Мазмұны
Кіріспе
1. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп және аудит жұмысының
ұйымдастырылуы
1.1 Кәсіпорынның есеп саясаты
1.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп және аудит жұмысының
ұйымдастырылуы
2. Кәсіпорынның ағымдағы активтерін талдаудың маңызы және әдістері
2.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайы және оны талдаудың мақсаты
2.2 Кәсіпорынның ағымдағы активтерін талдаудың ақпараттық негіздері
2.3 Ағымдағы активтерді талдаудың әдістері
3. Кәсіпорынының активтерінің құрамы мен құрылымын талдау
3.1 Активтердің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
3.2 Кәсіпорынның табыстылығын талдау
3.3 Кәсіпорынның қызметінің тиімділігін және іскерлік
белсенділігін талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен кәсіпорындардың қаржы-шарушылық қызметі шоттары
Есеп тіркемелерінде шарушалық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі,
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзге
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шарушалықты жүргізуші
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімд
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген, сондықтан
Ұсынылып отырған осы оқу құралының мақсаты – студенттерге кәсіпорынның
1. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп және аудит жұмысының ұйымдастырылуы
1.1.Кәсіпорынның есеп саясаты
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп ұйымның
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін топтау мен
Ұйымның өзінің есеп саясатын өңдеу мүмкіндігі мен қажеттілігі бухгалтерлік
бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті талаптарына
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және аналитикалық шоттарының
алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
актив пен міндеттемелер түгендеуін өткізу тәртібі;
актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы;
шарушалық операцияларды бақылау тәртібі;
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің маңызды
Ұйымның есеп саясатын таңдау мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
меншік нысаны мен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық
салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл шаруашылығы
қызметінің көлемі, жұмысшылар мен қызметкерлерінің орташа тізімдік саны және
салық салу жүйесімен арақатынасы (әртүрлі салық түрлері бойынша жеңілдіктер
қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық дамуының ұзақ мерзімдік
ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті барлық
материалдық базасының болуы (компьютерлік техника мен басқа да оргатехника
кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының (қаржы бөлімі қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың
Кез-келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
Көрсетілген талаптардың әрқайсысының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның объектілерді есептеу
Уақыттылық. Кәсіпорынның шарушалық әрекетінің фактілері бухгалтерлік есеп пен бухгалтерлік
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті кірістер
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері - әр айдың соңғы календарлық
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және үнемді
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесінің
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері.
Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу және
Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу әдістері;
өндіріс шығындарын және оларды объектілер арасында тарату әдісі;
Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
Материалдық қорларды бағалау әдістері;
Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
Курстық айырманы есептеу;
Тағы да басқалар.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
Өндірістік технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне, өндірістік циклдың ұзақтығына, өнім
нормативтік әдіс;
өндірістік өңдеу сатысы;
тасырыстық әдіс.
Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Жанама шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде аталған
өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге байланысты тікелей шығындар;
тікелей шығындардың жалпы сомасы;
материалдық шығындардың сомасы;
сметалық мөлшерлеме;
өткізілген өнім көлемі.
Аяқталмаған өндірістің бағалануы
Жаппай және сериялы өндірісте аяқталмаған өндіріс былайша бағаланады:
нақты немесе нормативті өндірістік құн бойынша;
тікелей шығындар бойынша;
жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша.
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік балансында аяқталмаған
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытында дайындалады. Оны
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған барлық
Кәсіпорынынң есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару құжаттарымен,
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
Бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
Жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және тағы да
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп саясатының дайындалған
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерін есеп саясатындағы болған өзгерістер
Ұйымдардың түсініктеме жазуларында жыл бойы орындалған жұмыстар бойынша жасалынған
1.2. Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп және аудит жұмысының ұйымдастырылуы
Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу үшін кәсіпорында күнделікті орындалып отыратын
Жалпы кәсіпорындағы атқарылып жатқан жұмыстың, орындалған тапсырманың үздіксіз, белгілі
Құжат кәсіпорындағы орандалған шарушалық операцияларына сәйкес үздіксіз толтырылып, олардың
Бухгалтерлік құжат – кәсіпорындағы шарушалық операциялардың орындалғанын растайтын немесе
Орындалған шарушалық операцияларын бастапқы құжатқа түсірду бухгалетрлік есеп
Кәсіпорында жүргізілетін шарушалық құбылыстарының әр түрлі болсы себебінен бастапқы
Міндетті деректемеге (реквизитке) жататындар:
құжаттың аты, нысанның қоды;
құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы);
құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
шарушалық операциясының мазмұны;
шаруашылық оперциясының өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
шаруашылық оперцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды толтыруға жауапты
жауапты атқарушының қолы.
Қосымша деректемелер шаруашылқ операция көрінісінің ерекшеліктерімен және құжаттардың тағайындалуымен
Құжаттардың нысандары (формалары) келесі есеп бөлімдері бойынша топтасады:
ауылшарушалық өнімі мен шикізаты
еңбек және еңбекақы;
негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
материалдар;
кем бағалы және тез тозғыш заттар;
капиталдық құрылыстағы жұмыс;
құрылыс машианалары мен механизмдердің жұмысы;
автокөліктегі жұмыс;
түгендеу нәтижелері;
кассалық операциялар;
сауда операциялары.
Құжаттар дер кезінде, яғни операцияның орындалу барысында толтырылуы керек.
Құжаттардағы жазбалар сиямен, шарикты қаламсаппен, жазба машинасымен (компьютермен) және
Ақша операциялары бойынша толтырылатын құжаттар және есеп айырсу құжаттары,
Алғашқы (бастапқы) құжаттарды толтырғанда жасалаған қателерді келесі жолдармен түзетуге
Кассалық және банктік құжаттарға түзету енгізуге болмайды. Егер аталған
Бухгалтерлік есепте пайдаланылатын алғашқы құжаттардың басқадай түрлеріне түзету енгізу
Есептеу үрдісінде ыңғайлы және дұрыс болуы үшін құжаттар келесі
Мақсаты бойыша құжаттар үкімдік, атқарушылық, бухгалетрлік толтыру және құрамдастырылған
Үкім құжатында – шарушалық операцияларды жүргізуі туралы бұйрықтар мен
Атқарушылық құжаттар – шарушалық операциялардың орындалғанын көрсетеді. Бұл құжаттарға
Бухгалтерлік толтырылған құжаттар – ұйымның бухгалтериясы жасаған әртүрлі анықтамалар,
Біріктірілген құжаттарының құрамына бірнеше функцияны қатар атқаратын барлық құжаттар
Толтыратын орнына байланысты құжаттар ішкі және сыртқы болып
Ішкі құжаттар дегеніміз – белгілі бір кәсіпорында толтырылып оның
Сырттық құжаттарға – кәсіпорынға басқа ұйымдардан келіп түскен немесе
Операцияның көрініс алу тәсіліне байланысты бухгалтерлік құжаттарды алғашқы құжаттар
Алғашқы құжаттардың өзі олардың толтырылатын операцияларының мазмұнына қарай бір
Бір рет қолданылатын құжат арқылы бір ғана операция құжатталады
Жинақталған құжаттарда белгілі бір мерзім аралығында орындалған біртектес операциялар
Жұмыс кезінде бухгалтерлер түрлі құжаттармен жұмыс жасайды: нормативті-құқықтық, ұйымдастырушылық-өкімгерлік,
Құжат айналымының ережесі және есептік ақпараттың өңделу технолгиясы кәсіпорынның
Құжат айналымының басқару механизмін дайындау, кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің үрдісінде
Құжат айналымын басқарудың жүйесі кәсіпорында келесі кезеңдерді қамтиды:
бухгалтерлік қызмет туралы ережені дайындау;
бухгалтерияның және кәсіпорындағы есепке қатысы бар басқа қызметкерлердің лауазымдық
кәсіпорындағы құжат айналымының кестесін құрау;
есепті ақпаратты өңдеу технологиясын құру;
істің номенклатурасын құру және құжатты ағымдағы сақтау тәртібі;
құжаттың бағалы сараптамасы және істі ұзақ сақтауға дайындау.
