ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
“___” ______ 2004 жыл
________ қолы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ақша қаражаты
Ғылыми жетекші:
Студент:
ҚАРАҒАНДЫ
2004 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ............................................................................................................5
АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ.......................7
Ақшаның тарихи алғышарттары............................................................7
Ақшаның қызметтері.............................................................................10
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ................18
Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі.................18
Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі.....................24
Шетел валютасында ақша қаражаттарының есебі..............................30
Банкілердегі басқа да шоттардағы ақша қаражаттары есебі..............37
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АУДИТІНІҢ ҚАЗІРГІ ПРАКТИКАСЫ...41
Кәсіпорынның ақша қаражаттары аудитін жүргізу әдістемесі............41
Кассалық операциялардың аудиті........................................................49
ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................57
ҚОЛДАНЫЛҒАН КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ......................................................58
КІРІСПЕ
Ақша бұл тауарлар мен қызметтерді және басқа да индивиттерді
Ақша кәсіпорын үшін жоспарлау, есеп және бақылау құралы ретінде,
Касса және банктік шоттар бойынша операциялар маңызды орын алады,
Кез-келген бухгалтер мен аудитордың міндеті құрылған ұйымның қалыпты қалыптасуын
Дипломдық жұмыстың мақсаты ақша қаражттарының есебі мен аудитінің қазіргі
Мақсатқа жету үшін келесі міндетте қойылып шешіледі:
- ақшаның теориялық негізін оқып-үйрену;
- ақша айналымын реттейтін әрекеттегі заңмен танысу;
- нақты кәсіпорынның ақша қаражаттары неден құралатынын
- ақша қаражаттарының құжатта рәсімделуін көрсету;
- ақша қаражаттары қозғалысының есебін көрсету;
- ақша қаражаттары аудитын жүргізу әдістемесін қарастыру;
- кассалық және банктік операциялар аудитін жүргізу;
- ақша қаражаттары қозғалысын талдау;
Зерттеу объектісі жауапкершілігі шектелген серіктестік “Х” болып табылады.
ЖШС “Х” негізгі қызметі күрделі және ағымдағы жөндеу, сонымен
Жұмысты жазда әдістемелік негіз болып нормативтік қуаттар, Қазақстан және
1 АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Ақшаның тарихи алғышарттары
Ақша - бұл тауар өндірісіне тән тарихи категория. Ақша
Бірде –бір тауар тұтыну құнын жеке меншік құны ретінде
Екі бір-біріне тауар қасиетінің қайшылығы мынада қорытындылады, тауарды құн
Еңбектің екі жақты сипаты тауардың үшінші қайшылығын көрсетеді-еңбектің жеке
Тауар қойшылығын шешу формасы болып жалпы эквивалент ролін атқаратын
Құн қатнастарының туындау процесінде алғашқы айырбас құны құнды көрсетудің
Жалпы эквивалент түрінде ақшаны анықтау оның мүмкіншілігін сипаттайды, тауарды
Ақшалар тауар өндірісінің әрбір этапы үшін сипаты бар
Тауар өндірушілердің әлемдік нарыққа тәуелділігінің күшейу шаралары бойынша еңбекке
Алғашқы қауымдық жүмыс кезеңінде ақша ретінде түтынудың маңызды заттары
Тауарды айырбастау жүйесін сипатта болғанда тауарды өндірушіде жалпы эквиваленттің
Ақшаның рай металға алдымен әртүрлі кесектер формасында, ал б.э.д.
1.2 Ақша қызметтері.
Ақша қызметтерінің дамуы тауар өндірісімен капиталистікке өту тарихи процесін
Ақша теориясының мәселелерімн айналыстың эквиваленттердің көбісі олардың мәне мен
Ақша, құн өлшемі және баға масштабы ретінде ақшаның құн
Тауар құнының сандық өлшемін жүзеге асыру үшін ақшалардың өзі,
Екіншіден, ақшалар оймен елестетілген құн өлшемі қызмтін атқарады. Құн
Тауардың ақшалай түрде көрсетілген құны оның бағасы болып табылады.
Алтын айналымнан шыққаннан бастап жағдай өзгрді. Ол несиелік ақшаларға
Алтын сұраным мен ұсыным заңына сай әдеттегі тауарлар сияқты
Бұл манеталардың тозылуымен, мемлекеттік биліктің салмақ құрамын азайтумен, неғрлым
Құн өлшемі мен баға масштабы түріндегі ақша қызметі арасында
Құн өлшемі-мемлекетке тәуілсіз ақшаның экономикалық қызметі. Ақша құн өлшемі
Баға масштабы-мемлекет еркіне тәуелді және құнды емес, тауар бағасын
Ол өзгрмейтін деңгейде доллардың девольвациясына 1971 жән 1973 жж-на
Яғни тауар құндық көріністі тікелей ақшалай тауардың құнында емес,
Құн өлшемінің қызметі ақшаның басқа қызметтерімен, ң алдымен, айналым
Тауарларды сату процесінде ақша олардың айырбасында делдал болып, айырбас
Тауар өндірушінің тауарды бүгін сатып, тауарды тек 1 жұмадан,
Өзінің құнын жүзеге асырып, айналымнан кететін тауарларға қарағанда, айналым
1. Оны идеалды емес, нақты ақша орындалды;
2. Бұл функцияда ақша айналымы кезінде өтпелі делдал ретінде
Ақша құн өлшемі және айналым құралы ретінде қарама қайшылықтық
Құн өлшемі қызметі мен айналым құралдарының арасындағы қайшылықты алтын
Бір ақша бірлігі бірнеше тауарлық келісім-шарттарға қызмет көрсте алады.
