МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Ақшаның мәні және қызметтері 5
1.1. Ақшаның пайда болуы және жаратылысы 5
1.2. Ақшаның қызметтері және түрлері 9
1.3. Ақшаның қажеттілігі және оның экономикалық маңызы 19
2. Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері 21
2.1. Ақша жүйесінің сипаттамасы және оның даму тарихы
2.2. Ақша жүйесінің негізгі элементтері 22
3. Ақша табиғатының ерекшеліктері және теңгенің қазіргі жағдайы
3.1. Қазақстан теңгесі туралы 25
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30
Мол ақша табу – батырлық;
оларды сақтай білу – ақылдылық,
ал тиісінше жұмсай білу - өнер.
Б. Ауэрбах
Ақша ашпайтын құлып жоқ.
Қазақ мақалы.
Кіріспе
Ақша - адамзаттың ойлап тапқан керемет өнертапқыштығының бір
Ақша – бәріміздің де сұранымдарымызды қанағаттандырудың ортақ символы
Егерде адам өзінің ақшаға деген көзқарасын белгілі бір
Бай мен кедей адамның көзге ұратындай айырмашылығы жоқ.
Біреулері бай болуды мақсат етіп іске кіріссе, енді
Айтпақшы, реті келгенде бай адам мен дәулетті адамның
Ал ендігі мәселені осынау байлықтың көзі болып табылатын
1. Ақшаның мәні және қызметтері
1.1. Ақшаның пайда болуы және жаратылысы
Ақшаның пайда болуын б.ғ.д. 7 ғасырға жатқызады. Бұл
Ақша қоғамның өзімен анықталады. Қоғамның айырбас ретінде қабылдайтынның
Ақшаны пайда болу тарихының екі концепциясы бар: біріншісі
Рационалистік тұжырымдама бойынша ақша айырбасқа қатысатын адамдар арасындағы
Эволюциялық тұжырымдамаға сай ақша тауарлар әлемінен бастау алып,
Қоғамдық дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір қауым
Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер
1-сұлба. Ақшаның пайда болуы туралы концепциялар
Айта кететін жәйт, кез келген пайдалы зат құн
Құн - тарихи категория. Құнның негізі - адам
Тауардың ішкі қайшылықтары қандай жағдайда шешіледі деген сұраққа
Осылайша, мынадай қасиеттері бар тауар бөлініп шықты:
1) Ұзақ сақталатындығы.
Ақша ретінде сақталғыштығы төмен затты алу мұлде тиімсіз
2) Жинақтылығы (яғни, көлемі кішкентай болғанымен құнының жоғары
3) Экономикалық бөлінгіштігі.
Кез келген пропорцияда бөліне алмаса ол онда ақша
4) Табиғатта аз кездесетіндігі.
Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып,
2-сұлба. Ақша қасиеттері
Ақша деген тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның
1.2. Ақшаның қызметтері және түрлері
Жоғарыда айтылғандай, бір тауарды екінші тауарға айырбастау мүмкін
Осылайша бір тауардың құнын екінші бір тауардың құнымен
Бұл жөнінде К.Маркс былай деген: "Натуралдық нысаны балама
Ақша - тауардың ерекше қасиеті, оның кез келген
Ақшаның мәнін көрсетуші оның атқарымы болып есептеледі. Экономиканың
1) Ақша құнды өлшеуші ретінде.
2) Ақша, айналым құралы ретінде.
3) Ақша төлем құралы ретінде.
4) Ақша қорлану құралы ретінде.
5) Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде,
Айта кететін нәрсе, көрсетілген атқарымдарды тек ақша ғана
Ақша құн өлшемі ретінде. Ақшаның бұл атқарымы оның
Осыдан біз ақшаның құн құралы ретіндегі атқарымын көреміз.