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік қызметті құрылымдық бөлімше ретінде құру;
қызметкерлер құрамына бухгалтер лауазымын енгізу;
шарттық негізде бухгалтерлік есептің жүргізілуін мамандандырылған ұйымға немесе бухгалтер-маманына
кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысын өзі жүргізу.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп құжаттары мен құжат айналымы кестесін құруды
Бухгалтер құжатты қабылдау барысында ең біріншіден мазмұны бойынша тексереді,
Тексеріп болғаннан кейін бухгалтер құжаттарды өңдейді. Өңдеу құжат бойынша
Сақтау мерзімдері әртүрлі құжаттар бірге орналастырылмайды. Номенклатурадағы істердің бас
Жыл сайын кәсіпорынның сараптама комиссиясы белгілеген сақтау мерзімінің өтуіне
Жалпы құжаттарды сақтау мерзімі құжаттарын Мемлекеттік мұрағатқа тапсырмайтын ұйымдар
Бухгалтерлік есеп пен есеп берудің дұрыстығын қамтамсыз ету мақсатында
нақты қолда бар мүліктерді анықтау;
нақты қолда бар мүлікті бухгалтерлі есеп мәліметтерімен салыстыру;
есепте міндеттемелердің толық көрсетілуін анықтау.
Жалпы кәсіпорындардағы мүліктік және қаржылық міндеттемелерді түгендеу бойынша әдістемелік
Түгендеуге кәсіпорынның қай жерде тұрғандығына қарамастан барлық мүлкі мен
Түгендеу барысында құжатталмаған фактілер анықталуы мүмкін. Мысалы: тауарлардың табиғи
Мүліктер мен міндеттемелерге дұрыс және уақтылы түгендеу жүргізуге кәсіпорынның
Түгендеу жүргізу тәртібі (бір есеп беру жылында жүргізілетін түгендеу
Бухгалетрлік есептің басқа ғылымдардан ерекшелігі, онда ақшалай өлшем кеңінен
Бағалау – объектілер есебінің ақшалай көрінісі (мүліктер, міндеттемелер және
Жалпы бағалау мынадай жолдармен жүргізеледі:
ұйымның сатып алған мүліктері оны сатып алуға жұмсалған шығындардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ақысыз, тегін берген мүліктері
Ұйымның өз өндірісінде өндіріліп кіріске алынған мүліктері сол өнімді
Нақты өндірістік шығындардың құрамына мынадай шығындар жатады:
мүлікті кіріске алу барысында жұмсалған шығын;
коммерциялық несиені алғаны үшін төленетін пайыз сомасы;
үстеме баға, үстеме (наценки, надбавки);
делдалға төленетін ақы (қызмет көрсетудің құны);
кедендік баж салықтары;
тасымалдауға (жеткізіп беруге) және сақтау үшін кететін шығындар.
Басқалардан ақысыз, тегін, қайтарымсыз алынған мүліктің нарықтық бағасы сол
Өндіріліп шығарылатын (дайындалатын) өнімнің құны сол өнімді өндіруге
Кәсіпорындар өздері сатып алған тауарларды бухгалетрлік есепшоттарында олардың сатылып
Материалдық ресурстар (шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жанармай, сатып
Ұйымдар негізгі құралдарын бугалтерлік есепшоттарында бастапқы немесе қалпына келтіретін
Материалдық емес активтер кәсіпорынның бухгалтерлік есепшоттарында бастапқы құны бойынша,
Белгілі бір орындалған жұмыстар бойынша жұмсалған шығындарды топтастыру тәсілін
Кәсіпорынның белгілі бір материалдық объектіні жасап шығаруға жұмсаған
Калкуляциялау көмегімен ұйымдардағы әртүрлі есеп объектілерінің, яғни негізгі құралдардың,
Калькуляциялау, яғни өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау мәліметтері кәсіпорынды
Калькуляция – бухгалтерлік есеп әдісінің бір элементі бола отырып,
Калькуляция – бухгалтерлік есептің бағалау әдісінің негізі болып табылады.
Кәсіпорындағы өндірістік немесе коммерциялық қызметтің нәтижесінде болып отыратын әртүрлі
Сандық көрсеткіштер – кәсіпорында орындалған қандайда бір шарушалық үдерісінің
Сапалық көрсеткіштер – кәсіпорындағы орындалған жұмыстың және атқарылған қызметінің
Сандық көрсеткіштерге мыналар жатады:
Өнеркәсіп саласында - өндірілген өнім көлемі, сатып алынған өндірісті
Маркетинг және сауда саласында – көтерме және бөлшек саудадағы
Қоғамдық тамақтану саласында – тауар айналымының көлемі, бұл өзі
Тасымалдау қызметімен айналысатын салаларда – жол аралығына қарай
Құрылыс саласында – орындалған немесе пайдалануға тапсырылған құрылыс-монтаж жұмысының
Сапалық көрсеткіштердің ең маңыздысы кәсіпорынның орындаған жұмысы мен атқарған
Таза табыс (пайда) – бұл абсолютті экономикалық көрсеткішт. Ол
Рентабельділік (немістің – rentabel – табыстылық деп аталатын сөзінен
Өндірісте рентабельділік табыстың абсолютті сомасының негізгі және айналым капиатылының
Өндірісте, ауыл шарушылығында, құрылыста және басқа да халық шарушалығы
Сапалық көрсеткіштерді бақылау, нақтылы орындалған жұмыс пен жоспардың мөлшерін
Бастапқы есеп құжаттарындағы ақпаратты бухгалтерлік есепшоттарында тіркеу қолмен жазу
Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуге арналған карточкаларды қалың қағаздан немесе
Кітаптар - өз алдына белгілі бір пішінде жазылған қағаз
Жеке беттер – үлкен пішіндегі есеп тіркелімдері болып табылады
Есеп жазбалары тіркелім түрлері бойынша хронологиялық, жүйелік және біріктірілген
Хронологиялық тіркелімдер шарушалық операцияларын жұмыстардың орындалу мен құжаттардың бухгалтерияға
Жүйелік тіркелімдер шаруашылық операцияларын мазмұны бойынша топтап және бірыңғайлығын
Біріктірілген тіркелімдерде хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп қолданылады. Мысалы:
Мазмұны бойынша (ақпаратты бөлшектеу дәрежесі) тіркелімдер синтетикалық, аналитиклаық және
Синтетикалық тіркелімдерде жазба тек ақшалық нысанда құжат нөмірі мен
Аналитикалық тіркелімдерді аналитикалық шоттар бойынша жазбаларды жазу үші қолданады.
