Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Қазақстанда қорықтық жұмыстарды ұйымдастыру ерекшелігі.
2.2. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы
2.3. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығындағы жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстары.
2.4. Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы
2.5. Оңтүстік Қазақстандағы табиғи қорықтар мен қорғалатын аймақтар
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер:
Кіріспе
«Оңтүстік Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи аймақтар» атты дипломдық жұмысты
Мемлекеттік қорықтардың немесе ұлттық саябақтардың болсын басты мақсаттары –
2001 жылы Қазақстандағы және Орта Азиядағы ең алғашқы қорыққа
Осы аталғандардың болмай қалуы да ықтимал еді, өз уақытында,
Сонымен қатар қорықтың алғашқы директоры Б. П. Тризна қорықта
Б.П. Тризнаның және көптеген зерттеушілердің асыл арманы қазіргі таңда
Биологиялық ресурсқа деген адамның қызығушылығы бүгінгі таңда күннен күнге
Биологиялық әртүрлілікті сақтауда қорықтардың немесе саябақтардың рөлі ерекше. Орта
Бұл жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы бүкіл әлемге танылды. Көптеген
Қорық құрылғаннан бастап көптеген табиғат комплекстері туралы ғылыми мәліметтерді,
Қазақстан Үкіметі қорықтың дамуына үлкен септігін тигізіп отыр, Үкіметтегі
А.Н. Меңлібеков ағамыздың басшылығымен қорықта қазір экотуризмнің дамуы өте
Қазақстанда қорықтық жұмыстардың ұйымдастырылуының бір ерекшелігі – табиғат ландшафтыларын
Ақсу-Жабағылы қорығына физгеографиялық сипаттама беріп, оның негізгі ерекшеліктерін айқындап
Оның жер бедеріне және тектоникалық құрылымына сипаттама жазу барысында,
Оның әсем табиғат климатына сипаттама жазуда, оған әсер ететін
Қорықтың ішкі суына, яғни, қоректенуі, режимі, бастауы, оны шаруашылық
Қорықтың топырағы мен өсімдік жамылғысына толық сипаттама беріліп, топырағының
Оның жануарлар дүниесіне ғылыми түрде топтастырып, олардың қорық аймағының
Ақсу-Жабағылы қорығының табиғи ерекшеліктерін, қорықтың ірі табиғи объектілер мен
Қазіргі кезде жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстар мен қорық территориясының
Сонымен қатар Қаратау қорығы болсын, ұлттық табиғи саябақтар болсын
Сөз соңында қорытындылап, өзімнің тың пікірлерімді және де қорық
Жалпы қорыққа физгеографиялық сипаттама беріліп, оның саң қилы жақтарына
Өз тарапымнан да тың пікірлер қосып, оның гүлденуіне, жандануына
2.1. Дүние жүзінің көптеген елдерінде халықаралық табиғат қорғау одағының
Мемлекеттік табиғи қорық қоры – қоршаған ортаның табиғи эталондары,
Қорықтардың басты мақсаты – табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік
Ақсу-Жабағылы қорығы 1926 жылы ұйымдастырылды. Қазақстандағы ертеден келе жатқан
Мұндағы қорық көріктерінен ағаш тәрізді арша (биіктігі 20 аралығында),
Наурызым қорығы 1934 жылы ұйымдастырылған. Қостанай облысының Наурызым ауданында
Алматы қорығы 1931 жылы құрылған. Аумағы 91 мың га-ға
Қорғалжын қорығы 1958 жылы құрылған. Қорық Ақмола облысының 237
Марқакөл қорығы 1976 жылы құрылған. Қорық солтүстігінде Қазақстан Алтайының
Қорық ауданындағы климат қатаң континентті. Мұндағы Қазақстан аумағы үшін
Үстірт – республикадағы ең жас қорықтардың бірі. Ол Маңғыстау
Батыс Алтай қорығы 1997 жылы құрылған, ауданы 30,7 мың
Алакөл қорығы 1998 жылы құрылды. Ауданы 3,3 мың га.
Қаратау қорығы 2004 жылдың 1-наурызында құрылды. Жалпы көлемі 34300
Кейінірек ерекше қорғалатын табиғи аймақтың жаңа түрі болып ұлттық
Қазіргі таңда бар мемлекеттік табиғи қорықтар: Үстірт, Барса-келмес, Алматы,
Болашақта ашылатын қорықтар: Ерементау, Торғай, Сытас, Балхаш маңындағы, Каспий
Тағы да мемлекеттік табиғи ұлттық саябақтары: Алтын Емел, Іле-Алатау,
Болашақта ашылатын ұлттық саябақтар: Жоңғар аймақтық, Достық, Көлсай көлі,
2.2. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығы Батыс Тянь-Шаньның Талас Алатауы жотасының
Қорық 1926 жылы 14 шілде айында ұйымдастырылды. Ақсу-Жабағылы
Жер жаннаты – Ақсу-Жабағылы қорығының тарихынан
Талас Алатауының осы әсем өңірін, оның өсімдігі мен жан-жануарлар
1805-1908 жылдары атақты ботаник Б. А. Федченко осы жердің
1921-1923 жылдары мұнда Орта Азия университетінің ғалымдары Д.Н. Кашкаров,
Талас Алатауының батыс бөлігінде қорық ұйымдастыру мәселесін Орта Азия
1926 жылғы 14 шілдеде «Ақсу-Жабағылы» мемлекеттік қорығы ұйымдастырылды. Бұл
Міне, Қазақстандағы тұңғыш қорық осылайша келген болатын. 1927 жылы
Тянь-Шань Орта және Орталық Азиядағы орасан зор тау жүйесі.
Тұрар Рысқұлов 1921 жылдан 1922 жылдың қыркүйегіне дейін бұрыңғы
Тұрар ағамыздың қорықтарды Бүкілодақтық көлемде, соның ішінде Қазақстан қорықтарын
Сол уақытта қорықтың көлемі 30 мың гектар болатын. Қорықтың
Көліктен тек қана екі ат қана бар болатын. Б.П.
Қазіргі таңда қорықтың директоры Айтбек Меңлібеков мырза, ағаның ұжымында
«Ақсу-Жабағылы » қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген.
Күні бүгінге дейін «Ақсу-Жабағылы» қорығы Қазақстандағы бірегей қорықтардың бірі
Сонымен қатар қорық құрамында палентологиялық бөлімі кіреді. Бірі Қарабастаудағы,
Түлкібас ауданында – 21244 га. Төлеби ауданында – 53597
Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай
Осы тау жоталар қалай түзіледі- Жердің төменгі қабатындағы литосфералық
Қорықта ең биік тау – Сайрам шыңы, оның биіктігі
Жабағылы тауының ең биік шыңы теңіз деңгейінен 2915м, Ақсуат
Бұл шатқал дүниежүзіндегі Америкада Колорадо шатқалынан кейін екінші орында,
Қорықтағы ең ірі өзен Ақсудың ұзындығы 120км, ені 10
Жабағылы өзенінің тармақтары – Жетімсай, Кіші-Қайыңды, Ізбала, Үлкен Қайыңды,
Қорық территориясында көлдің саны 27-деп есептелінеді, бірақ олардың бәрі
Талас Алатауының жоталары негізінен қашықтығы 2000 метрге дейін жеткен
Ақсу-Жабағылыда палеонтлогиялық 2 бөлім бар: «Әулие» (100га) және «Қарабастау»
Тағы да айта кететін жай, қорықта жануарлар мен өсімдіктер
Сонымен, алғашқы директоры Б.П.Тризна (1867-1938ж.ж.) болып тағайындалды. Қорық құрылғаннан
Сол уақытта таулы алқапта 30 мың гектар жері бар
Қорықтың негізгі аумағынан басқа көрші Қаратау тауының Боралдай жотасында
Қорықтың жалпы ауданы 131934,3 га жерде орналасқан. Қорық аймағының
Қорықтың ғылыми бөлімшесі құрылғаннан кейінгі жартығасырлық кезеңде оның штатында
Экспедициялық зерттеулер кезінде омыртқалы жануарлардың фаунасы, флорасы толық зерттелінген.
Омыртқалы жануарлардан құстар толық зерттелінген: А.Ф. Ковшарь мен
Қорық билог, географ мамандықтарын дайындауда үлкен рөл атқарады. Олар
Талас Алатауы – Батыс Тянь-Шаньның қатты тақта тасты жотасы.
Бұл жердегі негізгі тау жыныстары – төменгі карбон және
Қорықта тау жоталары қатты бөліктерге ұшыраған. Олар параллель бағытта
-- өте мықты , құрғақ және шыңды болып орналасқан.