Сонымен, айналым үшін қажтті әрекеттегі ақшалардың саны (АС) өткізілген
Ақша қазына, жинақ және жинақтық қалыптасу құралы ретінде. Т-А-Т
Капмтализм кезінде қазынаны қалыптастыру құралы фукцияның қажеттілігі тауарлық өндіріс
Металл ақшаларының айналымы кезеңіндегі қазына ақша айналымын реттеуші ролін
Сонымен, қазынаның пайда болу құралы ретінде ақшаның функциясын алтын
Қазына ерекше сақтандыру қоры ретінде болды. Алтын иеленушіліерді бірінші
Төлем құралы функциясын әдетте толық емес, бірақ нақты (қолма
Дүниежүзілік ақшалардың маңызы. Тауар өндірісінің кеңеюі шаруашылық байланыстарды интернациолизациялау,
Материализм кезінде дүнижүзілік ақшалар функциясында мәнді өзгерістер болады. Алтын
Дүниежүзілік ақшаладың функционалдық формаларының өзгеруіне қарамастан, алтын бұл функциясын
2 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ
2.1 Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі.
ТОО “Х” қолма – қол ақшаларды қабылдау, сақтау және
Кассир материалды-жауапты тұлға. Ол кассалық операциалрды жүргізу тәртібімен таныс
Берілген учаске бойынша келесі құжаттар қолданылады: кіріс кассалық ордер
Шығыс кассалық ордер (форма № КО-2) кассадан ақша беруді
Кассалық ордерлерде өшіру, түзетілген жер және түзетулер болмау керек.
Кіріс және шығыс кассалық құжаттарды тіркеу үшін кіріс және
ЖШС “Х” кассадағы ақша қозғалысының есебі үшін кассалық кітап
Тарқтың бірінші және екінші данасы бірдей номермен номерленеді. Кассалық
Кассир күн сайын жұмыс күннің соңында бухгалтерияға кіріс және
ТОО “Х” бір кассаның кітабы бар. Кітаптың парақтары номерленген,
Кассалық операциялардың көмегі аз болса, кассалық есеп берулерді 3-5
Күн сайын, жүмыс күнінің соңында кассир кітапта қорытындыларды есептеп,
Кассаның кітап кассирдың келісімімен автоматтандырылған әдіспен жүргізілуі мүмкін. Оның
Кассалық операциялардың есебі үшін кредиттік сипаттар бойынша ашылатын №1
Қабылданған және берілген ақшалардың есеп кітабы (форма № КО-5)
Кәсіпорын кассадағы ақша қаражаттарының бар болуы мен қозғалысының есебі
Кассада қолма-қол ақшалардан басқа акциялар, мемлекеттік қарыздардың обмегациялары, векселдер,
Кесте 1
451. “Кассадағы ұлттық валютада қолма-қол ақшалар” шоты бойынша шоттардың
№
Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспенденцияланатын шоттар
Дебет Кредит
1 2 3 4
1. Ұзақ мерзімді жалға берілген негізгі құралдар бойынша жалға
2. Қолма-қол ақшаға өнім өткізу 451 701
3. Өткізілген негізгі тауарлар үшін қолма-қол төлемдердің түсуі.
4. Құнды қағаздарды өткізуден түсім қолма-қол ақшамен алынды
5. Кассаға банктердегі сәйкес шоттардан ақша қаражаттары келіп
424
6. Сатып алушылар мен тапсырыс дерушілрден кассаға келіп
7. Жолдағы ақша қаражаттары кассаға түсті 451 411
8. Басқа кәсіпорындарда үлестік қатысуынан табыстар кассаға түсті.
9. Есп беруші тұлғалар кассаға жұмсалынбаған немессе алдында алынған
10. Кассаға болашақ кезең табыстары шотына әртүрлі төлемдер түсті.
11. Үкіметтің атқарушы органдарымен субадиялар қолма-қол ақшада алынды. 451
12. Кассада артық ақшалар анықталды. 451 727
13. Қолма-қол ақшаға материалдық емес активтер алынды. 106 451
14. Қолма-қол ақшаға жабдықтар алынды. 123 451
15. Басқа да болашақ кезең шығындары қолма-қол ақшамен төленді.
16. Алынған тауарлар қолма-қол ақшамен төленді. 222 451
17. Өнімді өткізу мен тиеу бойынша шығындар қолма-қол ақшамен
18. Банкігежолдағы ақша қаражатры ретінде көрсетілетін ақща қаражатары кассадан
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4
19. Құнды қағаздарға және де басқа кәсіпорындарға қаржылық инвестициялар
20. Кассадан есеп беруге тиісті сома берілді.
21. Жүмыскерге берілген қарыздың сомасы көрсетілді. 681 451
22. Кассадан есептелген дивиденттер берілді. 333 451
23. Түгендеу кезінде кассада ақша қаражаттарының жетіспеушілігі анықталды. 621
24. Есп айырысу шотынан кассаға қолма-қол ақшалар түсті. 334
Банкілердің моменалды құны 006 баланыстан тыс шоттан есептен шығарылады
Кассада санымен қатар құнды құжатта, жүмыскерлр еңбекақыларынң орнына тамақ
Есептік саясатта бекітілген мерзімде кассада сақталынатын ақша қаражаттары мен
Ақша қаражаттары мен қатаң есеп беру бланкілерін түгендеу (флһорма
Сонымен, ЖШС “Х” кассадағы ақша қаражаттарының сбі кассалық опрацияларды
Кесте 2
2001 жылғы қаңтар айына 451 “Шоты бойынша шоттар корреспонденциясы”
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Сомасы, теңге Шоттар кореспонденциясы
Дебет Кредит
1. Кассаға есеп айырысу шотынан келіп түсті 381402 451
2. Кассаға есеп беруге тиісті сомалар қайтарылды . 500000
3. Кассаға қызметтер үшін несиелер 28105 451 687
4. Негізгі қызметтен табыс қолма-қол ақшада алынды. 3100
5. Сеп беруге тиісті тұлғалар үшін кассадан ақша берілді.
