жырда
Көне түріктердің ғұламасы Тоныкөкке арнап қойылған ескерткіште мынандай жолдар
«Бізді дәйім жебеп жүрген тәңірі ием, Ұмай анам жер-суым»
Көптеген түрік халықтары тілінде де «Ұмай» мен «Ұма» сөзі
Сонымен, ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі
Жетісу қазақтарының ұмай анаға табынуын
Құтылығұлы Күлтегін (684-731ж.ж.) Екінші Шығыс
Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік
Әкесі Құтылығ қаған Екінші
Қорқыт (VIII-IX ғғ.) оғыз, қыпшақ тайпаларының ұлы
Қорқыт оғыз бен қыпшаққа бірдей басалқылық
Қорқыт ата оғыз қыпшақ ортасындағы саяси
Қорқыт туралы ең алғашқы
1.2. Ертеортағасырлық арап әлемі ғұламалары
ҮІІ ғасырдың бас кезінде жаңа дін – ислам ділні
Ғылым мен мәдениет Батыста құлдилап ортағасырлық тұйыққа тірелген кезінде,
Алғашқы кезде арап басқыншылары жаулап алынған елдердің ғылыми және
Алайда бұл бүлдіріп-жоюшылық ұзаққа созылмайды. Жаңа қалыптасып келе жатқан
Ғылымның қадыр-қасиетін дұрыс түсіне білген бағдат халифтары аталы-балалы әл-Мансур,
Біз Бағдат обсерваториясы мен «Даналық үйінің» ғылыми жұмыстарының басты
Бағдат математиктері мен астрономдары 827 жылы Жер меридианын қайта
Фараби өзінің еңбектерінде осы Бағдат мектебінің ғылыми жетістіктеріне мықтап
Әл-Кинди әбу Юсуф араб философиясының негізін қалаушы болып саналады.
Әл-Кинди сол тұстағы арба халифатындағы оқыған адамдар ішінде ең
Әл-Киндидің ғылыми-философиялық шығармалары тек шығыс ғұламаларына ғана емес, Батыс
Қорыта келгенде Әл-Кинди шығыста алғаш болып Аристотельдің
ІІ-тарау. Х-ХҮІ ғасырлардағы Шығыс ғұламалары және ислам әлемі
2.1. Орта Азия ғұламалары және дала философиясы
Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді.
Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім,
Әл Фараби, Әбу-Насыр (Әбу-Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан
Туған жері Сырдария бойындағы ерте заманда түркі халықтарының орталығы
Әл Фараби заманында бүкіл ОртаАзия мен Түркістан Араб халифатының
Одан кейін ғылыми жолға түсіп, Грек, латын, санскрит және
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай Қазақстан ғалымдары да
Өмірінің соңына қарай Әл Фараби Мысыр, Шам, Халеб қалаларында
Әл Фарабидің ісін жалғастырған, ғылымға берілген шәкірттері көп болған.
А. Н. Бернштам, шекарадағы аса манызды мекен және керуен
А. Н. Берштамның айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылы монғолдар шапқынышылы
Бірақ Отырар Қазақстан территориясындағы бірден бір мәдени орталық емес-ті.
Осы жазба әдебиеттің пайда болған кезін, ол біздік заманымыздан
Ал енді әл-Фарабидің антика дәстүрімен байланыстылығынан, осының арқасында оның
Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол, жас шағында, дүниедегі
Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті.