Ең биік шыңдары мәңгі мұзбен таласқан, ірі құзды Талас
Талас Алатауының оңтүстік беткейі Өгем, Піскем, Шатқал тау жоталарына
Ақсу мен Жабағылы өзендерінің басталар жоғарғы жағынан жаң-жаққа Жабағылы,
Таудың беткейлері көбінесе тік келеді. Алатау жотасы мен Балдыбірек
Тау беткейлеріне тән қасиет – онда орман ағаштары жоқ.
Бұдан кішірек, бірақ сондай әсем аңғарлар-каньондар Үлкен және Кіші
Талас Алатауының жоталары негізінен қалыңдығы 2000 метрге дейін жететін
Қорықтың Қаратаудағы палеонтологиялық бөлімінде юра дәуірінің сланецтері көп-ақ. Бұл
Өткен дәуірлерде қорық терриориясы мен оған көршілес жатқан жерлер
Тек силур дәуірінің аяқ кезінде (бұдан 310 миллион жыл
Мәселен, бұдан 150 миллион жыл бұрын мұнда ауа райы
200 млн жыл бұрын, Африка мен Америка бір материк
Біздің планетамыз 4,5 млрд жыл бұрын пайда болған деп
4,5 млрд жылға татитын жер тарихын ғалымдар уақыт бөліктеріне
Карнозаврлар – ірі жыртықш динозавр, дене бітімі өте мықты,
Аллозавр – бұл сол кезде тараған жыртқыштардың алып түрі
Зауропод – бұл құлықта өмір сүрген, ең үлкен алып
Апатозавр - өте үлкен алып динозавр, ұзындығы 23 метр,
Диплодок – 150-140млн. жыл бұрын өмір сүрген. Денесінің ұзындығы
Птерозавр – динозаврлармен бірге бір уақытта өмір сүрген туысы.
Птеранодон – теңіздің үстінде ұшып, тіссіз тұмсығымен балықтарды ұстаған.
Археоптерикс – ең көне құс. Дене құрылысының кейбір жерлері
Птеродактили – кішкене ұшқыш кесіртке. Олардың ерекше белгісі –
Стегозавр – ең үлкен және атақты бронелы алып кесіртке.
Паразауролоф – үйректұмсықты динозавр, басында ұзын іші бос айдары
Трицератопс – «үш мүйізді тұмсық», жер бетінде 72 млн.
Динозаврлар жойылып кетті, тек қана тас болып қатып қалған
Жер бетінен динозаврлар ғана емес, птерозаврлар, тағы да басқа
Сонымен қатар қорықтың территориясында ата-бабаларымыз да өз таңбаларын қалдырған.
Қорықта Қазақстан тайпаларының этнографиясы туралы деректер де бар. Оңтүстік
Сонымен қатар әк тасты үңгір – кальций карбонатынан құралған
Кайназой дәуірінде бұл ауданда төбе-төбе жоталар пайда болған.
Эоценде күшті тау түзілу процесі жүрді. Миоценде қазіргі Тянь-Шань
Қорықтың климаты – шұғыл континентальды. Суық қарлы қыс пен
Таудың альпі белдеуінде қыс 6-7 айға дейін созылады. Қар
Шатқалдардың оң жағы әрқашанда күннің астында, тас плиталары қатты
Қорықтың ең суы мол өзені – Ақсу. Балдарбек (оны
Қыста өзендер қатпайды, себебі ағысы жылдам, бірақ жағасын қар
Қорықтың негізгі өзендері – Жабағылы, Ақсу, Балдарбек, Бала-Балдарбек өзендері
Әсіресе, Көкірім, Жасыл, Қызөлген тау көлдерінің әсем көркі, Жабағылы,
Қорық территориясынан ағып өтетін өзендер, Топшақ пен Майданталдан басқалары
Мысалы, 1959 жылы Жабағылы өзені тасығанда, бұрқыраған күшті су
Ақсу-Жабағылы қорығында көлдер жоқтың қасы. Тек көлемі бірнеше ондаған
Екінші курс аяғында дала тәжірибесін қорық маңында өткіздік. Сонда
Баяғыда, жаздың жайма шуақкүндерінің бірінде, осы көл маңына бір
Қорық жерінде бұлақтар да бар. Бірақ олардың көбі күзге
Топырақ жамылғысының таралуы таудағы биіктік белдеулік заңына бағынған. Топырақ
Батыс Тянь-Шаньға 4 биіктік белдеу тән: 1) тау алды
Бірінші аталған тау алды шөлейтті аймақпен шекаралас, бұрын жыртылған
Қорықтың шекарасы 1300-1500 метрлі биіктікте тау баурайымен шектесетіндіктен, тау
Қалған үш таулық белдеу шаруашылық саласында көп пайдаланылмаған және
Ақсу-Жабағылы қорығы флорасы бойынша Машат-Талас және Шыршық-Шатқал подокругінің құрамына
Қорықтың флорасы өзіндік сипаты бойынша Памир-Алай флорасына ұқсас. Мұнда
Қорықтың флорасының құрамына сирек кездесетін өсімдіктердің 300-ге жуық түрі
Батыс Талас эндемигінің 20-дан астам түрі бар. Қырғыз жотасының
Қорықта өсімдіктердің реликті түрлері 30-дан асады. Олардың ішінде Семенов
Ақсу-Жабғылы қорығында өсімдік түрлерінің көп екендігін төменде келтірген мәліметтер
Қорықтың аумағы дәрілік өсімдіктерге бай. Дәрілік және емдік шөптердің
«Табиғат-туған анамыз» деп бекер айтылмаса керек, сондықтан қорықта өсетін
Шөбінің өзі дәрі, мәуесі тағам болатын тау қойнауында біз
Соның бірі – киік оты. Бұл өсімдік көпжылдық, қорықта
Қысқа сабағында гүлдер орналасқан, күлтебастары майда қияң ілмешектермен оралған,
Майда нүктелі қалқаншасы, 5 күлтешесі, үшкір кішкентай тістер тәріздес,
Бұл өсімдіктер таулы жазық аймақтарда және тау бөктерінде кездеседі.
«Тауда өскен шөптің бір тамыры жуан, біреуі жіңішке...» демекші,
Өсімдіктерінің декоративті түрлері қалалар мен елді мекендерді көгалдандыру барысында
Субальпі шабындығында тау қаршығаның бірнеше түрі, қазтамақ, гельцер қалампыры,
Техникалық дақылдары алуан түрлі. Ферула, жусан, эремурус сае, т.б.
Таудың төменгі белдеуінде эфемерлі жусанды және эфемерлі эфемериодты бірлестіктер,
гумидті (аршалы ормандар, таулы жапырақты ормандар мен таулы бұталар,
Эфемерлі өсімдіктер эфемерлі шөлейт белдеуінде орналасқан. Эфемерлі бірлестіктер флорасының
Жайылымды далалық белдеу (1200-2000м) далалық және жайылымдық комплексті ғана
Гималайлық жайылым мейлінше аз тараған. Бұл жайылымдарға ферула, жапырақты
Тау баурайының ортаңғы белдеуінде субридті (жылы) алқап орналасқан. Мұнда
Қорық орманында ағаштардан қара арша, балғын арша және сауыр
Үлкен Қайыңды өзендері аралығындағы орманда бір гектарда 300-ден 700-ге
Жалпы алғанда Ақсу-Жабағылы қорығы территориясының 30 пайызын аршалы алқап
Зеравшан аршалы ормандарда өседі. Ол 9000-ға жуық аумақты алып
Ағаш тәрізді арша (биіктігі20м) сыр келбеті жағынан ағашқа өте
Аршалы ормандар ауасының емдік қасиеті бар, әсіресе бүйрек, бауыр
Өзендер жағасында Талас терегі, тал, қайыңдар өседі.
Батыс Тянь-Шаньның оңтүстік ауданының алқапты ормандарының негізін грек жаңғағы
Қорықтан тыс жерлердегі мұндай тоғай ағаштары әлдеқашан кесіліп біткен.
Қорықтың биіктік белдеуі:
І. Теңіз деңгейінен 1000-1600м биіктегі қалың жаңғылды және бұталы
ІІ. Теңіз деңгейінен 1500 (1600-2000м) биіктікте кәдімгі шалғынды, биік
ІІІ. Теңіз деңгейінен 2000-3000м биіктікте жайылған аршалы және криопетрофильді
ІV. Теңіз деңгейінен 3200-3600м биіктікте аласа шөпті криофитті шалғынды
V. Теңіз деңгейінен 3600-4200м биіктікте таудың жоғарғы жатық белдеуі.
Қорықтың территориясында жайқалып өскен тау шабындығы 22-23 мың гектардай
2000-3000 метрлі биіктікте субальпілік белдеу орналасқан. Оның негізін Түркістан
Таулық ксерофиттер 2200-3000 метрлі биіктікте тараған. Олардың 30 түрі
3000 метрлі альпілік белдеуде ағашты-бұталы өсімдіктер кездеспейді. Шөптік жамылғысы
Барлық биіктік белдеуде (нивальдыдан басқа) өзіндік өсімдіктің бірлестіктері дамыған.