Синтетикиалық және аналитикалық есепте қатар қолданыла беретін тіркелімдер –
Бастапқы құжаттардағы есепті ақпаратты, автоматты өңдеу кезінде тіркелімдер өз
Бухгалтерлік есепті қолмен жүргізу кезінде тіркелімдегі жазбалар жай немесе
Есеп тіркелімдерінде жазбалар өзгертусіз және таза жазылып толтырылуы керек.
Егер қате баланс құрылғанға дейін анықталса және шоттар корреспонденциясына
Осы жерде қате жазбаны (соманы немесе мәтінді) кейіннен оқылуға
Егер шоттар корреспонденциясы дұрыс, бірақ шарушалық операциясының сомасы дұрыс
Мысалы: кәсіпорынға басқалардан келіп түскен 130 000
Д-т: Материалдар шоты
К-т: Жабдықтаушы – мердігерлер шоты
Бұл қатені түзету үшін айырма сомаға (130 000-10000)= қосымша
Д-т: Материалдар шоты
К-т: Жабдықтаушы мердігерлер шоты
Егер қате бухгалтерлік балансты жасағананн және оны тиісті органға
Мысалы: кәсіпорынның кассасына жұмысшыларға еңбекақы төлеу үшін есеп айырысу
Д-т: «Валюталық» шоты
К-т: «Есеп айырысу» шоты
Қатені түзету үшін осындай жазу арқылы, бірақ қызыл бояумен,
Д-т: «Валюталық» шоты
К-т: «Есеп айырысу» шоты
Одан кейін мына түрде дұрыс жазу жазылады:
Д-т: «Касса» шоты
К-т: «Есеп айырысу» шоты
Мұндағы қызыл түзетпе мәні бұрыс жазу теріс санмен алынып
Бухгалтерлік есеп нысандары деп – белгілі бір дәйектілікпен және
Бухгалтерлік есеп нысандарын және есептелетін ақпаратты өңдеу технологиясын әрбір
Қазіргі кезде кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп нысандарының келесідей түрлері қолданылады:
Бухгалтерлік есептің мемориалдық-ордерлі нысандары қазіргі кезде қолданылатын ескі нысандардың
Мысалы: қоймадан материалдарды босату туралы әрбір жүк құжаттың есептеуде
Айдың соңында бас кітаптың қорытындысы негізінде синтетикалық есептің шоттары
Мемориалдық-ордер формасы аналитикалық есептік кітаптарда, карточкаларда немесе бос беттерде
Есептің мемориалдық-ордерлі нысаны есептік тіркелімдерінің жеңілдігімен және есеп жазбаларының
Басқа нысандарға қарағанада мемориалдық-ордер нысанын жүргізіу көп еңбекті керек
6-тарау. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
Күні Проводка нөмірі Мәтіні Айналым сомасы Касса
шоты Есеп айырысу шоты Дебиторлық борыш шоты
Д-т К-т Д-т К-т Д-т К-т
1 қаңтардағы қалдық
25000
50 000
7000
3.01 1 1 кіріс ордері 10 000
5.01 2 5 төлем тапсырмасы 5000
5000
5000
Қаңтар айындағы айналым 15 000 1000
5000
5000
1-ақпанға қалдық
35000
45000
2000
Бас журналдың бұлай құрылуы оған жазылған жазуды көзге
Журналда жазбалар мемориалдық ордерлердің нөмірлері мен күнін, корреспонденцяланушы
Журнал-ордерлі нысанын пайдалану барысында бухгалтерлік есеп ақпараттарын тіркеудің нігізгі
Құжаттар
Тізімдемелер
Журнал-ордерлер
Кассалық кітап
Аналитикалық есеп карточкалары
Баланс және есеп-қисаптың басқа да нысаны
Бас кітап
Аналитикалық шот бойынша айналым тізімдемесі
1-сызба. Есептің журнал-ордер нысаны жазбаларының сызбасы
Бастапқы құжат мәліметтерін жалпы бірыңғай шаруашылық операциялар бойынша журнал-ордерлерге
Ай соңында барлық карточкалар журнал-ордерлер және солардың тізімдемелері бойынша
Бухгалтерлік есептің журнал-ордерлі нысаны есептің бас-журнал нысанымен кейбір ортақ
Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есеп нысанының жай немесе жеңілдетілген түрін
Есептің жай нысаны шаруашылық операцияларын есептеу кітабында қарастырылады. Ол
Құжаттар
Кассалық кітап
Шаруашылық операциялар-
дың есеп кітабы
Еңбек төлемдері бойынша қызметкерлер мен есеп айырысу тізімдемесі
Бухгалтерлік баланс және есеп берудің басқа нысандары
2-сызба. Бухгалтерлік есептің жай нысанындағы жазбалар сызбасы.
Кітап ұйымының кез келген уақыттағы мүліктері мен қаржылық міндеттемелерінің
Есептің бұл нысаны өндірістік емес салалардағы шағын кәсіпорындар үшін
Әрбір тізімдеме әдетте, қолданылатын бухгалтерлік шоттың біреуі бойынша жүрген
Бастапқы құжаттар (актілер, жүкқұжаттар, есеп-қисап және тағы басқа) негізінде
Жеке тізімдемелердегі қаражат қалдықтары, солардың негізінде жазбалар жүргізілген бастапқы
Кәсіпорынның бір айдағы атқарған жұмыстары туралы мәліметтерін қорытындылауға
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шарушалық процесіне қатысушылардың қызметінде
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет
Бұл арада клиенттің нормативті-құқықтық актілердегі талаптарды сақтауын бақылауға үлкен
ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңында мынадай анықтама берілген: «Аудит
Таным теориясына орай, бір ғылым ғана зерделейтін объективті шындықтың
Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылыған көрсететін ерекшеліктерді
Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
Зерделеу объектісі;
Ақпарат көздері
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде оның әзірге
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру
Бұл туралы ХАС (МСА) 200-де әлдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуметті, қаржылық ресурстарды, салықтарды дұрыс
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса,
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашалық қызметтері кіретін болса, онда
Аудит мақсатының консалтингтік қызметті жүзеге асыру барысында клиенттің коммерциялық
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
1) Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын қамтамасыз ету және
2) Шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру үшін
3) Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің,
4) Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін, жасалған
5) Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп берудің
6) Заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шынайы мазмұнына
7) Кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестициялық және басқа қызметтерін бақылау
8) Клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін арттыруға
Аудиттің ең нақты міндеттері алға қойылған мақсаттарға, оның түрлері
Осылайша, аудит – бақылау, бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әртүрлі
Аудиторлық қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының біріне тексеру жатады.
Отандық оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде, ТМД елдерінде әдетте «ревизия»
Аудит ұғымы тексеру және бақылау ұғымдарынан әлдеқайда терең. Аудитор
Аудит қаржылық көрсеткіштердің анық екендігін тексеруді ғана қамтамасыз етпейді,
Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде «аудит» және «аудиторлық
Аудиторлық қызмет бұған қоса есепті ұйымдастыруды, ішкі бақылауды, әртүрлі
Аудитор, адвокат, дәрігер, музыкант, суретші және шығармашылықтың адамдары сияқты
Аудит және оның рәсімі эволюцияның үш сатысынан өтті: растаушы
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік тіркелімдер мен есеп берудің формаларын
Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың соңында пайдаланыла
Аудиттің жүйелі – бағдарламалы тәсілін жетілдіруге қарамастан, оның өз
Тәуекелге негізделген аудит – бұл кәсіпорынынң жұмыс жағдайына, негізінен
Осыған орай аудиторлар клиент бизнесін жүйелі зерделеумен жоспарлау кезеңдеріне
Бақылаушы-талдамалы қызметтің осы заманғы даму кезеңінде тәуекелге негізделген аудиттің
Бұл арада мынан ескеру керек, кәсіби аудит саласындағы бинеске
а) бақылау ортасы;
ә) кірістерге айла-әрекет істеу мақсатымен басқарушыларға әлеуетті қысым жасау;
б) қатысушы тараптардың мүдделері;
в) саладағы және экономикалық ортадағы клиенттің ұстанымы.