6. Кассадан еңбекақы берілді. 381402 681 451
7. Кредиторлар алдындағы қарыздар кассадан өтелді. 120988 687 451
ЖШС “Х” кассадағы ақша қозғалысының есебі үшін кассалық кітап
2.2. Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі.
Шаруашылық суъектілер уақытында бос ақша қаражаттарын сақтау және қолма-қол
Банкте есеп айырысу шотын ашу үшін төмендегі құжаттар беріледі:
шотты алуға өтініш (банкте бекітілген үлгіде);
нотариальды расталған және юстиция органдарында тіркеуден өткен жарғы мен
шаруашылық суъектінің мемлекеттік тіркеу жөнінде статистикалық картоска мен куәліктің
натариальды расталған қолдардың үлгілері мен мөрдің оттискісі карточкасы 2
салық төлеуінің тіркеу номері (СТН)-шот иесінің.
Есеп айырысу шотына номер беріліп, кәсіпорынға хабарланады және операциялар
ЖШС “Х” есеп айырысу шоты бойынша операцияларды рәсімдеуд клсідей
Шот иесі чек-бұйрықты банкке ңбекақы, іс –сапарлық, шаруашылық- операциялық
Чек атауы және үсынушы болуы мүмкін. Чектер берілген күнді
Қолма-қол ақшада салымға хабарлама-шот иесінің банкке оның шотына түсімді,
Банкіге көрстілген соманы алуының шотына аудару төлем тапсырма бұйрығы
Төлем тапсырмалар суъектісінің шотында қаражаттардың бар болуы кезінде, егер
Байланыс кәсіпорындары арқылы ақшаларда аудару сомасы шектеусіз төлем тапсырмасымен
Егер төлем телеграф бойынша жүргізілсе. Онда тапсырма банкпен толық
Есеп айырысу чегі-банк чек берушінің шотынан алушының шотына онда
Есеп айырысу чегі, ереже бойынша, сатып алушы чек брумен
Төлем талабы тапсырма – тауарлар, жұмыс қызметтердісатып алушы немесе
Бұл үшін банкте арнайы бөім қарастырылған. Төлушінің банкісі акцлептілінеген
ЖШС “Х” есеп айрысу шотынан қаражаттарды келесідей орындаушы құжаттардың
Бұл шоттың дебеті бойынша есеп беру кезеңінің басы мен
Кесте 3
Есеп айрысу шотында ақша қаражаттарының қозғалысы бойынша шоттардың типтік
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспонденциаланатын шоттар
Дебет Кредит
1 2 3 4
1. Дебиторлық қарыз шотынан есеп айырысу шотына ақша қаражаттары
2. Вексель бойынша нагізгі қараыздың сомасына 441 302
3. Есептелген пайыздар бойынша 441 332
4. Басқа дебиторлық қарыздың өтелуі бойынша 441 333,334
5. Пайдаланылмаған аванстар бойынша 441 352,351
6. Жолдағы 441 441
7. Аккредитивтің қолданылмаған қалдығы бойынша 441 421
8. Банктердегі арнайы шоттардын 441 423
9. Кассадан 441 451
10. Жарғылық капиталға құрылтайшылардың салымдары бойынша 441 511
11. Несие түрінде 441 601
12. Болашақ кезең табыстарына жататын 441 611
13. Алынған аванстар бойынша 441 661,662
14. Өткізілген өнім ,орындалған жұмыс, атқарылған қызмет үшін
15. Өткізілген материалдық емес активтер үшін 441 721
16. Өткізілген негізгі құралдар үшін 441 722
17. Өткізілген құнды қағаздар үшін 441 723
18. Акциялар бойынша дивиденттер, алынған қағаздар, берілген несиелер бойынша
19. Атқарушы органдардың субсидиялары бойынша 441 726
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4
20. Ағымдағы жал бойынша жалдық төлм түрінде 441 727
21. Айып-пүл, үстем ақы, шартты орындамағаны үшін айыптар бойынша
Сеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының шығуы
1. Иныестициялар алу 141-144, 401-403 441
2. Келсі кзңдер үшін жал төлемін аудару 342 441
3. Тауарлы материалдық қорларды жабдықтау, жұмыстар, қызметтерді орындау үшін
4. Аккредитивке аударылған ақша қаражжатры, чектік кітапшаларды беруде депонеттелді
5. Сеп айрысу шотынан кассаға ақшалар аударылды. 451 441
6. Банк несиесін өтеу 601-603 441
7. Дивидеттер төлеу 621 622
8. Заңды және жке тұлғалардан табыс салығын, ҚҚС, әлеуметтік
9. Жинақтық зйнетақы қорымен есеп айрысу 686 441
10. Жабдықтаушылар алдында қарызды өтеу 671 441
11. Ұзақмерзімді жал бойынша төлемін өту 683 441
12. Ағымдағы жал бойынша қарызжы өтеу 687 441
13. Айып-пұл, үстемақы, шартты орындалмаған үшін айыптарды өтеу 821
Банк суъктілерінің шоттары бойынша дербес шоттар ек данадан көшіру
Көшірмедегі әрбір түзетулер орындаушы, бас бухгалтер мен оның орынбасарларының
Күн сайын немес кәсіпорынмен келісілген басқа мерзімдерде банк оған
Көшірмеледі өңдегенен кейін олардың мәліметтері 441 “Ағымдағы корреспонденттік шоттағы
Төменде 2003 жылдың қазан айына ЖШС “Х” бойынша есеп
Кесте 4
№ Шаруашылқ опрациялардың мазмұны Сомасы теңге Корреспонденцияланатын шоттар
Дебет Кедет
1 2 3 4 5
1. Заңды тұлғалардан табыс сомасы бойынша аванстық төлемдер
2. Дебиторлардан есеп айырысу шотына келіп түсті. 10000 441
3. Есеп айрысу шотынан кассаға еңбекақы төлеу үшін
4. Есеп айрысу шотынан айыппұлдар өтелді 12841 821 441
5. Қоғамдық айырмашылықтан есеп айырысу шотынан табыс кліп түсті.