"Мүсылман Ренессансы" деген атауға ие болған сол заманға тән
Фараби Аристотельдің, Әл-Киндидің ізін қуып, философия мен ғылымның барлық
Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "категориялар", "метафизика",
Сондықтан да XI ғасырда өмір сүрген Фарабидің ізін қуушы
Анығырақ айтсақ, Аристотель шығармалары сол кездің өзінде-ақ араб тіліне
Ұлы Бабамыз Аристотельдің философиясын дамыта отырып, өз тарапынан да
Араб шапқыншылығы Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік аймағындағы территорияда
Егер Қазақстан, Орта Азия және Таяу Шығыс елдерін сипаттайтын
Әл-Фараби сарай төңірегіндегі тынышсыз өмірден аулақ болғанды ұнатып, өзіне
Фактілер негізіне сүйене отырып, әл-Фараби кейін қазақ халқының құрамына
Тәжіктердің, өзбектердің, қазақтардың, түрікмендердің, қырғыздардың, ұйғырлардың мәдениеті, дәстүрі және
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың орта ғасырлық қалаларының және мекенді
Әрине, әл-Фараби туған қаласының дәстүрлерінен әлдеқайда кең келемді дәстүрлерді
Мәдениеттің кейінгі дамуына, соның ішінде, Шығыс, Орта Азия, Қазақстан,
Бақыт дегеніміз — ол абсолюттік игілік. Фарабидің айтуынша, адамдар
Фарабидің қолжазбалары дүниежүзінің көп кітапханаларына тарап кеткен және сол
1975 жылы Мәскеу және Бағдад шаһарында халықаралық аренада Абу
Республикадағы Қазақ Мемлекеттік Университетіне, Шымкент шаһарындағы Мәдениет институтына әл-Фараби
Әл Хорезми (783–850). Толық есімі – Әбу Абдаллах (немесе
Ғалымның латынша есімі «Алгоризми», «Алгоритми» түрінде айтылған. Әл-Хорезми –
Әлемге танымал ғалымның негізгі ғылыми өмірі негізінен Араб халифатының
Әл-Хорезми өзінің ұрпаққа өлмес мұра етіп қалдырған төмендегідей 9
1. Үндістан арифметикасы туралы кітап - Көне Үндістан есептерінің
2. Алгебра (Ал-джабр) және алмукабаланың есептеулері туралы қысқаша кітап
3. Астрономиялық таблицалар (зидж) – Жұлдызнамалық еңбек, яғни аспан
4. Жер шары бейнесінің кітабы - Планетамыздың жағрапиясы, яғни
5. Астролябияның көмегімен жасалатын зерттеу әдістері туралы кітап;
6. Күн сағаттары туралы кітап;
8. Еврейлер дәуірінің (пайғамбарлар дәуірі) сипаты және оның мейрамдары
9. Тарих кітабы – адамзат тарихына арналған туынды. [24;
Әл-Хорезмидің жазған еңбектері оның замандастарының көрсетуінше берілген. Алайда қазір
Оның арифметика тарихындағы жетекші орнын айқындап берген шығармаларының негізгі
Келесі еңбектерінің бірі тригонометриялық және астрономиялық таблицаларға арналған. Ол
Осындай астрономиялық және математикалық еңбектерімен бірге оның жағрапия саласындағы
Әл-Хорезми негізін салған Алгебра ғылымы және оның жасаған есептеулері
Халиф Әл-Мамунның (313-833) тұсында Ислам Академиясы атанған Бағдадтағы «Даналық
1983 жылы Әлем жұртшылығы Ұлы Ұстаздың туғанына 1200 толғанын
Дулат Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы, әдебиетші,
Мұхаммед Хайдардың ата-бабалары кезінде Моғолстан мемлекетінің құрамына енген қазіргі
Сұлтан Саид өлгеннен кейін таққа отырған Рашид дулат тайпасының
Күншығыс әдебиетінің іргелі салаларын ақтарып отырсаңыз, Мұхаммед-Хайдардың кім
Мұхаммед-Хайдар туысы жағынан ұлы жүз дулаттардан тарайды. Академик В.В.
Қазақтың Қасым ханы мен өзбектің Шайбани ханы Алтын Ордадан
Жетісудың ол кездегі саяси аты Моғұлстан болса, оны мекендеген
Дұрысында бұл моғұлдарды шағатай ұлысынан бөлініп шыққан сол кездегі
Осы кезде Моғұлстан үкіметі де кеңейіп, күшейеді. Өйткені, оның
Дулаттар әлі күнге сол тарихи қонысында тіршілік жасап, қазақ
Тарихи жазулардың бірде-бірінде Мұхаммед Хайдардың нақтылы қай жерде туғаны
Махмұд-Хайдардың шешесімен бірге туысқан Жүністің бірнеше парасатты қыздары болған.