Қар сызығынан биікте дамыған (3300м) тек жеке төбелер көтерілген.
Қорықта ағаштар мен бұталарға кейде жабайы аңдардың зияны тиеді:
Жалпы қорықта өсімдіктердің 1400 түрі тіркелген. Осы өсімдіктердің ішінде
Сиверс алмасы Қазақстанда барлық оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы тауларда –
Тұқыммен және вегетативтік жолмен көбейеді. Шамамен 12 жылда жеміс
Жабайы Сиверс алмасын қорық қызметкерлері ерекше қорғау үстінде. Өйткені,
Сонымен, Ақсу-Жабағылы қорығы өсімдіктер дүниесіне бай екен. Сонымен қатар
Қорықтың аумағында мүктің 61, қынаның 58-ден астам, жоғарғы сатыдағы
Таудағы тоғайларда жапырақты ағаштардан Талас терегі, тал мен қайыңның
«Ақсу-Жабағылы» қорығының 30 пайызы аршалы алқап. Арша – аса
Қорықта жапырақты орман бөлімі онша көп емес, бар болғаны
Қорық жерінің таулы және ауа райының құбылмалы болып келуі
Соңғы деректерге қарағанда, қорық терриориясында және оған жақын тау
Қорықта қанаттылардан кекілік, ұлар, шіл, бөдене, кептер секілді кәсіптік
Кекілік көбіне орманды-дала, субальпі белдеуінде қоныстанған, қыс айларында таудың
Көктем, күздегі құстардың келуі мен қайтуы кезіндегі қорық территориясы
Әсіресе, мекендеуге қолайлы арша ішінде құстар көп болады. Бұл
Қорықты тамашалауға келген табиғат әуесқойларының көңілін аударатын қанаттының бірі
Оның негізгі мекендері – терек пен тал аралас өскен
Көктемде жылы жақтан ұшып келгенжұмақ шыбыншы торғайдың ағаш бұтақтарында
Ақсу-Жабағылы қорығында таралған әрі Қазақстанда тек Тянь-Шаньды мекен еткен
Көкқұс Талас Алатауынан басқа Іле Алатауында бар. Барлық қоныстарында
Жылылықты сүйгіш көкқұс – нағыз тау құсы. Қорықта аршалы
Жалпы алғанда, бұл құстың Қазақстанда таралу аймағы шағын ғана,
Өзінің әдемілігімен және қоңыр, жіңішке сазды үнімен көрген адамды
Қыс айларында таудың күнгей беткейікөбіне қарсыз болады да, онда
Ақсу-Жабағылы қорығында мекендейтін құстар туралы әңгімелегенде үнді қара ала
Бірінші рет қорық терриориясында бұл құс 1962 жылы байқалған,
Үнді қара ала торғайы – нағыз өңделген ландшафттың құсы.
Талас Алтауында қорғауға алынған құстар қатарына 3000 м биіктікте
Сөйтіп, таулы жердегі жайылымға зиян келтіретін насекомдармен қоректену арқылы
Қорғауды қажет ететін қара бозторғайына кішкене мәлімет бере кетсем.
Қара бозторғай – Қазақстан мақтанышы. Оны Қазақстан даласының эндемигі
Күй ойнақ кезінде аталығы көз тартарлықтай кейіпті алады, кіштентай
Міне, осындай және да басқада құстарды аялап, күту баршамызтың
Ақсу-Жабағылы қорығында саны өте аз, ерекше қорғауды керек етіп
Қазірде жыртқыш құстарды қорғау үлкен маңызын алып отыр. Олардың
Мәселен, бір ұя жапалақ күніне 20-30, ал жылына 10
Ақсу-Жабағылы қорығының, әсіресе, кәсіптік маңызы бар сүт қоректілерді қорғауда
Қорғауға алудың нәтижесінде мұнда бұрын саны күрт азайып кеткен
Қорғауға алынған жерде арқар санының соншалықты өспеуінің басты себебі
Арқарға қарағанда қорық жері таутекенің мекендеуіне қолайлы. Тау-тасты, тік
Арша орманының негізгі тұрғындарының бірі – елік. Ол Жабағылы
1962-1963 жылдары қорықтың аршалы тоғайында 200-дей елік мекендейді деп
Ертеректе Батыс Тянь-Шаньда әсем мүйізді маралдар мекендеген. Бірақ кейіннен
Қорықтағы бұталы өзендер жағасында жабайы шошқалар да кездеседі. Бірақ
Таутеке мен арқарлар қорық территориясында таралған барыстың негізгі қорегі
Дүние жүзінде саны азайып кеткендіктен халықаралық табиғат қорғаудың «Қызыл
Батыс Тянь-Шань тауының жоталарында маң-маң басып, марғау қозғалатын қоңыр
Жаз айларындағы бұл аюдың сүйсіне жейтін азығы – рауғаш
Әсіресе, Ақсу өзені бойында көбірек көзге шалығады. Қыста бұл
Түлкі қорық аймағының барлық жерінде кездеседі. Түлкі-қасқырмен бірге бір
Түлкі Қазақстанның барлық жерінде таралған. Жұптасып тіршілік етеді, күйлеу
Мысалы, қант қызылшасының қалған түбіртегін кеміреді. Осал жері –
Қазақтың қыстатағы құс салып, мылтықсыз аң аулауы осыған байланысты
Түлкі терісі бағалы. Қазақтың атақты бас киімі «Тұмау» түлкі
Қорық терриориясында кемірушілерден кең таралғаны – ұзын құйрықты сусыр.
Жылдан-жылға бұл жерде оның саны күрт азайып келеді. 1962
Мензбир суыры санының жылдан-жылға күрт төмендеп кетуі бұл сирек
Сондықтан да бұл суырды қорғау үшін оның мекендейтін Сайрам
Ал, осы суыр мекендейтін Бадам мен Өгем өзендерінің алаптарында
Сол сияқты қорықта басқа кемірушілерден қарақас, тоқалтістердің тіршілік ететінін
Ақсу-Жабағылы қорығында бауырымен жорғалаушылардан сарықарынды кесіртке, қалқантұмсықты, қарашұбар және
Қорық территориясынан ағып өтетін кейбір өзендерде қарабалық және талма
Қорықтан сондай-ақ біздің заманымыздан миллиондаған жылдар бұрын өмір сүрген
Мысалы, Қасқабұлақтағы тас үңгір ішінде ерте кездегі адамдардың салып
Осы жоғарыда жазылған жан-жануарларды ғылыми негізде топтап, жалпы сипаттама
Қорық аумағында Еуропа, Солтүстік Африка, Алдыңғы Және Орталық Азияның
Қорық аумағында айыртқалы жануарлардан құстар толық зерттелінген, олардың жылдың
Омыртқасыздар фаунасы алуан түрлі, бірақ толық зерттелінбеген. Қорық өзендерінде
Бауырымен жорғалаушылардан щитомордник және қара шұбар жылан басқаларына қарағанда
Қорықта тіркелген құстардың 239 түрінің 123 түрі қорық аумағында
Қорықта тауық тәрізді құстар ішіндегі кең таралған түрі кекілік,
Кептердің біраз түрі қорықта кең тараған. Олар жартасты, аршалы
Жыртқыш құстардан құзғын, лашын, қыран, бүркіт т.б. кездеседі. Лашын
Тау алды жазығында боз торғай кең тараған. Антропогендік ландшафтыларында
Қазір олар қорықтың аршалы және құрғақ алқапты жайылымдарында көптеп
Аршалы тоғайларға ағашты – бұталы жерде мекендейтін құстар комплексі
Қорық аумағында сүтқоректілердің 42 түрі тіркелген. Биік таулы белдеуде
Қорықта қыстауға арқарлардың жарты бөлігі қалады, ол қалғаны 70-80км
Қорықта тұяқтылардан көп тарағаны Сібірлік тау ешкі немесе так
Қорықта тұяқтылардың қабан , марал, т.б. кездеседі. Қабан өзен
Олардың таралуы және өмір сүру салты оның негізгі қорегі
Талас Алатауының жартасты учаскелерінде қар барысы ешкілерден аз кездеспейді
Қорықтағы «Қызыл кітапқа» енген сүт қоректілер қатарына сондай-ақ Түркістан
Қорықтың тау алды және төменгі белдеуінде борсық көп кездеседі.