Кәсіпорында ақша қаражатының есебі нормативтік құжаттар мен нұсқауын актілерге
2.3. Шетел валютада ақша қаражаттарының есебі.
Шаруашылық суъектілер ақша қаражаттарын қолданып, елдей өз валютасы шетел
№9 Шетел валютасында операциялар есебі қазақстандық бухгалтерлік сеп стандартына
шетел валютасына лирйкті сатып алғанда немесе сатқанда (тауарлы
төлеуге немесе алынуға тиіс сомалары шетел валютасында бекітілген несиелерді
Активтерді шетел валютасына айырбастағанда, өзіне міндеттеме алғанда немесе берілген
Қазақстан республикасында резиденттер мен резидент еместер жүргізетін валюталық операиялар
Валюталық операцияларды жүргізу үшін негіз болып 1996 ж 24
Құзырлы банктер мен айрбастау пунктерінен тыс кез –келегн валюталық
Валютамен операциялар бойынша бухгалтерлік есепте жазбалар операция жасалған күнге
Қазақстан Рспубликасының валютасына қатысты кез келген шетел валютасының курсы
Сонымен, шетел валютасында опрацияларды бухгалтерлік есепте бастапқы көрсетуде операцияның
Валюталық курстың құбылуы курстық айырмашылықтың сомасының пайда болуына негіз
Реурстық шығындар банкілердің нарықта немесе нарықтар әртүрлі мерзімде жаслған
Ұлттық валютада активтер мен міндеттемелердің мәмілелердің арасындағы (Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында резиденттер мен резидент еместерүшін валюталық шоттарды ашу,
Валюталық шотты ау үшін банкке келесідей құжаттар беріледі: бекітілген
Банкте құжаттарда қабылданғаннан кйін бекітілген нысанда бұйрық шығарылып, клиентпен
Клиенттер валюталық операцияларды жасау үшін банкке валюталық операциялар туралы
Валюталық қаражаттардың синтаксистикалық есебі 43 бөлімшенің шоттарында жүргізіледі. Бұл
Төменде 5-кестеде 43 бөлімше шоттарының типтік корреспонденциячы келтірілген:
Кесте 5
43 бөлімше шоттарының типтік корреспонденциясы.
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспонденцияланатын шоттар
Дебет Кредит
1 2 3 4
1. Валюталық шотқа өткізілген өнім, орындалған жұмыс, көрсетілген
2. Вексель бойынша қарыз өтелді 431,432 302
3. Есептелген пайыздар бойынша қарыздың түсуі 431,432 332
4. Аванстың қолданылған сомасын қайтару 431,432 351,352
5. Жлдағы ақша қаражаттарын алу 431,432 411
6. Аккредетивтің пайдаланылмаған қалдығыны, чек кітпашаларындағы қалдықтың түсуі 431,432
7. Банктегі арнайы шоттардан шетел валютасының түсуі 431,432 423
8. Ел ішіндегі валюталық шотқа шетелдегі валютаның шоттан қолма-қол
9. Жарғылық капиталға құрылтайшының салымы ретінде шетел валютасының
10. Шетел валютасында несие алу 431,432 601-603
11. Шетел валютасында алынған аванс 431,432 661
12. Валюталық шотқа қателесіп жазылған сома 431,432 687
5 кестенің жалғасы
1 2 3 4
13. Валюталық шоттан қателесіп есептен шығарылған сала 334 431,432
14. Оң курстық айырмашылықтың болуы 431,432 725
15. Келесі кезеңдерге шетел валютасында жал төлемін төлу 342
16. Шетел валютасында тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау, жұмыстарда орындау, қызметтерді
17. Аккредитивке аударылған шетл валютасы 421 431,432
18. Чек кітапшаларын беруде шетел валютасын депоненттеу 422 431,432
19. Кассаға шетел валютасының келіп түсуі 452 431,432
20. Несие бойынша қарызды алу 601-603 431,432
21. Шетел валютасында жабдықтаушылардың қарызын өту 671 431,432
22. Шетел валютасында ағымдағы жал бойынша қарызды өтеу
23. Теріс курстық айырмашылықтың болуы 844 431,432
Курстық айырмашылықты валютаның ресми және нарықтық курсытың курсының сәйкесіздігінен
ЖШС “Х” қолма-қол валюталардың келіп түсуін (түсім қолданылған есеп
Банк мөрімен және кассир, бақылаушы мен орындаушының қолдарымен расталған
Төменде зерттеліп отырған кәсіпорынның валюталық шотта ақшалардың есебі бойынша
Кесте 6
ЖШС “Х” 2001 жылдың қазан айына валюталық есбі
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Соммасы теңге Корреспонденция-
ланатын шоттар
Дебет Кредет
1 2 3 4 5
1. Валюталық шотқа өткізілген өнім үшін түсті 23537
2. Валюталық шотқа жұмыстарды орындау мен қызметтерді көрстуге
3. Валюталық шотқа курстық айырмашылықтан табыс түсті 24510 431
4. Валюталық шоттан кассаға шетел валютасында түсті 20640 452
5. Валюталық шоттан жабдықтаушылардың қарызы өтеледі 29502 671 431
Қолма-қол валютаны беру тапсырмамен (шығыс кассалық ордер) рәсімделеді. Бакпен
Аталған және басқа да құжаттардың негізінде банк валюталық шоь
Валюталық шот бойынша аналитикалық есеп жүргізілмейді, оның орнына шетелдік
ЖШС “Х” жоғарыда талған құжаттардан басқа банк төлеушілерден шетел
Кассадағы шетел валютасының қозғалысының синтетикалық есебі 452 “Кассадағы шетел
Төменде кассадағы шетел валютасында қолма-қол ақшалардың есбі бойынша шоттардың
Кесте 7
Кассадағы шетел валютасында қолма-қол ақшалардың есбі бойынша шоттардың типтік
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспонденцияланатын шоттар
Дебет Кредет
1. Шетел валютасы сатып алынды 452 451
2. Алынған валюта курсының Ұлттық банк курсынан жоғары болуы
3. Шетел валютасын сату 451 709
4. Сатылған валютаны операцияны жасау күніне Ұлттық банк
Сонымен, ЖШС “Х” шетел валютасында ақша қаражаттарының есебі №
2.4. Бухгалтердегі басқа да шоттарындағы ақша қаражаттарының есебі.