Хайдардың жазуынша Сұлтан Нигар-Ханым өз күйеуі Әдік-сұлтан өлгеннен кейін
1526 жылы Сейіт пен қазақ ханы Тайыр араздаса бастағанда,
Бұрынғы Моғұлстан қырғызды, үйсін, дулатты өзіне қаратып, қырғыз бен
Мұхаммед Хайдар халық ортасында көбінесе Мырза Хайдар деген атпен
Мұхаммед Хайдардың шыққан ортасы дұғлаттары екенін Хайдардың өзінен бастап
Дұғлат тайпасынан XV – XVI ғасырладрда бірнеше атқты адамдар
XIII – XIV ғасырларда Шағатай хандары мен Дұғлат билерінің
Мұхаммед Хайдар Қашқар уәлаяты (Моғұлстан) мен Қазақстан туралы жазған
Мұхаммед Хайдар 1499 жылы Ташкент қаласының төңірегінде туады. Оның
Мұхаммед Хайдар – XV ғасырдың алғашқы жартысында жасаған Бабыр
Мұхаммед Хайдардың адамшылық қасиеті туралы бабыр былай дейді: “Хайдардың
Кейін есейіп ер жеткен шағында Мұхаммед Хайдар шын мағынасында
Күншығыс халқын зерттеуші ғалымдардың айтуынша Мұхаммед-Хайдардың атын жоғары көтеріп,
Мұхаммед Хайдарды оқыған күншығыс ғалымдарының ол туралы жылы сөз
Ол сол кездегі саяси оқиғалар мен оған қатысқан қайраткерлерді,
Қадырғали Жалаиырдың «Жами ат-тауарих», яғни «Шежірелер жинағы» атты еңбегінің
Бұл тарихи құнды еңбек өз заманындағы Орта азиялық жазба
Қадырғалидың «Шежірелер жинағын» мазмұны, құрылымы жағынан алып қарағанда, шартты
Орыс патшасы Борис Годуновқа арналған арнау;
«Жами ат-тауарих» атты Рашид-ад-диннің еңбегі негізінде жазылған тарих;
Ұрұсханның Ораз-Мұхаммед сұлтанға дейінгі Шыңғыс әулеті ұрпақтарының шежіресі.
Қадырғали Жалаиыр еңбегінің негізгі желісі Ораз-Мұхаммедтің тарихы болып келеді.
Қадырғали Жалаиырдың шыққан тегі мен өмір жолы жөнінде біршама
ғасырдың аяғына дейінгі шежіресі деуге болады.
Қазақстан тарихы үшін аса маңызды бөлігі болып саналатын 3-ші,
Қ.Жалаиырдың Ораз-Мұхаммедпен бірге Керман (бүгінгі Қасымов) қаласына келгенге
Бір дерекке қарағанда, Ораз-Мұхаммед 1588 жылы 16 жасында тұтқынға
Қадырғали шежіресінде Алтын Орданың ыдырауына байланысты аса қажетті деректер
Қ.Жалаиыр кітабында қазақ халқының фольклоры, әсіресе Едіге жыры кеңінен
Қожа Ахмет Ясауи (? – 1166 ж.) қазақ халқының
Ахмет Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін,
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы – «Диуани Хикмат»
«Диуани Хикматтан» қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына,
Түркі халықтарының орта ғасыр кезіндегі Ислам мәдениетінің ықпалының күшеюі
Әйтсе де, Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған атақты
... Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы — шейхым Ахмет Ясауи.
….Иасы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайыктар сарасы — шейхым Ахмед Ясауи. [35; 23]
Демек, Ахметтің тегін Бибіфатимадан тарататын халық аңызы шындык, олай
Түрік ғалымы, доктор М. Көпрулу өзінің "Турк әдебиятыңда илк
Сопылық "мистикалық" ағымның түркі тілдес тармағының негізін қалаушы Қожа
Белгілі ғалым В. Бартольдтің айтуыңда Түркістан VI ғасырдан XV
Ахмет Ясауидің ержете келе Түркістанға келуі дінге байланысты болса
... Он жетімде Түркістанда тұрдым, міне
Он сегізде Шілтеменеи шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннат кезіп қорлар кұштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім, міне... [35; 100]
Ата-анасынан ерте айырылған ол атақты түркі шейхы Арыстан баб
XII ғасырдағы көне түркі тіліңде жазылған "Диуани Хикмет" кітабының
"Хикметтің" түп нұсқасы сақталмаған. Бізге жеткені XV—XVI ғасырлардағы көшірмелері
Көптеген түркі халықтары "Хикметті" аудармасыз-ақ қиналмай оқый алады. Дін
Мәселен, "Құлын", "Гүл", "Қызыл", "Қаршыға", "Сұңқар", "Лашын", "аға, іні",
Әрине, бұл жерде "сенікі", "менікі" деген үғым болмауы тиіс.