Ақша айналым құралы ретінде. Барлық тауарлар, қай жерде
Сонымен, ақшаның айналым құралы ретінде жұмыс істеуі ақшаның
Бұл атқарымның өзіне тән бір ерекшелігі, ақша мен
Айта кететін бір жайт, осы айналымның құралы ретінде
Ақша төлем құралы ретінде. Бұл атқарымға тауардың қозғалысы
Тарих тұрғысынан қарағанда, ақша төлем құралы ретіндегі атқарымда
Бұл жөнінде К.Маркс былай деп жазған: "Бір тауардың
Ақшаның бұл атқарымы, несие беріп және оны қайтарғанда,
Ақшаның осы атқарымында, қолма-қол ақшасыз есептесетін жеке тұлғалардың
Ақшаның төлем құралы ретінде атқарымының жоғарыда айтылған айналыс
Ақша қорлану құралы ретінде. Бұл атқарымды, айланыс құралы,
Ақшаның қорлану кұралы ретінде атқарымын орындайтын артық ақша
Осының арқасында шаруашылықтардың, жеке тұлғалардың уақытша артық (бос)
- несиеге берілген ақша кедергісіз іске пайдаланылады;
- несиенің уақытында қайтарылуына күмән жоқ;
- несиеге берген ақшадан жоғарғы деңгейде пайда
Дүние жүзілік ақша атқарымы. 1976 жылы, ақшаның алтын
Ақшаның түрлері
Ақша, пайда болғаннан бері бірнеше рет өзгеріске ұшырады.
Ең бірінші метал ақша, біздің заманымыздан бұрынғы, үшінші
Алтын ақшаның жеке өзіндік құны бар. Сондықтан ол
Дегенмен, алтын ақшаны пайдаланудың бірқатар киындықтары бар. Біріншіден,
Қағаз ақша. Ең бірінші қағаз ақша ХІ-ғасырда Қытайда
Қағаз ақшалар алтынға, не күміске айырбасталынбайды және оны
Несиелік ақша (банк билеттері). Несиелік ақшаны айналысқа шығару
Қолма-қол ақшаны несиелік айналым құрамымен ауыстыру, несиенің басты
Қолма-қол ақшасыз айналымдағы ақша. Қолма-қол ақшасыз айналым дегеніміз,
Бірақ қолма-қол ақшасыз
- Кейбір құнды қағаздар арқылы жүргізілетін қолма-қол
- Кейбір ақша алушылармен есептескенде төлеушінің банктегі
- Егер, қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға қатысушылар,
Өз ретінде, қолма-қол ақшасыз
- Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуда 3 жақ
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысушылар банкпен несиелік байланыста болады.
Сонымен қатар, қолма-қол ақшасыз есеп айырысу мен қолма-қол
Айналымдағы ақша жиыны және ақша базасы. Осы екі
Бұл заң нарық кезінде үйлеспейді деген пікірмен соңғы
Бұлай болудың басты себебі нарық жағдайында қолма-қол ақшамен
Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 2000 жылы 45,9 пайызға
ақша агрегаттары
Елдегі айналымда жүрген ақша жиынының бөлігін құрайтын ақша
Типтік ақшалы агрегаттарды жалпы сипаттайық.
М0 ақша агрегаты қолма-қол ақшаны сипаттайды. Демек, бұл
М1 ақша агрегаты айналымдағы қолма қол ақшаны және
М2 ақша агрегаты М1 ақша агрегаттарынан және
М3 ақша агрегаты М2 ақша агрегатымен қоса
L ақша агрегаты ең кең ауқымды ақша агрегаты
Қазақстанда қатаң монетарлық саясат қолданылып отырғанын байқауға болады.
Ақша базасы дегеніміз айналымда жүрген қолма-қол ақшаның екінші
Қазақстанда бұл қосынды 2001 жылдың басында 134 млрд
Алтынды кредит ақшамен ығыстыру ары қарай дамуын ақша
Кредиттік карточка ақшаның төлем құралы қызметін атқарады.
Кредиттік карточкалардың түрлері:
1. Жаңартылатын карточкалар. Магазин, ресторандарда қолданылады. Карточкалардың қарыздары
2. Бір айлық карточкалар. Туристік фирмалармен есеп айырысу
3. Фирмалық карточкалар. Әр түрлі фирмалар әр түрлі
4. Сыйлықтық немесе алтын кредиттік қарточкалар. Олар тек
Кредиттік карточкалар 1915 жылдан бастап пайдаланылады, ол кезде
Ақша эволюциясының осы заманғы кезеңіне электронды ақшалар жүйесі
Қазақстанда электронды ақшалар жүйесі қалыптасу сатысында.
Бірінші пластикалық "ақшалар" шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы
1.3. Ақшаның қажеттілігі және оның экономикалық маңызы
Ақшаның объективті қажеттілігі тауар өндірісі және одан туындайтын
Әйтсе де адам өміріне ақшаның қажеттілігі туралы әр
"Ақша - зат емес, ол қоғамдық қатынастар жиынтығы".