ЖШС “Х” ақша қаражаттары банкте арнайы шоттарда, яғни аккредитивтерде,
Есеп айырысудың аккредитивтік нысаны – бұл кәсіпорындар мен ұйымдар
Қайтарылмайтын аккредитив – қайтарылмайтын аккредитвпен қарастырылған коммрциялық құжаттарды банкке
Қайтарылатын аккредитив – сатыпалушы аккредитивті қайтарып ешқандай кепіл бермейді,
Ақшалай аккредитив – банк эмитент пен өзінің бөліміне немесе
Құжатты аккретитив – сатып алушы (тапсырушы) мен сатушы (жабдықтаушы,
Бекітілген аккредитив – аккредитив ашылған банкінің жауапкершілігін куәландыратын аккракредиттің
Бекітілмеген аккредитив – сатушының банкісі аккредитивашылған жөнінде ғана ақпарат
Мерзімсіз аккредитив – банктің клиенттің тапсырмасы оның счетына тапсырылады
Бөлінетін аккридитив – аккредитов сомассының шегінде бірнеше аккредитивтер
Аккридитивтерде ақша – қаражаттарының есбі үшін 421 “Аккредитивтегі ақшалар”
Банкте басқа да шоттардағы ақша қаражаттарының есебі үшін 423
Төменде 42 бөлімшесінің шоттарының типтік коррспонденциясы келтірілген (8 кесте
Кесте 8
423 “Банктегі арнай шоттардағы ақшалар” бөлімшесінің шоттарының типтік коррспонденциясы
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспонденцияланатын шоттар
Дебет Кредет
1. Аккредитивтерге ақша қаражаттарын аудару 421 431,441
2. Банк несиесі есебінен аккредитивтерге ақша қаражаттарын салу 421
3. Аккредитивтің пайдаланылмаған қалдығын аудару 431,441,451 421
4. Аккредитивті жадықтаушының шотын төлеуде есепке шығару. 671 421
5. Ағамдағы жал бойынша қарзды өтеу 687 421
6. Чек кітапшаларын беруде қаражаттарды депоненттеу 422 431,441,601
7. Кәсіпорын шотына банкке қайтарылған пайдаланылмаған чк кітаптары қалдықтарының
8. Чек кітапшалары бойынша шоттарды төлеу 681,687 422
9. Тауарлы- материалдық қорларды жабдықтауға, жұмыстарды орындауға және қызмттерді
10. Банктердегі арнайы шоттардан жабдықтаушының қарызын өтеу 671,687 423
11. Пайдаланылмаған авансты қайтару 423 351,352
ЖШС “Х” ақша –қаражаттарының есебі нормтивті және нұсқаушы актілрге,
3 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АУДИТІНІҢ ҚАЗІРГІ ПРАКТИКАСЫ
3.1 Кәсіпорынның ақша қаражат аудитінің жүргізу әдістемесі.
Бақылау нарықтық экономиканың маңызды элементтеінің бірі болып табылады, басқарудың
Нарықтық қатынастардың дамуы бақылау-аудиттің жаңа жүйесін қалыптастырудың алғы шартын
Кассада қолма-қол ақшалардың және басқа да құндылықтардың сақталуы
Касса мен кассалық операциялардың есебін жүргізуді реттейтін қазіргі заңдылықты
Кассадан кассаға қолма-қол ақшалардың келіп түсуімен шығуы бойынша құжаттарды
Кассалық тәртіпті сақтау;
Ақшаларды кіріске алудың толықтығын тексеру;
Төлмдердің дер мезгілдігін, есеп айырысу жағдайын бақылау;
Кәсіпорынның бұл бөлігінің жұмысын жақсарту бойынша ұсыныстар өндеу.
Кассадағы ақша қаражаттарының және банктік операциялардың аудитін жүргізу
Жоспарлау: графиктерді өңдеуді; мерзімдерін анықтау және оларды клиентпен талқылау;
Аудиторлық бағдарлама: ұйымның ішкі шаруашылық жүйесін қалыптастыру жөнінде ақпарат
АҚҚ-рының ақтығын қамтамасыз ететін шоттарын ішкі бақылауы жағдайына тест
кассир қандай-да біреуге тапсырған жұмысты өзі қайтадан тексере
Кассаға бөтен адамдардың кіру жағдайлары бола ма?
Касса бөлмесі сигнал құралымен жабдықталған ба?
Кассир теек бір-ақ қызмет атқара ма?
Сейфте ақшалар сатала ма?
Кассаны күтпеген жерден түгендеу жүргізіле ме?
Кассирдың есеп беруін бас бухгалтер тексете ме?
Кассир мен толық материалдық жауапкершілік жөнінде келісім шарт жасалынды
Касса бөлмесі басқаларынан жеке ма?
Аудитордың келесі жүргізетін тестісі оған кассалық операциялардың жүргізілуі дұрыстығын
Кіріс пен шығыс кассалық ордерлер және басқа да құжаттар
Кассалық ордерлер тіркеу журналында тіркеле ме?
Кассир өзі кіріс және шығыс кассалық ордерлерді толтыра ма?
Есеп беруді кассир құра ма?
Кассир кассалық кітапқа жазулар жүргізе ме және аптасына бір
Кассалық құжаттардың барлық реквизиттері толтырыла ма?
