ЖОСПАР
Кіріспе 3
1-бөлім. Қазақстандағы қолма-қолсыз ақша айналысын ұйымдастыру 4
1.1. Қолма-қолсыз есеп айырысу қағидалары 4
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу құралдары 9
ІІ-бөлім. Банктер арқылы қолма-қол ақшасыз есеп айырысу 21
2.1 Банктік шоттар ашу тәртібі 21
2.2 Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру негізі 23
Қорытынды 25
Қолданылған әдебиеттер тізімі 26
Кіріспе
Тауарлы-ақшалай қарым-қатынастар кезінде сату-сатып алу және қызмет көрсету
Мұндайда ақшалай есеп айырысудың (80-90%) негізгі бөлігін қолма-қол
Қолма-қол ақшамен және қолма-қол ақшасыз есеп айырысулардың арасында
30-жылдардан бастап 1993 жылға дейін біздің еліміздегі қолма-қол
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанның қолма-қолсыз ақшалай есеп айырысуының бүгінгі
Жұмысты орындаудағы мақсат: қазіргі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуының
Жұмысты орындаудағы міндеттер:
Қолма-қолсыз есеп айырысу қағидаларын қарастыру;
Банктік шоттар ашу тәртібі туралы зерттеулер;
Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру негізін қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан
Менің курстық жұмысым Қазақстандағы қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
1-бөлім. Қазақстандағы қолма-қолсыз ақша айналысын ұйымдастыру
1.1. Қолма-қолсыз есеп айырысу қағидалары
Қазіргі жағдайда ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып
Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша
• өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
• ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
• банк несиелерін алу және қайтаруда;
• бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
• халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
• басқа да банкаралық есеп айырысуларда.
Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылатындықтан
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу — бұл ақшалай қаражаттарды
Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп айырысулар белгілі бір жүйеге байланысты
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі — бұл қолма-қолсыз
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастыру мынадай талаптарға сәйкес
Біріншіден, өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бірқалыпты
Екіншіден, белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген төлеушілердің
Үшіншіден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы, яғни
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
Бұл қағидалар әсіресе мыналарға қатаң қарайды:
• төлеу орны — банк, яғни ол қолма-қолсыз
• төлеу уақыты — өнімді тиеген соң немесе
• төлеушінің келісімі (акцепт) — төлеудің негізіне жатады;
• төлеу көзі — сатып алушының меншікті қаражаты
• қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формасы, яғни олардың
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бірдей банк ішіндегі
• өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
• ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
• банк несиелерін алу және қайтаруда;
• бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
• халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
• басқа да банкаралық есеп айырысуларда.
Бірақ аталып өткен қағидалар, сатып алушының төлем қабілетін
Кейіннен экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-қолсыз ақшамен
Бірінші қағидасы — барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары
Мұнда клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау
Нарықтық шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу,
Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың бірінші қағидасының
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың үшінші қaғидасы — нарық
Бұл қағида меншік формаларына байланыссыз кез келген нарық
2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасы бекіткен
Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың мынадай
1) төлемнің мерзімділігі;
2) төлемнің қамтамасыз етілуі.
Төлемнің мерзімділік қағидасы — шаруашылық несиелік сақтандыру шарттарында,
Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін
Төлеу мерзімділігінің қағидасын енгізудің тәжірибелік маңызы бар десе
Мерзімді төлем мынадай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:
• сауда-саттық операцияларының басталуына дейін, яғни жабдықтаушының тауарын
• сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейін, яғни төлеушінің төлем
• сауда-саттық операциясын аяқтағаннан кейін, біршама уақыттан кейін
Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімі кешіктірілген және мерзімі
Мерзімінен бұрынғы төлемдер — бұл келісілген мерзімінен бұрын
Мерзімі кешіктірілген төлемдер — бұл көзделген уақытта қарыздық
Мерзімі өткен төлемдер — бұл төлеушіде төлейтін қаржы
Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы — бұл алдындағы мерзімділік
Төлемнің жедел түрде қамтамасыз етілуі, төлеушіде бірінші класстық
Төлемдердің жедел түрде қамтамасыз етілуінің әр түрлі формалары
Төлемдердің алдағы уақыттарда қамтамасыз етілуі төлемді кепілдендіреді, шаруашылықтағы
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуға байланысты барлық аталған қағидалар
Демек, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу қaғидалары — бұл
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу құралдары
«Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз
• төлем тапсырмасы;
• төлем талабы-тапсырмасы;
• инкассалық үкім;
• чекпен есеп айырысу;
• вексельмен есеп айырысу.