Осылайша, растаушы аудитте қаржылық құжаттар мен бухгалтерік есеп тіркелімі
Аудитор орындайтын функциялар жүйесі ұдайы даму үстінде болады, оған
Аудит ауытқудың, артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін
Оған қоса, нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы кәсіби аудит кемшіліктерді
2. Кәсіпорынның ағымдағы активтерін талдаудың маңызы және әдістері
2.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы және оны талдаудың мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайдында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, «қаржылық
В.М. Радионова мен М.А.Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы «қаржы ресурстарының
М.Н.Крейнина, А.И.Ковалев және В.П.Привалов қаржылық жағдай ұғымын былайша түсіндіреді:
Профессор И.Т.Балабанов «Шаруашылық кәсіпорынының қаржылық жағдайы – бұл
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткілікті дәрежеде
Біздің кафедра мамандарының көзқарасы бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, бұл ұғымды былай анықтауды
Кәсіпорын қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
Енді біреулер «өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар, материалдық
В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді: «Қаржылық тұрақтылық
Айта кету керек, біздің кафедра мамандары қаржылық тұрақтылық ұғымын
Олардың ойынша бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен В.С.Сайфуллин дәлірек және
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді, оларды
пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты болады, ал
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші өндіріс
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша жұмылдырушы қаражаттар
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың
қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
активтер мен оларды таратудағы рационалды және падаланудағы тиімділікті зерттеу;
айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен
қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және
баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолююттік
кәсіпорын табыстылығын бағалау;
кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді болжау,
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы кезеңі
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі қойылған
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн
кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық динамикасын талдау;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
2.2. Кәсіпорынның ағымдағы активтерін талдаудың ақпараттық негіздері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 «Бухгалтерлік есеп
бухгалтерлік баланс;
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндерме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негіззі
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді құру
«Қаржылық есептің мақсаты – бухгалтерлік есепті» №2 «Бухгалтерлік баланс
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және де
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік
Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық
Баланс ақпарттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшлік – бұл яғни
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік дәрежесіне
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс жаңаша анықталады
Қаржылық жағдай ұғымымен тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері мен элементтері келесідей
«Актив дегеніміз – бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын
Пассив – бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның ағымдағы
Капитал – бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік
Меншік капитал – бұл кәсіпорынның өз міндеттемелерін шегеріп
Баланс бухгалтерлік есептің «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігін БЕС-2-нің 7-пунтінде
1-Кесте
БЕС-2 негізіде құрастырылған бухгалтерлік баланс
Активтер Меншік капитал және міндеттемелер
1 2
І. Ұзақ мерзімді активтер І. Меншік капитал
Негізгі құралдар:
- жер жарғылық капитал
дивиденттер
- құрылыстар мен ғимараттар Қайта бағалау сомасы
- машиналар мен жабдықтар - негізгі құралдардың
-инвестицияың
- басқа негізгі құралдар Резервтік капитал
жинақталған тозуы
аяқталмаған күрделі құрылыс Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)
Материалдық емес активтер: Жиынтығы:
- гудвилл ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Патенттер, тауарлық белгілер және басқалар - қайтарылуы қамтамасыз етілген
- метериалдық емес активтердің амортизациясы - қайтарылуы қамтамасыз етілмеген
Инвестициялар:
- еншілес серіктестіктерге инвестициялар - негізгі шарушалық серіктестігі мен
- тәуелді серіктестерге инвестициялар
- басқадай инвестициялар - кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш: Жиыны:
- алынуға тиісті боррыштар ІІІ. Ағымдағы міндеттемелер
- алынған вексельдер - қысқа мерзімді несиелер және овердрафт
- ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болған негізгі шаруашылық
- кредиторлық борыш
- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының дебиторлық борышы - төленуге
- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының дебиторлық борышы - төленуге
- басқадай дебиторлық борыш
- алдағы кезең шығындары
Жиыны: - сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған
ІІ. Ағымдағы активтер
- тауарлық-материалдық қорлар - салық бойынша борыш
- алдағы кезең шығындары - төленуге тиісті дивиденттер
ақша қаражаттары
қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар - негізгі шаруашылық серіктестігі мен
- Дебиторлық борыш: - акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына
- ағымдағы активтерді сатып алуға қажетті аванстық төлемдер
- алынуға тиіс шотыр
- алынған вексельдер - төленуге берілген шығындар
- ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болған негізгі шаруашылық
- Акционерлік қоғамдағы лауазымды тұлғалардың дебиторлық борышы - алдын
Жиыны: Жиыны:
Барлығы: Барлығы:
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер, меншікті
Және бұл баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгіл
Бұл баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
Осылайша кәсіпорынның қаржы-шарушалық қызметінің нәтижесі туралы есеп, қаржылық есептің
Табыстар мен шығындар баптарының арасына қойылған шектеулер тәжірибеде жалпы
Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік баланс
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып
2.3 Ағымдағы активтерді талдаудың әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашалық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар: Акционерлерді,
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әртүрлі баптардың мәндерін, баланс
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде көптеген
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін қалыптастырады.
көлденең талдау;
тікелей талдау;
трендтік талдау;
салыстырмалы талдау;
факторлық талдау;
қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да
Трендік талдау барлық көрсеткіштер 100 пайыз деп алынатын базистік
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әртүрлі
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы оларды дұрыс
Қатынасты талдаудың рөлін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің шетелдік тәжіриебесін механикалық
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың, бөлімшелердің
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке тигізетін
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда экономикалық (элиминирлеу,
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің дәйектілігі
Жалпы редакциясын В.И.Стражева басқарған, Беларусь Республикасының Мемлекеттік экономикалық университетінің
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы әдістемесін А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфулин
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы аналитикалық
В.А.Андреев (20) және В.В.Ковалев кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалауға байланысты
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін кеңейтеді, толықтырады және
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлы түрлі әдістер
3. Кәсіпорынның активтерінің құрамы мен құрылымын талдау
3.1. Активтердің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау барысында
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгей
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына талдау
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының есепті
Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда
Екінші әдістеме бойынша анықталған өндірістік потенциал құны біз талдау
4-кесте мәліметтері көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер
Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау
Талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда бұл коэффициенттің деңгейі жыл басында
Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш – мобильді
Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне
Талданып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі жыл басында –
Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер болғанын
Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының үлес
Біздің мысалымыз бойынша баланс валютасындағы негізгі құралдардың қалдық құнының
Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш – бұл
Әрі қарай, келесі 5-аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердің
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Өсуі(+), кемуі (-),
(
Сомасы, мың тг. Үлес салмағы, ( Сомасы, мың
1 Ағымдағы активтер, соның ішінде:
Тауарлы-матер-иалдық қорлар
Дебитоарлық борыш
ақша қара-жттары және қысқа мерзімді инвестициялар
Басқа да ағым-дағы активтер
13781
11153
1165
1463
-
100
80,93
8,45
10,62
-
21956
17617
1671
1425
1243
100
80,24
7,61
6,49
5,66
+59,3
+57,9
-43,4
-2,6
+566
Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын көрсетеді,
Ағымдағы активтердің ең мобильді бөлігінің, олардың құнына қатынасы арқылы
Ең мобильді қаражаттардың үлесін көрсетеді.