Сонымен, Ақсу-Жабағылы қорығы - өте сирек кездесетін, жер бетінен
Қорықта құстардан кекілік, ұлар, шіл, бөдене, кептер секілді кәсіптік
Суббореалдық шөлдердің солтүстік подзонасы Қазақстанның оңтүстік бөлігін алып жатыр.
Тұран подзонасында құмды шөлдер басым тараған.
Олардың топырағының құрамында гумус (қарашірік) аз және жоғарғы карбонатталған.
Лесс типтес шөгінділерден құралған тау бөктерінен Қазақстан аумағындағы сирек
Палеографиялық тұрғыдан шөлдің бұл үш подзонасы ерекше. Тұран подзонасы
Шөлдердің тағы бір ерекше элементі – тоғайлық комплекстер. Олар
Осындай тоғайлар Орта Азия және Қазақстан су қоймалары мен
Құмды шөл аумағында өсімдіктер азайып, шөл мүкі дамуда, бұл
Таудың жоғарғы белдеуінің құрылымы әртүрлі болып келеді (мысалы Копедаг
Тянь-Шань мен Памир таулары Орта Азия таулары, Оңтүстік Сібір
Климаттық жағдайы, топырақ және өсімдік жамылғысы, геоморфологиялық нысаны бойынша
Белдеудің жоғары бөлігінде даланың ұзын шөптесін өсімдіктері (бетеге, ақ
Батыс Тянь-Шаньның ландшафтысы осындай 1000-2000 метрлі жоталарында грек жаңғағы
Оңтүстік Тәжікстан да құрғақ субтропиктік зонаға кіреді. 500-800 метрлік
Ішкі Тянь-Шаньда ксерофитті және дала өсімдіктері тараған. Бұл жерде
Батыс Тянь-Шаньға генетикалық жағынан ұқсас Жоңғар Алатауы. Мұнда биік
Алтайдың Қазақстан аумағындағы бөлігі ылғалды. Таулы жайылымды белдеуінде қою
Орта Азия мен Қазақстан физгеографиялық тұрғыдан аудандастыруда олардың географиялық
Шығыс Европа Қазақстанға 2 провинциямен танымал, Каспий маңы және
Батыс Сібір даласы 4 провинциялардан тұрады. Есіл, Қостанай, Есіл-Ертіс
Тұран;
Арал маңы- төменгі Сырдария
Маңғышлақ;
Үстірт;
Заузабай;
Төменгі Амудария-Сарықамыс;
Қызылқұм
8) Бетпақдала
9) Мойынқұм
Тұран провинциясы құрғақ бетегелі дала. Маңғышлақ түбегінде тақырлы ойыстар,
Қызылқұм –шөлді денудациялы құмды жазық. Заузабай провинциясының рельефі Красновод
Сонымен Ақсу-Жабағылы қорығының сан алуан түрлі типологиясын жан-жақтан қарастырып,
1976 жылы Қазақстан жұршылығы еліміздегі тұңғыш қорық – Ақсу-Жабағылы
Жарты ғасырдан астам уақыт ішінде қорық территориясында геология, геоморфология,
Талас Алатауының осы әсем өңірін, оның өсімдігі мен жан-жануарлар
Осы қорықта 15 жылдай қызмет істеген қазір С. М.
Өзінің қорық табиғатын қорғаудағы көп жылдық еңбегін бұл ғалым
Табиғат байлығын қорғауға ондағы ғылыми-зерттеу жұмыстары да сөзсіз әсерін
Қазіргі уақытта Ақсу-Жабағылы қорығының ғылыми бөлімінде 10 қызметкер бар.
Солардың бірі – қорықта 1963 жылдан істейтін А. А.
Қорықтың ғылыми қызметкерлері ондағы хайуанаттар дүниесін зерттеуге үлкен көңіл
Кәсіптік маңызы бар аңдардан едәуір зерттелгені – қызыл суыр.
Күні бүгінге дейін қорықта арқар санының азаю себебін білу
Сонда ғана арқар сияқты саны аз хайуанаттарды қамқорлыққа алудың
Оларды зерттеуге де көңіл бөлу керек, өйткені табиғат комплексінде
Соңғы жылдары қорықтың омыртқасыз жәндіктерін тексеруге едәуір көңіл бөлінген.
Қазіргі кезде әлемнің көптеген мемлекеттері үшін туризм ел экономикасын
Ерекше қорғалатын табиғи аймаққа кіру үшін арнайы рұқсат қағаз
Ерекше қорғалатын табиғи аумағында 298 баптың 3 тармағында көрсетілгендей
Бұл қаулыда табиғат қорғай заңын бұзғаны үшін жаңа айып
Мысалы (теңгемен): қар барысы-2184000, Тянь-Шань қоңыр аюы-764400, арқар-1638000, тау
Игі істер атқарып жатқан Ақсу-Жабағылы қорығын бүгінгі таңда алға
Жалпы қорықтың 57,5 мың гектар жерінде жергілікті жерлердің 111
Сонымен, қорық туралы өзімнің ойыма түйгенімді жаза кетсем. Орта
Батыс Тянь-Шаньның баурайына теңіз деңгейінен 1000 м-ден 4280 м
Мұнда негізгі биіктік белдеулерінің бәрі өздіндік ажар-айшығымен орын алған:
Шөл-шөлейт далалы аймақ шалғынды белдерге ұласып, содан соң аршалы
Ақсу-Жабағылы - өте сирек кездесетін, жер бетінен жоғалып бара
Қорықтың жер бедері аймақта да алуан реңкті.
Шалғындар мен ашық алаңқайлардың өзіндік бір текшелері алмаса барып
Теңіз бетінен 3000 м-лік биіктіктегі адам аяғы жетпес қазаншұңқырда
Ақсу-Жабағылы палеонтологиялық учаскесінің тақта тас қабаттарында планетамыздың бағзы замандардағы
Ақсу-Жабағылы қорығының туристік инфрақұрылымының дамуында Ұлы Жібек жолының маңызы
Жабағылы ауылына қалай жетуге болады?
Поездбен: Шымкент қаласынан Түлкібас теміржол стансасынан дейін. Стансадан таксимен
Алматы қаласынан – екінші Алматы вокзалынан Түлкібас стансасына поезд
Автобуспен: Шымкент қаласындағы «Озеро» базарынан Т.Рысқұлов (Ванновка) дейін таксимен
Алматы қаласынан күніге Сайрам автовокзалынан сағат 19.00.-де автобустар шығып,
Қорық аймағында экологиялық экскурсияларға арналған 10 бағыт жолдары бөлінген.
Көрсетілген бағыттардың екеуіне тоқтала кетсек:
Ақсу өзенінің құз шатқалы –Таяқсалды –Жабағылы бағытының ұзындығы 20км.
Кіші-Қайыңды шатқалы – Үлкен Қайыңды шатқалы бағытының ұзындығы 11км.
2.2. Табиғат – тал бесік.
Түлкібастың тамсандырған табиғатын сөз етсек, алғаш Ақсу-Жабағылы қорығы көз
Зымырап өтіп жатқан уақыт. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығында 75 жылдығын
Міне, сол тарихи шақтан бері 83 жыл өте шығыпты.
Табиғат қорығында көп жылдардан бері жабайы аңдар мен жануарлардың,
Ақсу-Жабағылы қорығы өзін-өзі қаржыландыру жолдарын іздеп, қаражат тапшылығының орнын
Осындай жетістіктерімен әр жылы мерей тойын тойлап отырған Ақсу-Жабағылы
- Табиғат жас сәбидей қорғансыз, адамзаттан араша сұрайды,- деп
Тәуелсіз мемлекет болған 10 жыл аралығында экологияға байланысты 23
Облыс Әкімі орынбасары, көп жылдан бері қорықтың өсімдіктер фаунасы
Әріптестерінің 75 жылдық мерейтойына өзбек пен қырғыз ағайындар да
Ақсу-Жабағылы қорығының әр жылдық мерейтойы , Батыс Тянь-Шань билогиялық
Кіші грант жобасы бойынша бөлінген қаржы қорықтар аумағында мекендейтін
Міне, Ақсу-Жабағылыға әржылдықта семинарға жиналған Өзбекстан, Қырғызстан және Қазақстан
Ақсу-Жабағылы қорығындағы жануарлар мен өсімдіктердің Қызыл кітапқа енген түрлері
Қызыл кітап – Қазақстан Үкімет шешімімен 1978 жылдың қаңтарында
І санатқа жойылып бара жатқандар ( жойылып кету қаупы
ІІ санатқа саны азайып бара жатқандар ( саны әлі
ІІІ санатқа сирек ( қазіргі кезде жойылып кету қаупы
ІV санатқа белгісіздер ( тіршілігі толық зерттелмеген, ал саны
V санатқа қалпына келгендер ( қорғау жұмыстарын қолға алу
Өсімдіктер
Грейг қызғалдағы – (Tulipa greigii Regel) он сантиметрге дейін
Кауфман қызғалдағы – (Tulipa kaufmanniana Regel) 4-5 см-дей келген
Сиверс алмасы – (Malus sieversii) Ақсу құз-шатқалының аңғарында өседі,
Көкшіл шиқылдақ – (Juno coerulea) Пиязшығының жуандығы 15-25 см.