Аталған төлем құжаттарының мынадай өзіне тән көрсеткіштері болуға
1) төлем құжатының атауы;
2) төлем құжатының номері, толтырылған күні, айы, жылы;
3) ақшаны аударушының (төлеушінің) толық аты-жөні және жеке
4) ақшаны аударушы банктің толық аты-жөні және банктік
5) бенефициардың (ақшаны алушының) толың аты-жөні және жеке
6) бенефициар банктің толық аты-жөні және банктік идентификациондық
7) төлемнің тағайындалу коды;
8) санмен және жазбаша түрде берілген төлем сомасы;
9) төлемді немесе ақшалай аударымды жасайтын тұлғаның қолдары
10) бенефициардың және ақшаны аударушының салықты төлеуші ретіндегі
Төлем құжаттары қағаз және электрондық жолмен толтырылуы мүмкін.
Төлемдердің тағайындалуының бірдей классификаторы Қазақстан Республикасындағы ақша-несие және
Резиденттік белгісі ҚР-ның валюталық заңдылықтарына сәйкес анықталады және
«1» — резидент;
«2» — бейрезидент.
Экономиканың секторының коды мынадай:
0 — Халықаралық, ұйымдар;
1 — Орталық Үкімет;
2 — Аймақтық және жергілікті басқару органдары;
3 — Орталық (ұлттың) банктер;
4 — Басқа депозиттік ұйымдар;
5 — Басқа қаржылық ұйымдар;
6 — Мемлекеттік қаржылық емес ұйымдар;
7 — Мемлекеттік емес қаржылық емес ұйымдар;
8 — Үй шаруашылығына қызмет көрсететін, коммерциялық емес
9 — Үй шаруашылықтары.
Төлемнің тағайындалу коды операцияның түрін анықтайтын 10 санаттан
0 — Зейнет ақы және жәрдем ақы;
1 — Қолма-қол ақшамен операциялар (спецификалық аударымдар);
2 — Шетел валютасы және бағалы металдармен операциялар;
3 — Депозиттер;
4 — Займдар;
5 — Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің шығарған бағалы қағаздары,
6 — Қазақстан Республикасының резиденттерінің шығарған бағалы қағаздары
7 — Тауарлар мен материалдық емес активтер;
8 — Көрсетілетін қызметтер;
9 — Бюджетке төлемдер мен бюджеттен төлемдер.
Төлемдердің тағайындалуының бірдей классификаторы толтырылатындарға мынадай төлем құжаттары
• төлем тапсырмасы;
• төлем талабы-тапсырмасы;
• салық (кеден) органдарының инкассалық үкімі;
• аударуға берген өтініш;
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Бұл қазіргі кезде кеңінен
Төлем тапсырмасы — ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге
Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап (оны толтырған
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы 1-суретте берілген.
Бенефициар
Ayдарушы (төлеуші)
Бенефициар банкі Аударушының банкі
1-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
1 — тауарды (қызметті) жабдықтау; 2 — төлем
Екі жақтың келісуі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді, мерзімінен
Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәміленің шартында төлем
Төлем тапсырмасымен есеп айырысудың артықшылығы, оның әмбебап есеп
Бенефициар
1 Аударушы (төлеуші)
Бенефициар банкі Аударушының банкі
2-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
1 — алдын ала төлеу барысында тауарды (қызметті)
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа
Төлем талап-тапсырмасы — бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші
Төлем талаптапсырмасын бенефициар толтырады да, оны коммерциялық құжаттармен
Төлем талап-тапсырмасы бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны
Бенефициар Аударушы
Бенефициардың банкі
Аударушының банкі
3-сурет. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымы.