Ең мобильді қаражаттар сомасының азаюы және айналым қаражаттарының мобильдік
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы 57,9(-ға өскен және
Есепті жылы дебиторлық борыш та әжептеуір өскен. Егер оның
Дебиторлық борыш неге мұнша өскендігін және бұл бапты не
Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құныдылықтардың бар болуы, дебиторлық
Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильділігінің өскеніне қарамастан, кәсіпорын
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың нақты
Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өөткелмеген болып екіге бөлінед.
Дебиторлық борыштың құрам және құрылымымен толық танысып шыққаннан кейін
Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірнеше жылдардың орташа мәліметтері бойынша есептеледі.
Бір немесе бірнеше негізгі қарз тұлғалардың үлесіне қайтарылмайтын дебиторлық
Негізгі қарыз тұлғалардың ішінде біреуінің борышты төлемеуі, кәсіпорынның қаржы
Қалыптасу мерзімі бойынша дебиторлық борышты қалай бөледі;
Ескі вексельдерді ұзарту дебиторлық борыштағы вексельдердің қандай үлесін көрсетеді;
Тұтынушының пайдасына жеңілдіктер (бағасын кеміту) мен басқа да жағдайлар
Дебиторлық борыштың өтімділік және сапалық көрсеткіштерін зерттеу маңызды болып
Сапа дегеніміз – бұл осы қарызды толығымен қайтарып алу
Дебиторлық борыштың мөлшерлі мезгілін сипаттау үшін, оларды пайда болу
3.2. Кәсіпорынның табыстылығын талдау
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызметтеуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі,
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткшітерінен
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы-директивті
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынынң бюджет алдындағы, банктер мен басқа
Ол оның іскерлік белсенділгі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс
Табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық
Алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын қызметінің тиімділгін сипаттайтын
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді өткізуден алынатын табыс болып
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қалдықтарының
Кәсіпорында өнім өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және
13-кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу жоспарының негізделуін тексеру
13-Кесте.
Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының негізделуін тексеру
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы бойынша, мың. тг.
1 Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл басындағы нақты қалдығы
2 Тауарлы өнім шығару 29000
3 Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы қалдығы 15940
4 өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс (1 қатар +2қатар
5 Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын табыс 20850
6 Ауытқуы (4 қатар – 5 қатар) 570
Көрсетілген кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570 мың
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құралады. Дайын өнімнің
Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін табыс оған келіп
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын
Біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді;
Екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау төмендейді,
Үшіншіден, тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санынан аз
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші – жалпы табыс. Ол өнімді
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен айналысатын, оны
Заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне әкеледі.
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым қаражаттарының
Кәсіпорын табысы бағаның өсу есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржы-шаруашылқ
14-Кесте
1996 жылғы «Аз Эталон» АҚ-ның жалпы табысы
(мың теңге)
№ Көрсеткіштер Жоспар бой-ынша Нақты өткіз-ілген өнімге жоспар бойынша
1 Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыс 20850 19745
2 Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны 16435 15741 16996
3 Жалпы табыс
(1 қатар – 2 қатар) 4415 4004 6183
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 1768 мың
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
өнім бірлігінің бағасы;
өткізілген өнім көлемі (саны);
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек. Олардың
Өнімнің өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсері, өткізілген өнімнің нақты
Пs = ( QHi (SHi - ( QHi (Sжi
QHi - өткізілген өнімнің нақты көлемі;
SHi - өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
Sжi - өнім бірлігінң жоспарлы өзіндік құны.
Осылайша табылған сомада шикізат, материалдар, отын, сатып алынған жартылай
Өткізіліген өнімнің өндірістік өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда төмендеуі немесе
2. Жалпы табыстың нақты көлемінің жоспардан ауытуына қолданыстағы баға
ПЦ = ( QHi (РHi - ( QHi (Ржi
Мұндағы РHi және Ржi - өнім бірлігінің сәйкесінше нақты
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден түскен
Біздің мысалымызда жалпы баға факторы есебінен 3434 мың теңгеге
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау
Есептеу үшін өткізілген өнімнің көлемін әр түрлі бағалау ұсыналады:
Жалпы табысқа тауарлы өнімдерді өткізу көлемінің өзгерісінің әсері келесі
1. NCЖ = SH ( 100.
Sж
Мұндағы: NCЖ - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі
SH, Sж - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және
2. ПП = ПЖ( NCЖ
100
ПП – тауарлы өнімді өткізу көлемінің табысқа тигізетін әсері;
ПЖ – жоспарлы жалпы табыс.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспрады
Талдау жұмысның теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық
«өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша» есептелінген, алынуға тиісті
«өткізу көлемінің өзгеруі» факторының әсер теу соммасын «өткізілген өнімнің
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер
Жалпы табыстың ауытқуына негізгі факторлардың әсері
№ Көрсеткіштер Сомасы, мың тг Жоспарды табысқа (
1 Өткізілген өнімнің өзіндік құны-ның өсуі - 1255 +
2 Келісілген бағалар деңгейнің өсуі + 3434 + 77,7
3 Өнімді өткізу көлемінің артуы + 150 +3,4
4 Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер - 560 -
Жиынтығы: + 1768 + 40,0
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстарғанда баға индексі 1,05-ті құрайды.
Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі өзгерістер
өткізілген өнімдердің бағасыынң өзгеруі;
өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі;
өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығыдарының өзгерісі.
Олардың есеті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен салыстырғандағы
16-Кесте
Жалпы табыстың өткен жылдағыдан ауытқуына факторлардың тигізетін әсерін анықтау
№ Көрсеткіштер Өткен жылғы Есепті жылғы
1 Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен 24392 23179
2 Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны 20689 16996
3 Жалпы табыс (1 қатар – 2 қатар) 3703
4 Баға индексі 1,00 1,05
5 Өткізілген өнімнен түскен табыс, салыстырмалы бағамен 24392 22075
Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы табыстың
1. Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау үшін,
Есепті жылдағы өнімді өткізуден түскен табыс өткен жылғы бағамен
23179 : 1,05 = 22075
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері:
23179 – 22075 = 1104 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынынң еркін сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті жылдағы
2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.
Өткен жылғы өткезілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының деңгейі
Өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар деңгейінің
Өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың азаюы
Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші – негізгі қызметтен алынған табыс.
ДН = ДЖ - РК
Мұндағы: ДН – негізгі қызметтен алынған табыс;
ДЖ – жалпы табыс;
РК – кезең шығындары.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтері коммерциялық құпия
Бұдан былай біз, бұл көрсеткіштің мәнін оның нарықтық экономикадағы
Кәсіпорынның қызметінің тиімділігін және іскерлік белсенділігін талдау
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау
Кәсіпорынынң іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражттың қаншалықты тез нақты
Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әртүрлі айналым жылдамдығына,
Қаражаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен
Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қарыжлық жағдайын бағалау үшін үлкен
Авансталған капиталдың кезеңдегі орташа шамасының жалпы айналымдылық коэффициенті кәсіпорынынң
Түрлі кәсіпорындарға немесе бір кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы айналымыдлық
Біздің кәсіпорын үшін капиталдың жалпы айналымдыық коэффиценті өткен жылы
30512
Көрсеткіш кәсіпорынның жалпы капиталын (барлық ресурстарды) пайдалану тиімділігінің төмендегенін
Негізгі құралдардың айналымдылығы.
Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылғын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі
Қор қайтарымдылығы коэффицентнің артуына негізгі құралдардың үлес салмағының салыстырмалы
Алайда, бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары
Бұл көрсеткіш төменде жан-жақты қаралады, өйткені ол көбінесе кәсіпорын
Ол мына формула бойынша шығарылады:
KOC = ДN
CK
Мұндағы KOC меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті;
ДN өнімді сатудан (жұмыс, қызмет
CK баланс бойынша меншікті капиталдың
Бұл көрсеткіш қызметті әр қырынынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен қарағанда
Біздің кәсіпорында да бұл көрсеткіштің деңгей едәуір төмендеді. Егер
30092
бұл кәсіпорынның акционерлерінің қаражатын пайдалану тиімділігінң төмендегенін дәлелдейді.
Ағымдағы активтер (мобилдік қаражат) немесе айналым капиатылынң айналымыдлық коэффициенті.
KOTA = ДN
TaC
Мұндағы: KOTA - ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті;
TaC - ағымдағы активтердің орташа шамасы.
Ағымдағы активтердің (баланс активінің ІІ бөлімі) орташа шамасы формула
TАC= OH+OK
2
Мұндағы: TАC – ағымдағы активтердің орташа шамасы;
OH - OK – сәйкес жыл басындағы және аяғындағы
Активтердің орташа шамасының толығырақ есебі активтер жағдайы туралы ай
TАC = 2 + O2 + O3 +
n – 1
Мұндағы: On – n айындағы активтер шамасы.
Ағымдағы активтердің айналымдылық коэфициенті олардың айналым жылдамдығын, яғни зертетлген
Айналымның жылдамдауы нәтижесінде айналым қаражатының заттық элементтері босайды, шикізат,
Кәсіпорынынң ағымдағы активтерінің айналымдылық көрсеткіштерінің динамикасы
№ Көрсеткіштер Өткен жылы Есеп беру жылы Ауытқуы
1 Өнімді сатудан түскен табыс, мың теңге 24392 23179
2 Кезеңдегі ағымдағы активтердің орташа шамасы, мың теңге 13551
3 Ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті (1 қатар 2 қатар)
4 Ағымдағы активтердің бір айналымының күнмен есептелген ұзақтығы (360:3)
5 Айналым қаражатын бекіту коэффициенті (2 қатар:1қатар) 0,56 0,77
Кестеден ағымдағы активтердің бір жылда айналым жылдамдығының 1,8-ден 1,3
Материалдық айналым қаражатының айналымдлық коэффициенті кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары
Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) қны бойынша
Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:
КОЗ = SN
ЗС
Мұнда: КОЗ – материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті;
SN - сатылған өнімнің толық өзіндік құны;
ЗС - өндірістік қорлардың орташа құны.
Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, солғұрлым қорлар тезірек
Өндірістік пен өнімді өткізуді қалыпты жүргізу мақсатында қорлар оңтайлы
Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасын оны есептеу әдістемесі
Қазіргі уақытта материалдық қорларды бағалаудың есептеу саясатын таңдауда кәсіпорынның
Керісінше ФИФО әдісін пайдалану кезең соңындағы материалдық қорларды соңғы
Енді материалдық қорлардың айналымдылығының көрсеткіші шамасына оларды бағалаудың сол
Біздің еліміззе орташа сарапталған нақты өзіндік құны бойынша бағалау
Материалдар қорын соңғы сатып алу (ЛИФО) құны бойынша бағалау
Тауарлы-материалдық құныдылық қорларын бірінші сатып алу құны бойынша (ФИФО)
Сонымен, тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың үш қаларлған тәсілі мысалдарынан, алға
Біздің кәсіпорынымызда сатылған өнімнің өндірістік өзінді кқұны негізнде есептелген
Дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті. Бұл көрсеткіш өнімді сатудан түскен
KOr = ДN
r
Мұндағы: KOr – дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті;
r - баланс бойынша кезеңдегі
Ол дайын өнімнің айналым жылдамдығын көрсетеді. Оның өсуі кәсіпорынның
Біздің кәсіпорында өткен жылы дайын өнімнің айналымдылығының коэффициенті 2,27
10756
Сатып алушылардың төлем қабілеті жоқтығы мен өнімге деген сұраныстың
Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан түскен табыстың
KOД13 = ДN
Д3
Мұндағы: KOД13 - дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;
Д3 - дебиторлық
Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың сапасы мен көлемін
Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициентімен қатар дебиторлық борыштың орташа айналым
KOД/3 = 360 = Д3 (
KOД/3
Мұндағы: KOД/3 - дебиторлық борыштың орташа айналым
Бұл көрсеткіш компанияның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын
Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан түскен табыстың
KOД13 = ДN
Д3
Мұндағы: KOД13 - дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;
Д3 - дебиторлық
Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың айналымдылық коэффиценті сияқты
Бір мезгілде кредиторлық борыштың орташа айналым уақыты мына формуламен
KOД/3 = 360 = К3 (
KOД/3
Мұндағы: KOД/3 – кредиторлық борыштың орташа айналым уақыты.
Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қарздарын қайтаруының орташа уақытын (банк алдындағы
Ақша қаражатының айналымдылық коэффиценті. Кәсіпорынның ырғақты қызмететуі үшін ақша
Мұндай талдаудың әртүрлі тәсілдері бар. Атап айтқанда, қаржылық қиыншылықтың
Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті мына формуламен есептеледі:
KOДС = ДСО
ДСС
Мұндағы KOДС - ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті;
ДСО – талдау кезіндегі ақша қаражатының айналымы;
ДСС – ақша қаражатының орташа қалдығы.
Есептеу үшін ақша қаражатының шоттары бойынша («Касса», «Есеп шот»,
ДСО1 + ДС2 + ДС3 + +
2
ДСС =
Мұндағы: ДСn - n айының басындағы қалдықтар;
n - кезеңдегі айлар саны.
Ақша қаражатының айналымын есептеу үшін талданып отырған кезеңдегі 441
Инвестицияланған капиталдың айналымдылығы. Инвестицияланған капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің
КОИ.К = ДN
ДИ + КИ
Мұндағы: ДИ – және КИ – сәйкес ұзақ мерзімді
Бұл коэффициенттің мағынасын сол кезеңдегі істегі капиталдың, яғни тікелей
Істегі капиталдың айналымдылығы алымында – сатудан түскен табыс, бөлімінде
КОФ.К = ДN
ФК
Мұндағы: ФК – істегі капитал.