Сүйсін шиқылдақ – (Juno orchioides) Пиязының жуандығы 10-13 см.
Колпаковский иридодиктимуы (Iridodictyum Kolpakovskianum) Көпжылдық, ұзындығы 15-20 см, пиязы
Северцов унгерниясы (Ungernia severzowii) Сирек кездесетін эндемик. Көпжылдық өсімдік.
Регель Рафидофитоны (Rhaphidophuton regelii) Сирек кездесетін эндемик. Бұта тәріздес,
Қосмекенділер
Данатин құрбақасы (Bufo danatensis) ІV санат. Зерттелмеген түр. Қорықта
Бауырымен жорғалаушылар
Сары жылан ( Ophisaurus apodus) ІІІ санат. Шектеулі шағын
Қызылжолақ қарашұбар жылан ( cliff raser) ІІІ санат. Сирек
Сүтқоректілер
Ақбауыр жарқанат ( Hemprich long-eared bat) ІІІ санат. Сирек
Кеңқұлақты жарқанат (Free-Tailed bat) ІІІ санат. Сирек, Қазақстанда таралу
Орта Азия тас сусары (Pine marten) ІІІ санат. Сирек,
Қар барысы (Uncia uncial) ІІІ санат қорығымыздағы ең үлкен
Тянь-Шань қоңыр аюы (Ursus arctos isabellinus) ІІІ санаты. Қорығымыздағы
Түркістан сілеусіні (Lynx isabellinus) ІІІ санаты. Ұзын аяқты ірі
Үнді жайрасы (Hystrix indica) ІV санаты. Сирек, таралу аймағы
Құстар
Бүркіт (Aquila chrysaetus) ІІІ санаты. Саны азайып бара жатқан,
Жалаңаш және құз-жартасты тауларды, қыраттарды, өзендердің жайылмаларында мекендейді. Санынң
Сақалтай (Gypaaetus barbatus) ІІІ санаты. Жемін күндіз аулайтын жыртқыш
Көкқұс (Myophonus caeruleus) V санаты. Бозторғайдан үлкен, түсі қою
Жұртшы (Egyptian vulture) ІІІ санат. Сирек кездесетіе түр.
Қара ләйлек (Black stork) ІІІ санат. Саны тұрақты емес,
Жыланжегіш қыран (Short-Toed snake-eagle) ІІ санат. Сирек, саны кеміп
Бақалтақ қыран (Booted eagle) ІІІ санат. Сирек, аз зерттелген
Ителгі (Saker falcon) І санат. Қазақстанда бұл түрдің кейінгі
Үкі (Northern eagleowl) ІІ санат. Саны кеміп келе жатқан,
Ақсу-Жабағылы қорығы бағалы да сирек кездесетін мынадай жан-жануарларын мақтан
Сүтқоректілер.
Қазақстан аумағында аңдардың 178 түрі мекендейді, олардың 52 түрі
Құстар.
Қорықта 495 құстар түрі тіркелген. Ал, Ақсу-Жабағылы қорығында 267.
Балықтар, қосмекенділер, жорғалаушылар.
Бауырымен жорғалаушылардың 11 түрі, қосмекенділердің 3 түрі, балықтардың 7
Жәндіктер.
Қорық аумағында 2001 жылға дейін жәндіктердің 2124 түрі табылған
Өсімдіктер.
Қорықтың флорасы байлығымен және алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жоғары өсімдіктердің
Мұз таулар, өзендер, көлдер.
Мұздықтар дегеніміз кедергі білмейтін, шаршағандықты сезбейтін, мұздық өзендер ерекше
Мұздықтар. Ақсу-Жабағылы қорық аумағында жалпы көлемі 29,4км² құрайтын 114
Өзендер. Қорықтың көптеген өзендері (Ақсу, Жабағылы, Балдыберек) Сырдария өзенінің
Көлдер. Қорық аумағында 27 көл тізімге алынған. Қорық көлдерінің
Қанаттылар.
Ең көп таралған отрядтың бірі – бұл қрңыздар. Алдыңғы
Қоңыздың бұл түрі өте пайдалы, өйткені жібек құрттарының түрін
Махаон – ең үлкен және әдемі көбелек. Салған жұмыртқалары
Көгілдір көбелек – қанаттарының алымы, яғни жазып жібергенде ұзындығы
Ақ көбелек – алдыңғы қанаттарының жоғарғы жағы қара болады,
Доланашы – қанаты ақ түсті, жарты қанаты түссіз мөлдір
Перламутровка - әдемі, қанатының артқы жағында маржандай құлпырған, күмістей
Траурница – көгілдір күрең түсті үлкен көбелек.
Сколия гигант – ұзындығы 4,5 см, топырақ астында өмір
Ара ұста – бұл ірі аралар қатарына жатады және
Сона – бұл қан сорғыш шыбын, аналығы бір сорғанда
Ктырь шыбыны – бұл жыртқыш шыбын, сілекейі улы шыбын-шіркейлер
Шұбар аскалафы – бұл шыбындар Қызыл кітапқа енгізілген. Жемтігі
Инеліктер – көбіне сулы жерде кездеседі. Жемтігі маса және
Дәуіт (көк шегіртке) – жемтігін шөп арасында күтеді, басы
Цикада – дауысы өте керемет шығады, шегірткелердің де дауысы
Бүргелер – бастары сопақтау, көздері де ұзынша келген.
Биттер – қанды сорған кезде аузынан сілекей бөлінеді. Ол
Тарақан – денесі жалпақтау, аузының тесігі төмен қараған. Түнде
Уховертка – бұл жәндіктің денесі ұзындау, денесінің соңында екі
Степная дыбка – қанаты жоқ, ол сағаттар бойы шөп
Красотел похучий – бұл өте пайдалы жәндік. Өйткені зиянды
Шын новозники – ауа райы жылы кезде кешкісін ұшып
Ағаш кеміргіш қоңыз – бұл қоңыздардың 1500 түрі бар.
Өсімдіктер
Кәдімгі мыңжапырақ – көп жылдық өсімдік, биіктігі 60 см.
Көкбас жұпаргүл – биіктігі 30-60 см, иісі өте кремемет.
Иісті киікоты – бұл өсімдік жартылай шеттік болып саналады.
Теңге жапырақ бәрпі - өте улы өсімдік, бұрыңғы аңшылар
Шәйшөп – биіктігі 1 м, Қазақстанның барлық жерінде кездеседі,
Кәдімгі өгей шөп – дәрілік қасиеті жөтелге жақсы көмектеседі,
Самарқанд салаубасы – ұзындығы 25-50 см, гүлдері сары. Жұлынған
Ломонос кодонопсисі – биіктігі 1 м, емдік қасиеті ревматизмге,
Жапырақты жөтелшай – ұзындығы 50-100 см, емдік қасиеті туберкулезге,
Альберт кемпіршөбі – бойы биік емес, сабақтары ұзындау болады,
Сарғылт тиынтақ – биіктігі 60-120 см, теңіз деңгейінен 2500-3100м
Түркістан гүлкекіресі – көп жылдық өсімдік, тастақ жерлерде өседі,
Памир – Алай қызылбояусы – биіктігі 40-100 см, тамыры
Жалған бөденешөп – биіктігі 30-120 см, сабақтары түзу болып
Жіңішке жапырақ иваншәйі – биіктігі 50-150см, сабағы жуан болып
Жұқатамыр жуасы – көп жылдық өсімдік, биіктігі 30-65 см
Жирен көкнар – биіктігі 20-70 см, улы және дәрілік
Жирен тостағанша сарғалдақ – биіктігі 8-18 см, тауға қарға
Кабул майдажелегі – биіктігі 7-30см, сабақтары тік, биік тастақ
Сырт сарыандыз – биіктігі 15-75 см, сабағы тік болып
Сауыр арша – биіктігі 6-10 м болады. Дәні жартылай
Балғын арша – бұталары қалың, биіктігі 1-2 м. Дәні
Қара арша – биіктігі 4-10м дәні домалақ шарға ұқсайды,
Каркас кавказский – биіктігі 4-7 м, қабығы жылтыр сұр
Недзвецкий алмасы – биіктігі 5-8 м, таулы ормандарда өседі.