Шығыс құжаттарына кәсіпорын басшысы қол қоя ма?
Бас бухгалтер есеп регистрлерінде кассалық операциялардың сомасы мен шоттар
Кассалық кітап мәліметтері есеп регистрлерінің мәліметтерімен салыстырыла ма?
Аудиторлық тексерісті жоспарлай отырып, материалдылықты (мәнділік) анықтау керек. Материалдық
Материалдық концепциясы клесідей қолданылады:
жоспарлауда қаржылық есеп беру баптарындағы қателерді анықтауда негіз ретінде;
жеке зерттеулердің материалдық бағалау негізі ретінде;
аудиторлық қортындының мазмұны туралы шешім қабылдау үшін негіз ретінде.
Төменде ЖШС “Х” ақша қаражаттарын аудиторлық тексеру бағдарламасы
Кесте 9
Ақша қаражаттарын аудиторлық тексеру бағдарламасы
№ Аудит проуедуралары Ақпарат көздері
1. Баланс көрсеткіштерінің Бас кітап мәліметтерімен сәйкестігін тексеру. Баланс,
2. Синтетикалық және аналитикалық есепті жүргізу дұрыстығын тексеру
3. Жолдағы ақша қаражаттары сомасының шынайылығын тексеру № 3
4. Кассаны түгенду және операцияларды тексеру Кәсіпорын басшысының тұрақты
5. Банктік операцияларды тексеру. Банктің көшірмелер және оларға тіркелген
Материалдықты бақылау аудитордың тәжірбисі мен біліктілігіне байланысты және әр
олар өте кішкентай және қаржылық есеп беру пайдаланушылардың шешіміне
ұсақ қателерді анықтауға және түзетуге шығындар үлкен болғанда;
мақсатқа жұмсалған уақыт бухгалтерлік есеп берудің жариялануын кейінге қалдырылуы
Сонымен, аудитор есеп көрсеткіштерінің мүлдем нақты еместігін жібреді, бірақ
Аудиторлар ішінде есеп бірдей материалдықты бағалауда бір көзқарас жоқ.
Баланс баптарында қателерді ағымдағы активтермен немесе меншікті айналым капиталымен
Ақша қаражаттарының заңсыз операциялары өзінің абсолютті және салытырмалы мөлшеріне
Мәнділік түсінігімен аудит тәуекелінің бірнеше аспектілері тығыз байланысты. Тәуекелді
Бизнес үшін тәуекел дегеніміз клиентпен немесе есеп беруді пайдаланушылармен
Аудиторлық туекел – қаржылық есеп беруде аудиторлық тексерісті өткізгеннен
Мәнділік дәрежесінен туекел мөлшері тікелй байланысты, өйткені туекел мәні
Аудиторлық тәуекел – бұл аудитордың жүргізетін тексерісінің тиімсіздігінің тәуекелін
Тәуекелді интуитивті бағалауды сонымен қатар экономикалық суъбектінің әкімшілігі, мамандары
Бағалауды үлкен емес ұйымдарға пайдалануға болады., сондықтан бұл әдіс
Есептік әдіс аудиторлық тәуекелді салыстырмалы шамалардың арнайы факторлық
ҚАТ = ІТ*БТ*ТТ
Мұндағы
ҚАТ – қолайлы аудиторлық тәуекел
ІТ – ішкі шаруашылық тәуекел
БТ – бақылау тәуекелі
ТТ – таба алмау тәуекелі
Қолайлы аудиторлық тәуекелі аудитордың аудитті аяқтағаннан кейін қаржылық есеп
Ішкі шаруашылық тәуекел аудитордың ішкі шаруашылық жүйесін тексеруге дейін
Бақылау тәуекелі аудитордың ішкі бақылау жүйесімен жіберілетін мөлшерден
Таба алмау тәуекелі (процедуралық тәуекел) аудитордың аудит жүргізу процессінде
Аудиторлық тәуекел аудитордың есеп беруде тексеруге байланысты әрекетінің субъективтілігімен
Практикада осыдан басқаша болады және сондықтан аудитор есеп берудің
Кәсіпорын қызметін қарастыра келе, менедждерлердің жетік біліктігі деңгейіне, бухгалтерлердің
Аудитор өзіне қолайлы аудиторлық тәуекелді 1% деңгейінде, ішкі шаруашылық
Таба алмау мөлшері келесі формула бойынша анықталады:
0,01/(0,4*0,3)=0,083
Аудиторлық қателерді анықтай алмау тәуекелінің ықтималдығы 8,3% құрады. Бұдан
Аудиторлық тәуекел таба алмау тәуекеліне тура байланысты және аудиторлық
Аудиторлық тәуекелді қысқарту таба алмау тәуекелін қысқартуға әкеледі, бірақ
Сонымен, аудитор аудитті жүргізуге толықтай дайындалып, тест сұрақтарын құрып,
3.2.Кассалық операциялардың аудиті
Касса және кассалық операциялар аудиті негізінен 3 бағытта жүргізіледі:
Кассалық операцияларды тексеруде құжаттарды оқу, құжаттарды тексеру, құжаттар мен
Касса операцияларды жүргізуде мүмкін қателіктер тізімін қарастырайық. Кассалық операциялар
1) ақша қорын тікелей ұрлау;
2) келіп түскен ақша қорын кіріске алмау және өзіне
3) кассадағы ақшаларды артық есептен шығару.
4) әртүрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептеген сомаларды өзіне
5) бақылау-кассалық аппаратсыз дайын өнім, тауарлар, орындалған жұмыстар мен
Ақша қорын тікелей ұрлау кассаны тексеру кезінде кассалық қолма-қол
1) Кәсіпорында бірнеше кассалар болған жағдайда түгендеу комиссиясының төрағасы
2) кассаны тексеру кәсіпорын басшысымен тағайындалған тұрақты әрекет ететін
3) кассаны тексеру барысында басқа бөтен тұлғаларды кіргізуге болмайды.