1 — тауарды жабдықтау (қызмет көрсету); 2 —
Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар: келісімшарт
Инкассалық өкім — заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны
Инкассалық өкім салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді,
Инкассалық өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік шотынан,
Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім
Чекпен есеп айырысу. Чекті есеп айырысу
• егер де төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі
• сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқсандағы
Аталған ережеге сәйкес чектер мынадай түрлерге бөлінеді:
• Кепілденген чек — чек берушінің банкіндегі шотындағы
• Кепілдендірілмеген чек — чек беруші банктің кепілдігі
• Қамтамасыз етілген чек — банкке алдын ала
• Қамтамасыз етілмеген чек — депозитпен қамтамасыз етілмеген
Ережеге сәйкес, чек — бұл чек берушінің чекті
• Чектің өзіне тән мынадай көрсеткіштері болады:
1) «Чек» деген атауы;
2) Чек номері мен сериясы;
3) Чектің қызмет ету мерзімі;
4) Чек берушінің аты-жөні;
5) Чек берушінің СТН;
6) Санмен және жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні,
7) Чек ұстаушының аты-жөні;
8) Чек ұстаушының СТН;
9) Чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы;
10) Чек беруші банктің жеке банктік коды;
11) «Бұйрық бойынша төлеңіз» кестесі;
12) «Төлемнің тағайындалу» кестесі;
13) Чекті төлем ретінде қабылдағаны туралы чек ұстаушының
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақша
Чектің қызмет ету мерзімі толтырылған күнді есептемегенде он
Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тәртібі сызбамен
Бенефициар Төлеуші
БАНК
4-сурет. Чекпен есеп айырысу сызбасы.;
1 — төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы
• Вексельмен қолма-қолсыз есеп айырысу бір формасына жатады.
Енді жай және аудармалы вексельдің айналысы процесіне мән
1
Вексель беруші
(сатып алушы,
төлеуші)
3
4 Вексель ұстаушы (сатушы, төлемді алушы)
5-сурет. Жай вексельдің айналыс процесі.
1 — сатып алушы (вексель беруші) вексельді тауарды
1
Трассант (вексель беруші)
Трассат (төлеуші)
Ремитент (қаражат алушы)
5
4
6-сурет. Аудармалы вексельдің айналыс процесі.
1 — вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатов) тауарын
Аккредитивтік есеп айырысу формасы. Аккредитивпен есеп айырысу жиі
Аккредитив — бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
• өтелген және өтелмеген;
• қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Өтелген (қаражат аударылған) — бұл эмитент банктің міндеттемесінің
Өтелмеген (кепілденген) — бұл банктердің өзара корреспонденттік қатынастар
Кепілденген аккредитивті эмитент банк сатып алушымен келісімшарт негізінде,
Жабдықтаушы
Сатып алушы
Жабдықтаушының банкі
Сатып алушының банкі
7-сурет. Алдын ала қаражатты аудару арқылы аккредитив формасымен
1 — алдын ала қаражатты аудару арқылы аккредитив
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс. Ондай
Жабдықтаушы
Сатып алушы
Жабдықтаушының банкі
Сатып алушының банкі
8сурет. Банктік кепілдемені пайдалану арқылы аккредитив формасымен есеп
1 — банк кепілдемесін беру арқылы аккредитив формасын
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент банктің әмірімен өзгертілуі
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе күшін жоя
Аккредитив формасын пайдалану арқылы есеп айырысуда қолма-қолсыз ақшамен
ІІ-бөлім. Банктер арқылы қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
2.1 Банктік шоттар ашу тәртібі
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар бойынша операциялар клиенттердің банктердегі
Сонымен, қазіргі кездегі еліміздің екінші деңгейдегі банктерінде шоттар
• Жоғарыдағы ережеге сәйкес ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктерде
Резидент заңды тұлғалар үшін:
• Жарғысының көшірмесі (нотариалды куәландырылған); Статистикалық карточка;
• Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмесі;
• СТН көшірмесі;
• Филиалдар мен өкілеттік үшің резидент заңды тұлғаның
• Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер үшін ҚР
• Қол қою және мөр басу үлгісі бар
• Қол қоюшы тұлғаларға арналған бұйрықтың көшірмесі мен
• Банктік шот ашу туралы өтініш;
• Банктік шот туралы келісімшарт.