Ұынша бөріқарақат – биіктігі 4 м, тастақ құзды жерде
Шыбыс жібілегі – ұзындығы 1,5-12 м болады, су жағасында,
Шыбыртқы түйесіңір – биіктігі 1-2 м, тастақ құрғақ жерлерде
Коопман бересклеті – үнемі көгеріп тұратын шеттік, биіктігі 1
Құстар
Маубас жапалақ – ең кішкентай жапалақ, оның салмағы 70-80
Құлақты жапалақ – орташа келген жапалақ (салмағы 280-330 г)
Кәдімгі көкек. Көкек тәрізділер отрядындағы жұмыртқасын өзі баспай, басқа
Дыркептер – ең ірі кептер (салмағы 400-600 гр),оның дене
Бөдене – тауық отрядының кішкентай өкілі, оның салмағы 80-130
Қылғытпа сайрақ – Қазақстанда кездесетін сайрақтардың ең үлкені (салмағы
Ақтамақты бұлбұл – Қазақстанда шеткі оңтүстікте Батыс Тянь-Шань тауларында
Жасылтұлжық – орташа келген құнақ (салмағы 20-35 г), денесі
Бозбас пайыз. Басқа пайыздардар айырмашылығы: мөлшері кішкентай, басында қара
Сарғалдақ сұлукеш - өте әдемі құс. Үсті сары көкшіл,
Үлкен түркептер – ұшуы өте шапшаң, ұшып көтерілген кезде
Қарабас шақшақ – басы қара, үсті қара шұбар, асты
Шоңайнақ – салмағы 16-25 г, денесінің үстіңгі жағы қоңырлау,
Қызыл телпекті құнақ – салмағы 10-14 г, басында қып-қызыл
Арша орманы. Арша орманы – бұл айрықша мыңдаған жылдарда
Елік – орташа мөлшері шағын келген аң, салмағы 30-50
Орта Азия сілеусіні – бұл аң ірі келген жабайы
Борсық – терісі мен майы үшін кәсіптіқ тұрғыдан және
Борсық жылына бір рет түлейді. Көктемде басталған түлеу жаз
Ақкіс – дене тұрқы 18-26 см-дей келген, өте шапшаң
Қалақас – тиынның туысқаны, бұл сымбатты жануар ақ тышқанға
Сұр шілдір – дене тұрқы 35-40 см, салмағы 400-600
Шақшақай - өте әдемі құс. Торғай тәрізділер отрядының сайрағыш
Арай сарықасын – бұл кішкентай тек қана шыбын-шіркеймен қоректенетін
Жағалтай – бұл кішкене (салмағы 150-380 г) сұңқар. Денесінің
Дүпілдекті – ол тоқылдақ тәрізділер отрядының құстарына жатады. Дүпілдек
Бозбас отқұйрық – біздің мемлекетте қара құйрығымен кездесетін бір
Таутеке – қорығымыздың ең бір байлығы болып есептеледі. Тау
Ақбас құмай – қаршыға тұқымдас жыртқыштардың ішіндегі ірі құстардың
Қызылқанатты жарқұс – Қазақстанда Тянь-Шань биік тауларында ғана мекендейді.
Жабайы шошқа – жабайы шошқа немесе шошқаның еркегі –
Қызыл ұзынқұйрықты суырлар – дене тұрқы 57 см-ге, салмағы
Биік тауды мекендейтін құстар
Арша ементұмысығы – Батыс Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының биік
Құлақты бозторғай – ең суық, ұсақталған тас кесекті топырағымен
Інжүрең құнақ – теңіз деңгейінен 3500 метрден жоғары тауларда
Сарыту шауқарға – биік таулардың жартастарында қар ерімейтін жерге
Алабажақ сайрақ – құйрығы қысқа, тұмсығы үлкен. Биік таулардың
Арша құралайы – биік тауда өсетін бұталардың арасында мекендейді.
Кәдімгі құралайы – қызыл басынан және қызыл кеудесінен тез
Шүйебөрі (шуылдақ) – түлкіден үлкен, қасқырдан кіші. Оның қоныстары
Арқар – мүйізі үлкен, қылшық жүнді, қой тектес жабайы
Сақалтай – жемін күндіз аулайтын жыртқыш құстар отрядындағы қаршыға
Қар барысы – бұл қорығымыздағы ең үлкен жыртқыш мысық,
Бүркіт – жыртқыш құс қонып отырғанда да, қалықтап ұшып
Мензбир суыры – суырлардың ішіндегі ең кішкенесі. Суырдың аты
Ұлар – тауыққа өте ұқсас, салмағы 1,3-3 кг, ірі
Қасқыр – жабайы шошқалардың негізгі жауы. Қалың қарлы қыс
Дала күзені – кәсіптік жолмен бағалы терісі үшін ауланатын
Сары жылан – сырт пішінің жыланға ұқсастығына және түсінің
Тас сусары – жалпы денесі бұлғынға ұқсас. Бірақ, одан
Қарсақ – дене тұрқы 40-50 см, терісі бағалы жыртқыш.
Жамансары – бұл жыртқыш құстар қатарына жатады, тышқандарды аулап
Кәдімгі күйкентай – бұл құстар кәдімгі қырғилар қатарына жатады,
Қырғи – салмағы 150-300 г, өте жылдам және өте
Тау сұлукеші – бұл тек қана таулы аудандарда кездеседі.
Ақтырнақты қоңыр аю – қорығымыздағы ең үлкен жыртқыш аң,
Сиверс алмасы – Ақсу-құз-шатқалының аңғарында өседі, алмалары әр түрлі
Қызыл түлкі – дене тұрқы 65 см-ден асатын көрікті
Дала мысығы – көбінесе өзендер мен көлдердің бойында, қамыс-тоғайдың
Көк сайрақ – ұясын тек қана Тянь-Шань және Жоңғар
Зортұмсық бұлбұл – бұл құс өте керемет әнші, салған
Қарабас құрқылтай – бұл құстың салмағы 8-10 г, ұясын
Кәдімгі сушылқара – бұл құстар тау сарқырамаларын жақсы көреді,
Қоңыр сушылқара – басқалардан айырмашылығы тек үстінде ғана. Ұясын
Дүпілдек – бұл құс ағаштың қураған бұтағының түсіне ұқсайды.
Бозбас отқұйрық – бұл құстың құйрығы қара, еркегі тіптен
Шақшақай – салмағы 20-25 г, ұзын және жіңішке аяқты,
Арай сарықарасы – бұл құс шыбын-шіркей жейтін жіңішке тұмсықты
Құлақты бозторғай – бұл құстың өмір сүретін жері тастақты,
Арша құралайы – бұл құстар биік Тянь-Шань және Жоңғар
Кәдімгі құралайы – бұл құстардың сайрағаны өте қысқа, бірақ
Кәдімгі шымшық – бұл құс өте әдемі, аяқтары жіңішке,
Қасқа – бұл құс Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Қыста
Қара сұрқарлығаш – бұл құстың мойны ақ, құйрығы ұзын.
Кәдімгі күйкентай – бұл құс кәдімгі қырғилар қатарына жатады,
Қырғи – салмағы 150-300 г, өте жылдам және алғыр,
Тас торғайы – бұл құс үй торғайына ұқсайды, салған
Жапырақты орманда мекендеушілер
Қара сайрақ – Қазақстанда тек қана Тянь-Шань және Жоңғар
Зортұмсық бұлбұл – бұл құс өте керемет әнші, салған
Қарабас құрқылтай – бұл құстың салмағы 8-10 г, ұясын
Кезқұйрық тағанақ – бұл құстың кереметтігі құйрығын қисайтып отырады,
Көлде кездесетін құстар
Бұйра бірқазан – ескек аяқтылар отрядындағы бірқазандар тұқымдасының бір
Қырғауыл – Қазақстанда шөлді жердердің, өзендердің және көлдердің жағалауында
Үлкен сұқсыр – бұл суда өмір сүретін құс, үйректен
Ұзынсирақ балықшы – салмағы 200 г, биіктігі қаздың бойындай
Бізтұмсық – аяқтары онша ұзын емес, бұл да саяз
Қызғыш – ұшқанда қанатын тез қағатын жылдам құс, тез
Даурықпа шүрегей – бұл үйрек өте жылдам ұшады, топ-топ
Құлақты кірпі – ол аштыққа төзімді жануарлардың бірі. 236
Өтпелі құстар
Көл шағаласы – бұл өте жеңіл, ұзын қанатты, аяқтары
Айдарлы сүңгуір – аталығы қара екі жаны ақ болып
Кіші бейнарық – бұл кішкене үйрек, аталығының арқасы қара,
Қасқалдақ – бұл орташа көлемді үйрек, негізі қара тауыққа
Қызылқасқа сутартар – бұл құсты кейде су тауығы деп
Оқпан – бұл кішкене көкқұтан, салмағы 150 г, қамыс
Көк сүңгуір – бұл үйректі кейде қызылбас сүңгуір деп
Қызылқұйрық – бұл құстың құйрығы ұзын және жіңішке болып
Сутартар – бұл құстың тұмысығы ұзын, суда жақсы жүзеді.