4) кассаны түгендеу кезінде барлық кассалық операциялар тоқтатылады.
5) кассир кассаны күтпеген жерден тексеруді хабарлаған күні түгендеу
6) есеп беруге кәсіпорынның бас бухгалтері қол қояды.
7) кассадағы ақшалар мен басқа да құндылықтар қайта есептеледі.
8) ақшалар мен құндылықтарды қайта есептеуді аяқтағаннан кейін алынған
9) комиссия түгендеу нәтижесін түгендеу актісінде толтырады, оған комиссияның
10) жетіспеушілік анықталған жағдайда кассир жетіспеушіліктің болуының себептеріне жазбаша
Бұзудың басқа нысаны қызмет тұлғаларының бухгалтерия жұмыскерлерінің және кәсіпорынның
Кассалық операцияларды жүргізу туралы уақытша тәртіптің 15п. сәйкес кәсіпорын
Кассалық операцияларды жүргізу туралы уақытша тәртіптің 16п. сәкес кассадан
Шығыс кассалық ордерге тіркелетін құжаттарда басшылық рұқсат қолы болмаған
Жолдағы ақша қорын түгендеуді бұл шоттағы салаларды, түсімді тапсырғанда,
Ақша қоры, құнды қағаздар мен есеп берудің қатаң бланкілерін
1.Артық ақша қоры мен құнды қағаздардың сомалары кіріске
2.Ақша қоры мен құнды қағаздардың жетіспеушілігі анықталды: + 334
3.Жетіспеушілік материалды жауапты тұлғаның мойнына жүктелді: 333 “Жұмыскерлер мен
4.Материалды жауапты тұлға жетіспеушілік сомасын кассаға төледі (жетіспеушілік кассирдің
Аудитор ЖШС “Х” кассасы мен кассалық операциялармен танысуда, ЖШС
Банкте және серіктестерінен алған ақша қоры толығымен және
Кассадан банкке тапсырылған түсімді салыстыру кезінде №1 журнал-ордер мен
Банктен келіп түскен ақшаларды крісіке алмау және иемдену кәсіпорын
Қасақана қолданудың кең таралған түрінің бірі – кассадағы ақшаларды
Басқа кәсіпорынға тиесілі салаларды иемдену әртүрлі дебиторлармен және
Аудиторлық практика дәлелдеп отырғандай, касса бойынша ең көп қасақана
Жеке тұлғаларға төленген сомалар мен төлем ведомостінің қорытындысы мен
Сонымен, ЖШС “Х” кассалық операциялары мен кассалық қолма-қол ақшалар
Аудитормен тексеріліп отырған кезеңде кассир Г.Р.Сүлейменова мен жалпы 9637
3.3. Банктік операциялар аудиті
Банктік операцияларды тексеруде қолма-қолсыз есеп айырысу тәртібінде ақша қорының
Есеп айырысу операцияларының аудиті кезінде аудитордың қолданатын негізгі ақпарат
- Қазақстан Республикасының 19.11.1992 ж қолма-қолсыз есеп айырысулар
- банк көшірмесі және оларға тіркелген ақшалай есеп айырысу
- №1,2,3 журнал-ордер және оларға сәйкес 441, 451 шоттардың
- Бас кітап ;
- бухгалтерлік баланс;
- заңды және жеке тұлғалармен келісім-шарттар, үкімдік қағаздар мен
- ақшалардың қозғалысы туралы есеп беру.
Есеп айырысу операцияларының аудиті кезінде аудитор ішкі бақылаудың әрекеттілігін
- банк көшірмелерінің мәліметтері алғашқы құжаттармен (банктің) сәйкес келе
- банк көшірмелері тіркеле ме;
- №1,2,3 журнал-ордерлері мен оларға ведомостерде жазулар әрдайым жүргізіле
- банк көшірмелері сапасына байланысты тексеріле ме.
Тест өткізілгеннен кейін бұл сұрақтардың тізімін бас бухгалтер мен
Сонымен қатар кассалық ордерлерді тіркеу журналы, қарызды өтеуден, материалдар
Есеп айырысу және валюталық шоттар бойынша банктік операцияларды тексеруде:
Банктік құжаттарды мәні бойынша тексеріп, келесілерді анықтау қажет:
- тауарсыз шоттар бойынша аванстық төлемдерді дұрыс аудармау және
- банктік ссудалар қаншалықты дұрыс қолданылады және ссуданы алуға
- банктен алынған шектелген және шектелмеген чек кітапшалары есепте
- аккредитивтермен операциялар дұрыс және заңды жасала ма және
- есеп айырысу немесе арнайы шоттардан әртүрлі жұмыстар мен
Аккредитивтердің дербес шоттары бойынша банк көшірмелері мен бухгалтерлік есептер
Аудитордың бақылау объектісі ретінде келесілер болуы керек: есеп айырысу
Аудитор бухгалтерлік есепте 411 “Жолдағы ақшалар” шотындағы сомалардың нақтылығын
Шектелген кітапшалардың чектерімен операцияларды тексеруде бұл операциялар есебінің дұрыс
Осымен байланысты аудитор шектелген чек кітапшалары шегінің қалдықтарының 423
Мұнда есеп айырысуларда түгендеуді ұйымдастырудың маңызы зор, оның мәні
Аудитор мен түгендеу комиссиясының мүшелері дебиторлар мен кредиторлардың шоттары
Көшірмелердегі көрсетілген сома аналитикалық құжаттармен (төлем тапсырма, талаптар) бекітілді.