Бейрезидент заңды тұлғалар үшін:
• Мемлекеттік немесе орыс тілінде дайындалған Филиал немесе
• Статистикалық карточка;
• Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмесі;
• СТН көшірмесі;
• Филиалдар мен өкілеттік үшін бейрезидент заңды тұлғаның
• Қол қою және мөр басу үлгісі бар
• Жеке куәлігі (көшірмесі);
• Банктік шот ашу туралы өтініш;
• Банктік тот туралы келісімшарт.
Шаруа (фермер) шаруашылығы
• Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмесі;
• СТН көшірмесі;
• Жерді пайдалануға жер бөлімшесін беру туралы құжаттың
• Қол қою және мөр басу үлгісі бар
• Жеке куәлігі (көшірмесі);
• Банктік шот ашу туралы өтініш;
• Банктік шот туралы келісімшарт,
IV. Жеке кәсіпкерлер үшін:
• Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы
• СТН көшірмесі;
• Қол қою және мөр басу үлгісі бар
• Жеке куәлігі (көшірмесі);
• Банктік шот ашу туралы өтініш;
• Банктік шот туралы келісімшарт.
V. Шетелдік дипломатиялық және консулдық өкілеттіктер үшін:
• ҚР Сыртқы істер министрлігінен берілген, оның аккредитациясын
• Қол қою және мөр басу үлгісі бар
• Жеке куәлігі (көшірмесі);
• Банктік шот ашу туралы өтініш;
• Банктік шот туралы келісімшарт.
VI. Жеке тұлғалар үшін:
• Жеке куәлігі (көшірмесі);
• СТН көшірмесі;
Қол қою және мөр басу үлгісі бар куәландырылған),
• Банктік шот ашу туралы өтініш;
• Банктік шот туралы келісімшарт.
2.2 Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру негізі
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы қолма-қол ақшасыз
Банкаралық есеп айырысулар, егер де төлеуші мен қаражатты
Нарық экономикасына өтуге байланысты, яғни көптеген дербес коммерциялық
Қазіргі уақытта корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп айырысуды
I варианты — орталықтандырылмаған, яғни коммерциялық банктердің бір-бірімен
II варианты — орталықтандырылған, яғни коммерциялық банктер арасындағы
Корреспонденттік шот — бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның клиенттерінің
• банк клиенттерінің ақшалай қаражаттарына аудару және есептеу;
• банк клиенттерінің бюджетпен зейнетақы қорларымен және басқа
• клиенттерге қолма-қол ақша беру және қабылдау;
• банкаралық займдар және депозиттер, бағалы қағаздар;
• ҰБ-пен кассалық операциялар;
• берілген несиелер үшін алынған пайыздар және басқа
• депозиттік шоттар бойынша пайыздар төлеу;
• банктің өзінің бюджетке төлемдері (салың);
• банктің басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстар т.б.
Корреспонденттік шотты ашу үшін банктер мынадай құжаттарды Ұлттық
• корреспонденттік шот ашуы туралы өтініш;
• банк жарғысының көшірмесі;
• банктік операцияларды жүргізуге рұқсат беретін лицензияның көшірмесі;
қолдары мен мөрінің үлгісі бар карточка (нотариалды
Қорытынды
Қазіргі кезде ақша шаруашылық өмірдің ажырамас белгісі болып
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға банктердің желісі қолдау көрсетіп,
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) - ол
Айналыстағы ақша алма-кезек біресе айналыс құралы, біресе төлем
Қорыта айтқанда, электрондық төлем жүйесін қолдану ақша айналымын
Бұл курстық жұмыста біз осы қолма-қол ақшасыз есеп
Қолданылған әдебиеттер тізімі
«Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы. 29.06.1998
«Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз
«Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу
«Қазақстан Республикасының Мемлекеттік классификаторы — төлемдердің тағайындалуының бірдей
Банковское дело / Под ред. Сейткасымова Г.С. —
Деньги, кредит, банкир; Под ред. Лаврушина О.И. —
Алдаберген Ә. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі: Ақша-кредит саясаты
Әшімұлы Ә. Экономиканың алтын қазығы: Бүгін ұлттық валюта
Қаржы жүйесі: Мемлекттік қаржы, кәсіпорындардың қаржы қызметі, ақша-кредит
Мұқаштегі М., Г. Марченко: “Міндет – теңгенің сыртқы
3