"Диуани Хикметте" негізінен төрт нәрсеге аса көңіл бөлінеді. Олар:
... Ути ғүмырым шарғатқа неталмадым,
Шариғатсыз тарихатқа уталмадым,
Хақиқатсыз мағрифатка баталмадым,
Катиг иуллар пырсыз ничук утар достлар.
-----------------------------
... Өтті өмірім шариғатқа жете алмадым,
Шариғатсыз тариқатка өте алмадым,
Хақихатсыз мағрифатка бата алмадым,
Қиын жолдар пірсіз қайтіп өтем достар... [35; 94]
Міне, түсініп отырсыздар, мұнда Ясауи сопылық ілімдерінің өте күрделі
Ясауи өз хикметтерінде сопылық дін ілімі туралы ете көп
"Менің асыл хикметімді жаны ауырмасқа айтпағым, Баға жетпес іпжуімді
Ахмет Ясауи аркылы сопылық түркі тілдес халықтардың рухани танымында
"Қазакстан мен Орта Азия халықтары арасында сопылықтың кеңінен және
Ясауи былай дейді: "Кімде-кім құдайды есіне алса, ол онымен
Ясауиден бұрын түркі нәсілдері Тәңірге табынатын болса, енді олар
Сопылықтың ықпалын, Ясауиден кейін өмір сүрген көптеген ақын, ойшыл
Ахмет Ясауи өмірінің ақырғы он жылын жер астында жасалған
Қожа Ахмет Ясауидің қанша жыл жасап, ғүмыр кешкені белгісіз.
Иер устида улмас бурун тирик улдим,
Алтмиш учта суинат деди иштіб билдім.
Иер астида жаним била куллик қилдим,
Иттиб, уқиб, иерга кирді Кул Қожа Ахмад.
Ираилардин фаиз уа фатух алалмадим.
Иуз Игрима бишка кирдим билалмадим.
Хақ тағала тағатларын, Қылалмадым,
Иштиб, уақиб перға қирди Қeл Қожа Ахмад. [35; 55]
Осы жолдарды негізге алсак, Қожа Ахмет Ясауи жаңа санақ
Қожа Ахмет, басынды елге ие біл,
Ақиқатты таза сүйе біл.
Дүниеқорлар кетсін бықсып өзімен
Халық қана дүниеге ие ұл, —
-деп, Ахмет Ясауи тек насихатшысы емес, XII ғасырда өмір
Ахмет Ясауи халқымыздың рухани жебеушісі, кейінгі ұрпақ тәуіп етер
Сондай-ақ Түркістан қаласынан ашылған университетке Қожа Ахмет Ясауи аты
Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн (1020-?)
Жүсіптің әкесі де ақын, өнерпаз кісі
Жүсіптің ақын ретінде де, ғалым ретінде
Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069-1070 жылдары Баласағұн
Ақынның «Құтты білік» поэмасынан басқа жазған
2.2. Шығыстан шыққан ұлы ғұламалардың өмірі мен еңбектері
ҮІІІ ғасырдың ортасында Еуропа тарихында Андалуся немесе Араб Испаниясы
Ибн Бадж Кордово халифатының алғашқы ойшылдарының бірі болды. Ол
Ибн Бадждың айтуынша, әлем мәңгілік және кемелденуі Құдай әмірінсіз,
Ибн Туфейл туралы өмірбаяндық деректер аз. Оның толық есімі
Ибн Туфейлдің өмірі мен творчествосы Андалусия мәдениетінің ауыр кезеңіне,
Бізге Ибн Туфейлдің жалғыз ғана шығармасы жетті. Ол
Абу-л-Валид Мұхаммед ибн ахмед ибн Рушд 1126 жылы Кордовада
Тапсырманы Ибн Рушд орындап шықты. Осы қызметін бақылааған халиф
Әскери жорықтан жеңіспен оралған халиф әл-Мансур атанған соң, Ибн
Ибн Араби 1195 жылы Альмерияда суфистік мектепке барып, білімін
1204 жылы Ибн Араби Меккеден Бағдатқа келеді. Онда да
Қорытынды
Қазақтардың өзімен өзі болып, өзін танып болудағы ерекше орын
Тарихи жад қайталанбас мәдени дәстүрлер мен құндылықтарды сақтау және
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында «Мәдени мұра» бағдарламасын одан әрі
Жоғарыда аталған Бағдарлама шеңберінде Әл-Фараби, Жүсіп Баласұғын, Мырза Мұхаммед
Атап айтсақ, 1999 жылы 22-30 мамырда қазақ делегациясы Мырза
Тағы бір қуанарлық жайт, Түркістандағы Сығанақ қаласында өз заманында
Қазақстан Каирдегі (Египет) Сұлтан Бейбарс мешітін қалпына келтіру мен
Осы орайда Қазақстанның Мәскеудегі Елшілігінің көмегіне сүйеніп, 2005 жылдың
Әдебиеттер тізімі:
Бартольд В.В Новые иследования Об орхонияных надписях соч.-
Бернштам А.Н. Социально-экономической строй Орхоно- Енисейских тюрок. Масква, 1996.