Банк көшірмелері хронологиялық тәртіпте жиналған, көшірмелер бойынша қалдық сомаларын
3.4.Ақша қорлары қозғалысын талдау
Ақша ағымдарын басқару қаржылық менеджер қызметінің маңызды бағыттарының
- кері тартушылық – ақша қоры ағымдағы операцияларды орындау
- байқаушылық – кәсіпорын әрекетінің қатаң анықталған сипаты жоқ,
- алыпсатарлық – ақша қорын алып сату түсінігіне қажет,
Сонымен қатар ақша қоры түріндегі өлі қаржы ресурстары белгілі
Кәсіпорын ақша қорының болуы оның қызметі табысты ма, әлде
Соңғы жылдардағы өзара төлемеулер мәселесінің шиеленісу жағдайлары осы көрсеткіштер
Аша қорын талдау есеп беру кезеңінің мәліметтері бойынша жүргізіледі.
Ақша қоры қозғалысын талдау кәсіпорында есеп беру кезеңінде болған
Батыс есеп-аналитикалық практикада бұндай талдаудың әдістемесі жеткілікті өңделген және
Инвестициялық қызмет – негізгі құралдар мен материалдық емес актвитерді
Қаржылық қызмет – ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар алу,
Талдаудың қисыны түсінікті – мүмкіндігі бойынша ақша қорын қозғалысына
Тікелей әдіс ақша қорының кіруі (өнімді, жұмыстар мен қызметтерді
Жанама әдіс ақша қоры қозғалысымен байланысты операцияларын теңестіру мен
Талдаудың ақпараттық қамтамасыз ету – қаржылық есеп беру мен
Әрі қарай табыс көлеміне әсер ететін әртүрлі шоттардың мәліметтеріне
Дебиторлық қарыз шоты бойынша теңдеу келесідей болады:
Ак=Ад-(Қб-Қс) (2)
Егер Қс>Қб, яғни кезеңде сатып алушылар қарызы көбейсе, онда
Тіркелгеннен соңғы мен бастапқы қалдықтардың айырмашылық көлеміне төмен болды
Дебиторлық қарыздың төмендеуі табысқа әсер етеді. Онда, шот бойынша
Ад=Ак+(Қс+Қб) (3)
Оң айырмашылықты таза табыстан алып тастау керек және керісінше.
Міндеттеме шоттары бойынша операциялар ақша қоры қозғалысына әсер ету
Басқа да өткізулерден нәтижелер, ереже бойынша, мүліктің әр түрлерін
ЖШС “Х” 2002 және 2003 жылдарға ақша қорының қозғалысы
2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда операциялық қызметтен ақша
2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда ақшалардың шығуы 471935 теңгеге
Кесте 10
2002 және 2003 жылдарға ақша
Көрсеткіштер 2002 2003 ауытқуы
1 2 3 4
Операциялық қызметтен ақша қорының қозғалысы
Ақша қорының келіп түсуі 465190 1915140 1449950
Өнім, жұмыс, қызметтерді өткізуден табыс 232595 1567520 1334925
Берілген аванстар 20000 22000 2000
Пайыздар
Басқа да түсімдер 212595 325620 113025
Ақша қорының шығуы 2087015 1615080 (471935)
Жабдықтаушылар мен мердігерлер шоты бойынша 1908000 1325164 (582836)
Еңбек ақы бойынша 81505 120150 38645
Зейнеттік қамсыздандыру қорына 8150 12015 3865
Салықтар бойынша 28358 36742 8384
Пайыздарды төлеу 25000 73000 48000
10 кестенің жалғасы
1 2 3 4
Басқа да төлемдер 36002 48009 12007
Операциялық қызмет нәтижесінен ақша қорының өсуі /төмендеуі (1621825) 498060
Инвестициялық қызметтен ақша қорының қозғалысы
Ақша қорының келіп түсуі 50400 69470 19070
Негізгі құралдарды өткізуден табыс 50400 56720 6320
Басқа да ұзақмерзімді активтерді өткізуден табыс
Басқа да түсулер
12750 12750
Ақша қорының шығуы 74400 100000 25600
Негізгі құралдарды сатып алу 74400 100000 25600
Басқа да ұзақмерзімді активтер алу
Басқа да төлемдер
Инвестицияның қызмет нәтижесінен ақша қорының өсуі / төмендеуі (24000)
Қаржылық қызметтен ақша қорының қозғалысы:
Ақша қорының келіп түсуі 2000000 - (2000000)
Банктік несиелер алу 2000000 - (2000000)
Басқа да түсулер
Ақша қорының шығуы
300000 300000
Банктік несиелерді өтеу
300000 300000
Басқа да төлемдер
Қаржылық қызмет нәтижесінен ақша қорының өсуі / төмендеуі 2000000
Қорытынды: операциялық қызмет нәтижесінен ақша қорының өсуі/төмендеуі 354175 166530
Есеп беру кезеңінің басына ақша қоры 352000 706175
Есеп беру кезеңінің соңына ақша қоры 706175 872705 166530
Операциялық қызметтен ақшалардың шығуының төмендеүі жабдықтаушыларға аударымдардың
Ақша қорының шығуы, көбіне, жабдықтаушылар шоттары бойынша
2002 ж операциялық қызметтен ақшалардың
2003ж жағдай-ағымдағы қызметі бойынша 498060 теңге
Инвестициялық қызметтен ақша қорының қозғалысы
2002 ж ағымдағы және де инвестициялық
несиенің бір бөлігі өтелген.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ақшалар тарихи экономикалық категория болып табылады, оларсыз тауар айналымының
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп ақша қаражаттарын дұрыс пайдалана
Кәсіпорынның барлық бос ақшалары банк мекемелерінде есеп айырысу шоттарда
2002ж ағымдағы және де инвестициялық қызмет үшін ақша қаражаттарының
ЖШС “Х” келесідей ұсыныстар жасуға болады:
ішкі бақылау жүйесін күшейту;
ақша ағымдарына талдау мен болжам жасау:
ақша қаражаттары қалдықтарына үйлесімді басқаруды жүзеге асыру.