Бақылдақ – бұл көкқұтанның бір түрі, аяқтары қысқа, денесі
Жалпақтұмсық үйрек – бұл үйректің мойны қысқа, тұмысығы жалпақ
Боз үйрек – бұл үйректің түстері сұр болып келеді,
Убақ – бұл құстың үш саусағы қосылып бірге өскен,
Жекдуадақ – салмағы 1,2-2,5 кг, негізгі қорегі жеміс-жидек, шөп
Тырду – бұл түнде ұшатын құс, салмағы 300-400 г.
Көлбұқа – бұл құстың аяқтары қысқа, күндіз қамыс арасында
Таудың етегі, жазық пен шөл құстары
Жағалтай – бұл кішкене (малмағы 150-380 г) сұңқар. Денесінің
Лашын – бұл үлкен қырғи салмағы 500-1000 г, өте
Жамансары – бұл жыртқыш құстар қатарына жатады, тышқандарды аулап
Ителгі – бұл үлкен қырғилар қатарына жатады, көзге көп
Саз жапалағы – бұл құс кәдімгі үкіге ұқсайды, бірақ
Қаршыға – бұл жыртқыш құс салмағы 700-1200 г. Өте
Дала құладыны – бұл құстар жерден 2-3 м биікте
Дала күйкентайы – бұл құсты ақ тырнақты қырғи деп
Тілеміш – көп ұшатын, ауада көп қалықтайды, жерде де
Таудың етегі мен елді мекенді мекендеушілер
Тұрымтай – бұл кішкене қырғи, салмағы 160-330 г көбіне
Қарабауыр бұлдырық – бұл құстың салмағы 300-450 г, денесі
Қылаң торғай – кәдімгі үй торғайына ұқсайды, қыста Үндістанға
Қаратөс торғай – бұл торғайлар көп болып орналасады, көбіне
Қызылқұйрық тағанақ – бұл құс кейде кішкене торғайларға да
Сарығалдақ сұлыкеш - өте әдемі құс, әдемі сайрайды, сайрап
Тау сандуғашы – Қазақстанда тек батыс Тянь-Шань тауларында кездеседі,
Бозторғай – бұл орташа келген құс. Көктемде жазда аспанда
Қараалқалы бозторғай – бұл құстың құйрығы қысқа, жермен жақсы
Бәбісек – бұл құстың басында шашағы бар, тұмсығы ұзын,
Ала торғай – бұл құс шегірткелерді жейді. Бір үлкен
Көкқарға – денесі орташа, кейде қарағай басында немесе тартылған
Шөл құнақ – бұл құстың тұмсығы қара, дауысы ашық.
Айдарлы бозторғай – бұл құс аз уақыт ұшады, көбіне
Сарыалқым аражегіш – салмағы 40-60 г, аяқтары қысқа, жермен
Жасыл тұлжық – салмағы 25-35 г, тұмсығы үлкен, салған
Ақсу-Жабағылы қорығында мекен ететін қызыл суырлардың санының қазіргі кезеңдегі
Қызыл немесе ұзын құйрықты суыр (Marmota caudate Gtoffroy) ірі
Қызыл суыр Ақсу-Жабағылы Мемлекеттік табиғи қорығында мекендейтін ерекше кеміргіш
Қорықта суырдың таралуы мен санының өсіп даму динамикасы әр
Қорық аумағында суырдың бірінші санағы 1942-1945 жылдары жүргізілді. Санақ
Қорық аумағында суырлардың саны кеміп қана қоймай кей жылдары
Батыс Тянь-Шанның Талас Алатауында Қызыл суырдың таралуын бақылаған
П. А. Янушко 1942-1943ж.ж.
А.А. Иващенко 1968-1970 ж.ж.
В. И. Капитонова 1961-1962 ж.ж.
А. А. Цветкова 1972-1974ж.ж.
А. Т. Тоғайбаев 2006 ж.
Қазіргі жағдайда қорық аумағында cуыр санын анықтау мақсатында 2006
Жиналған мәліметтерді және күзет инспекторларының берген ақпараттарын қорытындай келе
Кесте 1. 2006 жылы Қорық аумағында қызыл суырдың санағы
жүргізілген аудандар.
№ Бақылау аймағы Кездескен жанұя Орташа тығыздығы Орташа саны
1. Байбарақ 4 4-5 20
2. К Қарасай - - -
3. Ү Қарасай 5 3-5 25
4. Көксала 6 4-5 30
5. Топшақсаз 38 7-8 266
6. Топшақ тау аңғары 8 7-6 48
7. Қожабек сай 18 5-6 108
8. Қожабек сай (күзет) 15 4-5 75
9. Қарасай 15 5-6 90
10. Қарасай (күзет) 11 4-5 55
11. Ақсай 41 5-6 246
12. Ақсай (күзет аймағы) 11 4-6 66
13. Көксай 19 4-5 80
14. Жабағлы өзенінің басы - - -
15. Айнакөл 4 4-6 24
16. Сарқырама 3 4-6 18
17. Қасқабұлақ шошқа сайы 6 4-5 30
18. Қызөлген 3 3-5 15
19. Байдақсай - - -
20. Ү-Қайыңды 2 4-5 10
21. Ү-Қайыңды бүркіт ұя - - -
22. Марал сай (Жусалы) 5 5-6 30
23. К-Қайыңды асуы 2 4-5 10
24. Мыңжылқы - - -
25. Талдыбұлақ - - -
26. Шепті сай 4 4-5 20
Бақылап зерттеу жұмыстары барысында Кіші-Қайыңды асуында екі жанұядан тұратын
Ал мамыр, маусым айларында Айнакөл, Шошқа сай, Байбарақ, Маралсай,
Оған дәлел келтірсек 2006 жылдың көктемінде жүргізілген сүтқоректілердің санағында
Суырлардың колониясы мекендеген аумақтан аюларды да жиі көруге болады.
Ал, қорыққа жақын орналасқан күзет аймағында (Қожабек сай, Қарасай)
Қазіргі кезде қорықта мекендейтін қызыл суырлардың саны салыстырмалы түрде
Біріншіден соңғы 3-5 жылдағы құрғақшылдықтың салдарынан тау аңғарларындағы тау
Екіншіден кейбір өзара жақын орналасқан колонияларының оба ауруына ұшырауы.
Үшіншіден қорық аумағындағы суыр санының өсіп кемуі күннің он
Қорыта келгенде қызыл суырдың қорық аумағында таралуы мен дамуы
2.4. Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы Қазақстан Республикасының Үкіметінің №249
Оңтүстік Қазақстан облысының ежелгі, әрі әсем табиғи көріністерінің бірі
Қаратау тауы ең алдымен өзінің флорасы мен фаунасының алуан
Қорық аумағында сүтқоректілердің 20 түрі кездеседі, қабан және қаратау
Қазақстанның Қызыл кітабына, қаратау арқары, үнді жайрасы, тау сусары
Қорықта құстардың 118 түрі анықталды, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген
Қорық аумағында буынаяқтылардың 152 түрі кездеседі. Олардың ішінде 8
Қаратау тауында археологиялық ескерткіштерінде құпиясы шешілмеген петроглифтер салынған, көбісі
Көптеген петроглифтер Қаратаудың Созақ өңірінде Арпаөзен және Қойбағар шатқалдарында
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының бағыттарының бірі – экологиялық туризм.
Экотуризм дегеніміз – табиғат мұрағаттарын тамашалау және демалыс мақсатындағы
Туристтік соқпақтарда қатаң ережелер сақтауымыз керек: темекі тартпау,
Жануарлар дүниесі.