Кляшторный С.Г. Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячи летий.
Стеблева И.В. Древняя поэзия. // Поэзия древних тюрков VI-ХІІ
Эрнст Карл. Суфизм. Перевод с англ. А.Горькавого.- Москва: ФАИР-ПРЕСС,
Кононов А.Н. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание». // Юсуф
Радугин А.А. Введение в религиоведение: теория и история и
Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші- Алматы: Ана тілі, 1995.
Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі- Алматы: Ғылым,1990.
Айдаров Г. Язык орхонского памятника бильге-когана . Алматы, 1966.
Аманжолов К, Рахметов Қ. Түркі қалықтарының тарихы- Алматы: Білім,
Аманжолов. Түрік филологиясы және жазу тарихы- Алматы: Білім, 1996.
Йоллығтегін. Күлтегін. Аударған М.Жолдасбеков. – Алматы, 1986.
Асқаров А . Ұлы Тұраның ұлдары – Алматы білім
Бектурганов Н. Древнетюрская цивилизация- истоки культуры. // Казахстанская пр.
Байпақов К. Средневековые города тюрков- центры науки, образования и
Есім Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: «Раритет», 2004.
Нұрсұлтан Назарбаев: «Мәдени мұра» - мемлекеттің соны стратегиялық ұстанымы.
Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: Ана тілі, 1991.
Қадыр Мырзали. Күлтегін. //Ежелгі Қазақстан 2002, 1 қаңтар.
Құшев және «Күлтегін, Төнкөктің әдеби нұсқасы жайында. // Ана
Қуанышбекқазы «Күлтегін мен келген кие» // Егемен қазақстан 2001
Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері- Алматы: Қайнар, 2001.
Ә. Дербісәлиев, Қазақ даласының жұлдыздары – Алматы, 1994.
Ошанов О. Көшпенділердің кейбір дәстүрлері мен сенімдері. //
Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылардың тарихы). Аударған – И.Жеменей. –
Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Шағатай тілінен аударғандар – Н.Мингулов,
Баласағұн Ж. Құтты білік. (Құдатғу біліг). Аударған А.Егеубай. –
Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973.
Әл-Фараби. Мәселелердің мәні. Аударған Ғ.Есім. // Есім Ғ. Фалсафа
Әбунәсір Әл-Фараби. Өлеңдері. Аударған А.Нысаналин. // Ежелгі дәуір әдебиеті:
Жүсіп Баласағұни. «Құтты білік» Аударған Б.Сағындықов. // Ежелгі дәуір
Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы).Аударған М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи,
Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті.(монография). – Алматы, 2002.
Қожа Ахмет Иасауи. Хикмет жинақ (Аударған М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы,
Жеменей И. Ислам әлеміндегі сопылық. // Абай, 2005. №2
Махмұд Қашқари. Түрік сөздігі. 1-том. Аударған А.Егеубай. – Алматы.
Махмұд Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. Аударған Ф.Оңғарсынова. –
Қосымшалар:
Әбу Насыр Әл-Фараби
(870-950)
Әл-Хорезми
(783-850)
Мұхаммед Хайдар Дулати
Қожа Ахмед Ясауи
3