Бұл коэффициенттің мағынасын талдағанда өндірістік қызметке тікелей қатысатын капиталдың
Перманенттік капиталдың айналым жылдамдығын сатудан түскен табысты кезеңдегі перманенттік
КОПЕР = ДN
Пер/К
Мұндағы: Пер/К – перманенттік капитал = меншікті капитал
Бұл коэффициент кәсіпорынның ұзақ мерзімдік пайдалануындағы капиталдың қаншалықты тез
Бұл коэффициент кәсіпорынның ұзақ мерзімдік пайдалануындағы капиталдың қаншалықты тез
Іскерлік белсенділік индексі айналым капиталын басқару өрісінде, кездегі кәсіпорынның
ИД/А = ДN ( ДО
ФК S
Мұндағы: ДN - істегі капиталдың айналымдылық
ФК
ДО – негізгі қызметтің табыстылығы;
S
ДО - негізгі қызметтен түскен табыс;
ДN - өнімді сатудан түскен табыс.
Іскерлік белсенділік көрсеткішіне Т.Б.Крылова еңбек өнімділігін де кіргізуді ұсынады.
Сонымен, біздер кәсіпорынның іскерлік белсенділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді қарадық,
Бизнес-жоспарды жасағанда басшылықтың негізгі назары өндірістің тиімділігі көрсеткіштеріне аударылуы
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі өндірістің нәтижелерін шығындар мен қолданылған ресурстарды
қорытындылаушы;
техника-экономикалық.
Бірінші топтың көрсеткіштеріне табыстың деңгейі, еңбек өнімділігі қор қайтарымдылығы,
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы арақатынасы экономикалық өсу сипатын
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жеткілікті жоғары қарқынды және бірыңғай өсуін
Өндірістің тиімділігінің ең басты көрсеткіші жанды еңбек өнімділігі болып
Бір жұмыс істеушіге шаққандағы =
сату көлемі
Бір жұмыс істеушіні ұстау үшін =
кеткен шығындар
Бір жұмыс істеушіге негізгі =
қызметтен түскен пайда
Біздің кәсіпорындарда еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші бір жұмыс істеушіге
Бұл тәуелділік мына формуламен көрсетіледі:
W = ДN = ДN х r
R x r
Мұндағы: ДN - өнім сатудан түскен табыс (ақша);
R - жұмыс істеушілердің тізімдік орташа саны;
r - жұмысшылардың тізімдік орташа саны;
ДN - бір жұмысшыға шаққандағы жылдық орташа
r
r - жұмыс істеушілер құрамындағы жұмысшылардың
R
Формуладан, біз бөлшекті бір санға (r) көбейтіп және бөліп
Осы себептердің бизенс-жоспармен салыстырғандағы есеп беру жылындағы бір жұмыс
Осы себептердің бизнес-жоспармен салыстырғандағы есеп беру жылындағы бір жұмыс
Бір жұмыс істеушіге шаққандағы орташа жылдық өндірілген өнімнің өзгеруіне
№ Көрсеткіштер Жоспар бойынша Іс жүзінде Ауытқуы
(+ , - )
1. Босатылған бағамен өн-імді сатудан түскен таб-ыс (ақша), мың
2. Жұмыс істеушілердің ті-зімдік орташа саны, адам 546 538
3. Бір жұмыс істеушіге шаққандағы орташа жылдық өндірілген өнім,
4. Жұмыс істеушілердің ті-зімдік орташа саны, адам 355 345
5. Жұмыс істеушілер құра-мындағы жұмысшылар-дың үлес салмағы, 65,02
6. Бір жұмысшыға шақ-қандағы орташа жылдық өндірілген өнім, тг.
Олардың әсерін тізбектеп ауыстыру тәсілімен анықтауға болады, оның негізгі
Жеке көрсеткіштің базистік шамасын нақтысымен алмастыру, ауыстыру деп аталады.
Біздің мысалымызда, бір жұмыс істеушіге жылдық орташа өндірілген өнім
26-кесте
Рет нөмірі Өзара әсер ететін жеке көрсеткіштер Қорытынды көрсеткіші
есептеудің ауыстырудың Жұмыс-шылар-дың үлес салмағы Жұмыс-шының еңбек өнімділігі Жұмыс
1. - Жоспар
0,6502 Жоспар
42315 Жоспар
27513 - -
2. 1 Нақты
0,6412 Жоспар
42315 Есептеу
27137 - 376 Жұмысшылар-мен қамтама-сыз етілмеуі
3. 2 Нақты
0,6412 Нақты
42136 Нақты
27020 - 117 Жұмысшының еңбек өнімді-лігінің төмен-деуі
Жұмысшылардың үлес салмағы мен жұмысшының еңбек өнімділігінің өзгеруінің бір
Кестеден көрінгендей, жұмысшыларды жеткіліксіз мөлшерде алғандықтан және бір жұмысшыға
(27020 – 27513 = (- 376) + (- 117)
Өз кезегінде, бір жұмысшының жылдық орташа өнім өндіруіне экстенсивті
Базистік деңгеймен салыстырғанда бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіруінің
бір жұмысшының орташа жұмыс күнінің саны;
жұмыс күнінің орташа ұзақтығы;
бір жұмысшының орташа сағаттық өнім өндіруі.
Бұл жағдайда жұмыс күнініңорташа саны – негізгі сандық көрсеткіш,
Одан туындайтыны, тізбектеп ауыстыру тәсілін пайдаланғанда, көрсеткіштер шамасын алмастыру,
27- кестеде осы себептердің базистік шамасымен салыстырғанда бір жұмысшыға
Кестеден, орташа сағаттық өнім өндірудің артуы нәтижесінде, жоспармен салыстырғанда
Талдау есептеулері дұрыс жүргізілген, өйткені жеке көрсеткіштер шамасының өзгеру
42136 – 42315 = ( - 684) – (-
Сонымен, еңбек өнімділігі деңгейін сипаттайтын негігі көрсеткіш бір жұмыс
Өнім өндіру жоспарының орындалу көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Жоспар Есеп беру Орындалуы, %-бен
1. Жылына бір жұмыс істеушіге есептеген өнім өндіру, теңге
2. Жылына бір жұмыс-шының өнім өндіруі, теңге 42315 42136
3. Күніне бір жұмысшы-ның өнім өндіруі, теңге 170,62 172,66
4. Сағатына бір жұмыс-шының өнім өндіруі, теңге 22,45 23,98
Кестеде келтірілген өнім өндіру көрсеткіштерінен, бір жұмыс істеуші мен
Еңбек өнімділігін талдағанда, істегеніне қарай еңбекақы алатын жұмысшылардың өнім
Еңбек ресурстарын, еңбек шығындарын азайта отырып тиімді пайдалану қажет,
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштің бірі –
f = DN
F
Мұндағы: f - қор қайтарымы;
F – негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құны;
DN - өнім сатудан түскен табыс (ақша).
Қор қайтарымы кері көрсеткіш – қор сыйымдылығы
1 - немесе F
f
Қор сыйымдылығы көрсеткішінің бір артықшылығы, оның алымын құрамдас бөліктер,
Қор қайтарымын анықтағанда өнімнің көлемі құндық, заттай және шартты
Негізгі өндірістік қорлардың пайдаланылуын заттай өнім көлемімен есептелген қор
Талдау барысында, ең алдымен негізгі өндірістік қорлар мен қор
f = Fa ( DN
F Fa
Мұндағы: f – қор қайтарымы;
Fa – негізгі қорлардың белсенді бөлігі;
F – негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құны;
Fa - өндірістік негізгі қорлардың жалпы құнындағы
F
DN - негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің қор
Fa
Бұл факторлардың шамасын анықтау үшін бастапқы мәліметтер 29-кестеде келтірілген.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымының және олардың белсенді бөлігінің өзгерунің
№ Көрсеткіштер Өткен жылы Есеп беру жылы Ауытқуы
(+ , - )
1. Босатылған бағамен өнім сатудан түскен табыс (ақша), мың
2. Негізгі өндірістік қорлардың жылдық-орташа құны, мың тг.