Қаратау қорығының аумағы зоогеографиялық
Ихтиофауналық ерекшеліктеріне қарай қорық
биотасы құрамы жағынан контрастылы (
КСРО « Қызыл кітабына »
бара шығы ,жатқан жәндіктер ариалына
Арал теңізі бассейні мен
ішінде Қызыл кітапқа енгені
Қорықтың шөлді бөлігінде тасбақалар мамыр
Далалық агама құмды және гленисті
және мүйізді бозторғай, қара барылдақторғай
Ұя салатын құстардың 34
Қорыққа мекендейтін сүтқоректілер саны
Кеміргіштерден ірі тісті атжалман, қызылқұйрықты
Тұяқтылардан; бұхар бұғысы, қабан, жейран кездеседі.
( қандым, т.б. ).
Бұхар бұғысы қорық аумағында
Тайғұн – қоныс аудармайтын, көктемде
Тайғұндар КСРО Қызыл кітабына
Қорықтың қазіргі жағдайы.
Қаратау қорығының экожүйесіне табиғи
Тоғайлар қорық аумағының ⅓
Соңғы жылдары Туямуюн және
Тоғайлық комплекстер экожүйесі дегедадацияланды,
Қаратау қорығы аудандық
Қорықтың болашағы Амудария және Арал
Өзбекстанды төрт тоғайлық қорық
2.5. Еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемін арттыру
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағы орманды дала биіктігінен биік таулы
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағынының жері табиғат қорғау жұмыстарының ерекшеліктеріне
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағының аумағы солтүстіктен оңтүстік бағыт бойынша
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағының аумағында ғылыми құндылығы ерекше саналатын
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағында жануарлардың сирек кездесетін түрлері де
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағында тұрақты түрде «Табиғат жылнамасын» жазып
Мемлекеттік қорықтар мен саябақтардағы табиғат байлықтарына орасан нұқсан келтіретін
Елміздегі әрбір қорықтың немесе ұлттық табиғи саябақтың табиғат байлықтарын
Елімізде ерекше қорғалатын табиғи аумақтар тобының бірі – мемлекеттік
Қазіргі кезде елімізде 10 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар ұйымдастырылған.
Еліміздегі соңғы кезде «Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы
«Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы Алматы қаласынан 250
Көлсай көлдерінің тамылжыған табиғатын сақтауға ерекше ықылас көрсеткен Дінмұхамед
«Көлсай көлдері» ұлттық табиғи саябағының табиғи аумаққа кіретін жер
Бұл ұлттық табиғи саябақта ғылыми-зерттеу жұмыстары енді ғана қолға
Кейбір дәйекті деректер бойынша, «Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи
Оның 12 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген. Ондай түрелерге
Көлсайда басты байлық – «қызқарағай»,
Тіп-тік болып өседі құзға қарай.
Бұл жерге келген адам алғашында,
Ұзақ тұрар өзіңнен көзін алмай.
(Рысбай Сәтімбеков)
Бұл ұлттық табиғи саябақта жәндіктердің 740-қа жуық түрі, бауырымен
«Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ келешекте шетелдерден туристерді
Қазіргі таңда елімізде ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұйымдастыруға көңіл
Қазақстанда қазіргі кезде ұйымдастырылған ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жалпы
Р/с Атаулары
Жер көлемі га есебімен Орналасқан орны Ұйымдастырылған жылы
1. «Баянауыл» 50688 Павлодар обл. Баянауыл ауд. 1985
2. «Көкшетау» 182076 Ақмола обл.Зереңді ауд.Сол.Қазақстан обл. Айыртау ауд.
3. «Іле Алатауы» 199703 Алматы обл.Қарасай,Талғар, Еңбекшіқазақ аудандары. 1996
4. «Алтынемел» 161153 Алматы обл. Кербұлақ ауд. 1996
5. «Қарқаралы» 90323 Қарағанды обл. Қарқаралы ауд. 1998
6. «Қатонқарағай» 643477 Шығ. Қаз. обл.Қатонқарағай ауданы 2001
7. «Шарын» 93150 Алматы обл.Еңбекшіқазақ, Райымбек, Ұйғыр аудандары. 2004
8. «Бурабай» 83511 Ақмола обл. Шортанды ауданы 2006
9. «Сайрам-Өгем» 149053 Оңт. Қазақстан обл. Қазығұрт, Төле би,
10. «Көлсай көлдері» 161045 Алматы обл. Райымбек ауданы
Қазақстандағы ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың толық тізімі және олар
Қорытынды
Онда өз мамандығын сүйетін көптеген талантты жас мамандар жұмыс
Қорықтағы табиғат комплекстерін қорғау мен ғылыми жұмыстар табысты жүргізілуі
Қорықтың болашағы бүгінде ТМД ғалымдарын ғана емес, шет ел
Ақсу-Жабағылы қорығын табиғаттың адамға тартқан сыйы деп бағалай отырып,
Бұл дипломдық жұмыста қорықты ұйымдастырудың тарихы, оның қалыптасуы, даму
Қорыта айтқанда, қорықты қорғау – баршамыздың міндетіміз.
Қорықтың алдағы болашағы көркем де әсем болуы үшін табиғи
Қолданылған әдебиеттер:
«Қазақстан қорықтары» Жұмаділов Ә., Бекенова А., Қыдырбаев Х.
«Орта Азия мен Қазақстан қорықтары» В.Е. Соколова, Е.Е. Сыроечковский,
«Заповедники и Национальные парки Казахстана» Алматыкітап.
«Заповедник Аксу-Джабаглы» Иващенко А.А., Ишков Л.Е.
Кармышева Н.Х. «Флора и растительность заповедника Аксу-Джабаглы» Алма-Ата, 1973г.
«Шамшырақ» газеті,5.10.2007ж.
«Шамшырақ» газеті, 7.12.2007ж.
Ковшарь А.Ф., Иващенко А.А. «Заповедник Аксу-Джабаглы» Алма-Ата. 1982 г.
Ковшарь А.Ф., Ковшарь В.А., «Животный мир Казахстана» Алма-Ата. 2003ж.
Ә. Бейсенова «Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық-географиялық идеяларының дамуы»
«Физическая география Республики Казахстана» К.М. Джаналиева, Т.И. Будникова
А. Өтемағанбетов «Қазақстанның физикалық географиясы» Алматы 2004 ж.
«Аксу-Джабаглы» Алма-Ата «Қайнар» 1988, А. Иващенко, А. Книстаутас.
«Биологическое разнообразие Западного Тянь-Шаня» Труды Аксу-Джабаглинского государственного заповедника. Выпуск
Труды Аксу-Джабаглинского государственного природного заповедника. Выпуск 9
Оқушы анықтамасы. 6-10 сыныптар. «Арман» баспасы, 2004ж.
«Шамшырақ Маяк» газеті, 20.10.2001ж.
«Шамшырақ Маяк» газеті, 3. 10. 2008ж.
«Мұражайдағы тылсым табиғат көріністеріне саяхат» Лекция жинағы, Алматова Дина,
«География және табиғат» 1/2007, 40-41 беттер.
«География және табиғат» 1/2008, 3-6 беттер.
Интернет желісі: e-mail: karatau – oopt@ mail.ru. karatau –
Метеорологический ежемесячник, Ч.2. Вып.18.1978.№№1-10. Алма-Ата, 19787
Метеорологический ежемесячник, Ч.2. Вып. 18. 1987,№№ 11-13 Алма-Ата, 19887
Насыров Р. М., Ерохина О.Г. Биологическая продуктивность растительности горных
Абдрахманов К.А. Петрология и металлогения щелочных пород в Таласском
Орловская Э.Р. Первый палеонтологический заповедник СССР // Тр. Заповедника
Утехин В.Д. Адаптация растений к тмпературному режиму осенне-зимнего периода
Абдулина С.А., Иващенко А.А. Дополнение к «Списку сосудистых растений
Жданко А.Б. Фауна булавоусых чешуекрылых (Lepidoptera, Rhopalocera) Аксу-Джабаглинского природного
Басалаева С.А., Колбинцев В.Г. Распространение и биология данатинской жабы
Колбинцев В.Г. Роль заповедника Аксу-Джабаглы в сохранении генофонда редких
Мельникова А.В. Динамика численности тяньшанского горного барана в заповеднике
Федосенко А. К. Архар. Алма-Ата, 1983.
Чаликова Е.С. Копытное заповедника Аксу-Джабаглы. Дипломная работа. Рук., 1979.
Шапошников Ф.Д. Взаимоотношение диких и домашных животных на горных
Шапошников Ф.Д. Взаимоотношение диких и домашных животных на горных
Шапошников Ф.Д. Горные бараны Западного Тянь-Шаня// Природа, 1956. №1.
Арыстанов Б.П., Кертешов Т.С. Роль Трансгарничного проекта ГЭФ в
Шилин П.В. Уникальные памятники биологического разнообразия поздней юры Каратау