Ақша - тарихи дамыған экономикалық категория (санат). Ол
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де, мемлекеттік
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының
2. Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері
2.1. Ақша жүйесінің сипаттамасы және оның даму тарихы
Әр елдің тарихы қалыптасқан және тиісті заңмен бекітілген
Ақша жүйесі - бұл әрбір елде тарихи қалыптасқан
Негізінде ақша жүйесі көпшілік елдерде 16-17 ғасырларда қалыптасты,
Биметалды ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық метал болып
Монометалдық ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл ретінде
Алтын монометалдық ақша жүйесінің үш түрі болды:
алтын - монеталық стандарт. Бұл стандартта алтың ақшаның
алтын — құйма стандарты. Бұл стандарт бойынша банкноттар
алтын — девиздік стандарт. Бұл стандартта жеке елдердің
Бұл жерде айта кететін маңызды нерсе - алтын
Өткен ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарының басында дүние жүзінде айырбасталмайтын
Кейінгі кезеңдерде, несиелік ақша белгілерінің айналымы негізінде, екі
1 СДР - арнаулы өзара қарыз құқықтары 1969
Тек, әшейін көзбен салыстырғанның өзінде, келтірілген айырмашылықтар, осы
2.2. Ақша жүйесінің негізгі элементтері
Қазіргі жағдайда ақша жүйесі бірнеше элементтерден құралады. Оның
Елдің ақша бірлігінің аты. Бұл элемент, әр елдің
Ресейде ХVIII-ғасырда, кейбір княздықтарда қолданылған күмісқұймалар "рубль" деп
Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында шығарылған
— Ақша белгілерін қамтамасыз етудің тәртібі. Қазақстанда жоғарыда
~ Эмиссия тетігі. Ақшаны айналымға шығару және оны
а) қолма-қол емес ақшаның айналымға шығару және оны
б) қолма-қол ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан
— Айналымдағы ақша жинағының құрылысы. Бұл ұғым екі
— Ақша мен несиені реттеу тетігі. Бұл ақша-несие
— Ақшаның құнын белгілеу тәртібі. Бұл, осы елдің
3. Ақша табиғатының ерекшеліктері және теңгенің қазіргі жағдайы
3.1. Қазақстан теңгесі туралы
Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргізудің негізгі себебі
1992-1993 жж. егемен елдердің бірсыпырасы өз ұлттық валютасын
1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Президенті, үкіметі,
1993 ж. 12 қарашасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э.
• 1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де
• 1993 ж. 18 қарашадан бастап
• қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі теңгенің валюталық курсын бекітті:
Сөйтіп, 1993 ж. 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашқы
Халықаралық валюта қоры Қазақстанда ұлттық валюта енгізу акциясын
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас
1995 ж. орта кезінде Ұлттық банк пен Қаржы
1997 ж. мемлекеттің алтын валюта қоры кәсіпорындарды жекеменшіктендіру
1998 ж. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы дағдарыстың күшеюі, әлемдік бағалардың
1999 ж. сәуірінен Қазақстан үкіметі теңгенің еркін өзгермелі
Қазақстанның төңірегіндегі елдерде - біздің негізгі сауда әріптесімізде
...Біз Ресейден әкелінетін кейбір импорттық тауарларға өте елеулі
Міне, осы тұрғыдан алғанда жағдайдан шығудың бір ғана
Сонымен, Қазақстан теңгесі міне алты жылдан астам уақыт
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі замандағы экономистердің ақша қызметтерінің саны мен олардың
Ақша жоғарыда көрсетілген қызметтерді атқара отырып кірістер мен
Ақша қызметтерін бастапқы талдауына қортытындылай келе олардың өзара
Осылайша ақша қызметтері саусақпен санарлық болғанымен оларды зерделей
Сонымен ақша туралы ойларымызды былай қортындылаймыз. Ақша дегеніміз
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Сейтқасымов Г.С., Ақша, несие, банктер. Алматы, 2001.
2. Саниев М.С. Ақша, несие, банктер. Алматы,
3. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие,
4. Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары,
5. Әубәкіров Я., нәрібаев н., Есқалиев м. Экономикалық
6. Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Табеев
Экономикалық теория. «Қазақ университеті». Алматы, 1999.
7. Ахмедьярова М.В. Амирова А.У. Экономикалық теория. (экономикалық
30
Ақшаның пайда болуы
Рационалистік концепция
Эволюциялық концепция
Ақша айырбасқа қатысатын адамдар арасындағы жалпыға ортақ бірліктің
Ақша тауарлар әлемінен бастау алып, ұзақ тауарлық айырбас
Ақша
Тауарлық қасиеті
Тұтыну құны
Айырбас құны