Соның ішінде:
Белсенді бөлігінің, мың тг. 3054
910 5015
2388 + 1961
+1478
3. Белсенді бөлігінің үлесі, % 29,8 47,6 +17,8
4. Белсенді бөлігінің қайтарымы, тг. 13,06 6,09 - 6,97
5. Қор қайтарымы, теңге 3,98 2,90 - 0,99
Негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің үлес салмағының өзгеруінің және
Қор қайтарымының өзгеруіне себептердің әсерін есептеу
Рет № Бірігіп әсер ететін жеке көрсеткіштер Қорытынды көрсеткіші
Есептеудің Ауыстыру
дың Белсенді бөлігінің үлесі Белсенді бөлігінің қайтарымы, теңге Қор
1. - Базистік
0,298 Базистік
13,06 Базистік
3,89 - -
2. 1 Нақты
0,476 Базис
13,06 Есептеу
6,22 2,33 Негізгі қор-лардың бел-сенді бөлігі нің үлес салма
3. 2 Нақты
0,476 Нақты
6,04 Нақты
2,90 - 3,32 Негізгі қор-лардың бел-сенді бөлігінің қайтарымының төмендеуі
Негізгі қорлардың белсенді бөлігінің үлес салмағының артуы қор қайтарымына
2.90 – 3.89 = 2.33 – 3.32 =
Арнайы әдебиетте қор қайтарымын талдағанда, оған экстенсивтік және интенсивтік
f = Fa ( DN ( ТСМ
F Fa
Мұндағы F – істеп тұрған машина мен жабдықтың құны;
ТСМ – істелген станок ауысым саны;
Qg - істеп тұрған жабдықтар саны;
Тч – істелген станок-сағат саны;
N – босатылғна баға бойынша шығарылған өнімі.
Бұл формула қор қайтарымының динамикасына мына себептердің әсерін анықтауға
FA - негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің құнындағы
F
Fg
Fa
коэффициентін
TCM жабдық бірлігінің орташа құныны
Qg
ұзақтығын Т4
ТСМ
Шаруашылықпен айналысушы субъект қызметінің тиімділігін сипаттайтын маңзыды көрсеткіш, материал
Материал сыйымдылығын талдау, материал құрамынан оның басты түрлерін бөлу
Материалдың орташа үлес шығыны бөлек саналады, өйткені жүргізілген ұйымдастыру-теникалық
Кейбір біртекті шикізатты пайдаланатын өндірісте қорытындылаушы нақты көрсеткіштер есептеледі,
Әртүрлі шикізаттар ішінен алынатын осы өнімнің шығу көлеміне әдетте,
Төменгі сапалы материал қосымша технологиялық процестерді қажет етеді, бұл
Сайып келгенде, материалдың сапасыздығы өнім көлеміне де, өзіндік құнына
Шикізат пен материалдарды пайдаланудың қорытындылау көрсеткіші қатарына, жұмсалған материал
Жоспардан тыс қалдықтың, өнім көлемінің азаюына әсерін өлшеу үшін
а) шикізат бағасы бойынша – 55 мың теге;
б) мүмкін пайдалану бағасы бойынша – 11 мың теңге
Сонда 1 теңге тауар өніміне орташа жоспарлық үлесті материал
Жоспарлық өзіндік құны бойынша нақты шыққан қалдықты оның мүмкін
Жоспардан тыс қалдықтар мүмкін болатын тауар өнімі көлемін 400
Өнеркәсіптің көптеген салаларында калькуляция парақтарында калькуляцияланған өнімді дайындауға кеткен
Өндіріске кеткен шығындарды дұрыс ұйымдастырылған нормативтік есептеу жағдайында, жоспрда
Белгіленген шығын нормасынан ауытқулар себептері бойынша ұғындырылады. Ол үшін
Машинограммаларда шикізат пен материалдың жеке түрлерінің нақты шығыны мен
Сөйтіп, біз нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын
Оларды дұрыс есептей білу, әртүрлі себептердің олрадың деңгейінің өзгеруіне
Қорытынды
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістері мен
Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымын терңінен ұғынуды, мен
Дегенмен, жоғарыда аталған ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымының өзгерісіне,
Қазіргі нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының
Мен кәсіпорынның ағымдағы активтерін оның құрамы мен құрылымының динамикасын
Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау кәсіпорынның жекелеген
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылық жүргізуші кәсіпорынның өзге
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі оның қаражат айналымының жылдамдығынан көрінеді. Іскерлік
Қызметті жүзеге асырмас бұрын басшылықтың басты назары өндірістің тиімділігі
Сонымен, мен нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы
Қорыта келгенде, зерттелген кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жүйесі, жыл сайынғы
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Құдайбергенов Н.А., Әжібаева З.Н., Кеулімжаев К.К. «Бухгалтерлік есеп принциптері».
Абленов Д.О. «Аудит негіздері». Алматы, Экономика 2005 ж.
Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
Радостовец В.В., «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы, 1999ж.
Русак Н.А. «Анализ финансового положения предприятия. В учебнике
Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн.
Артеменко В.Г., Блендир М.В. Финансовый анализ: учебное пособие. –
Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник /И.А.Богдановская, Г.Г.Виноградов, О.Ф.Моргун
Ержанов М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на казахстанском предприятии
Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Негашев Е.В. методика финансового анализа
Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 20 қарашадағы «Қазақстан Республикасы
«Қазақстан -2030» Стратегиялық бағдарлама, Алматы, 1997-2002ж.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен ұсыныстар,Алматы,1998ж.
Әбдіманапов. «бухгалтерлік есеп теориясы». Алматы,1995ж.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003ж. 24 қаңтардағы №91
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002ж. 11 қаңтардағы №41 қаулысы.
«Оптика» АҚ есеп саясаты.
10.Стандарты по аудиту РК, Алматы,1995ж.
Радостовец В.К. ,Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет
12.Ажибаева З.Н., Укашев Б.Е. «Бухгалтерлік есеп теориясы». Алматы, 1999ж.
Бабаев Ю.А. «Теория бухгалтерского учета», Москва, «Аудит»,1999ж.
Тулегенов Е.Т., Бралиевв Н.Б., Стороженко Л.А., Матвеева И.А.
Дюсембаев К.Ш. «Теория аудита», Алматы, 1995г.
Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия», Алматы, 1998г.
Тасмаганбетов Т.А., Тлеужанова М.А., Омаров А.Ш., Мурзагалиев Ж.Н., Юсупова
Кеулімжаев К.К. «Қаржылық есеп» , 2002ж.
Радостовец В.К. ,Родостовец В.В. «Финансовый и управленческий учет», Алматы,
«Бюллетень бухгалтера» № 24,26,31,41. 2004-2005г.
Абленов Д.О. «Аудит негіздері», Экономика, Алматы, 2005ж.
Ажибаева З.Н. «Аудит», Экономика, Алматы, 2004ж.
Назарова В.Л., «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов», Экономика, Алматы,
Кеулімжаев К.К., Ажибаева З.Н, Құдайбергенов Н.А. «Қаржылық есеп». Экономика,
Абдыманапов А., «Концептуальные основы и принципы бухгалтерского учета» Алматы,
93