Жоспар
Кіріспе.................3
1 – тарау. Өнеркәсіптегі айналым қорларының мән – мағынасы
1.1. Өнеркәсіптегі айналым құралдары және олардың жіктелуі....5
1.2. Өндірістік айналым қорлары және олардың құрамы, құрылымы, мөлшері................8
1.3. Өнеркәсіптегі айналым қорларын айналымдылығы..............10
2 – тарау. Өнеркәсіптегі айналым қорларын есепке алудың тәртіптері
2.1. Өнеркәсіптегі айналым қорларын бағалау әдістері................14
2.2. Айналым қорларының есебі.............17
2.3. Өнеркәсіптегі айналым қорларын түгендеу........19
3 – тарау. Айналым қорларын пайдалану тиімділігінің экономикалық
3.1. Айналым қорларын пайдалану тиімділігін арттырудың экономикалық мәні
3.2. Өнеркәсіптегі айналым қорларының тиімділігін арттырудың маңыздылығы........................24
3.3. Айналым қорларын тиімділік нәтижесін қалыптастыру мәселелері........26
Қорытынды..........................28
Пайдаланылған әдебиеттер..................30
Қосымша..............................31
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны
Кәсіпорынның негізгі сатысы негізгі қорлар мен айналым қорларынан құралады.
Негізгі қорлар кәсіпорынның қайнар көзі десек, ал айналым
Жоғарыда айтылғандай, кез – келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы
Кәсіпорын өзінің іс - әрекетін жүзеге асыру үшін
Барлық экономикалық қорлар немесе айналым қорлары жалпы бір қасиетке
Кәсіпорынның негізгі міндеті болып саналатыны – ол негізгі
Сол себепті бұл курстық жұмыс келесідей мақсаттарға бағытталады:
- өнеркәсіптегі айналым құралдары және олардың жіктелуін жүйелеу;
- өндірістік айналым қорлары және олардың құрамы, құрылымы, мөлшерін
- айналым қорларын қорландыру мәселелерін талдау;
- өнеркәсіптегі айналым қорларын бағалау әдістерін салыстыру;
- айналым қорларының есебін талдау;
- өнеркәсіптегі айналым қорларын түгендеу тәртібін анықтау;
- айналым қорларын пайдалану тиімділігін арттырудың экономикалық мәні
- өнеркәсіптегі айналым қорларының тиімділігін арттырудың маңыздылығын ашу;
- айналым қорларын тиімділік нәтижесін қалыптастыру мәселелерін шешу болып
1 – тарау. Өнеркәсіптегі айналым қорларының мән – мағынасы
1.1. Өнеркәсіптегі айналым құралдары және олардың жіктелуі
Кәсіпорын өзінің жұмысын атқару үшін негізгі және айналым қорларын
Айналым қор – ақша қорының жиынтығы. Айналым өндірістік қорларды
Айналым қоры – кәсіпорынның айналымынды болатын және айналымдылық сатылардан
Өндірістік айналым қорлары – оларға жататын өндірістік құралдар өздерінің
Кәсіпорынның айналым қорларын нормалау, ол кәсіпорын ырғақты жұмыс атқару
Кәсіпорынның қалыпты жұмысын ұйымдастыру үшін айналым қаражатының көлемін анықтау
Айналым қорларының айналымдық коэфиценті
айналым қорларының жүктеме коэфиценті
бір айналым ұзақтығы
Айналым қорлары үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең аралығында
дайындық сатысы немесе ақша сатысында кәсіпорын ақша қаражаттарын
Өндірістік сатыда – айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп
Тауардық сатыда дайын өнім сатылады нәтижесінде айналым қорлары
Бұл қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып жаңа ауыспалы
Барлық айналым қорлары 2 топқа бөлінеді.
өндірістік
айналым қорлары.
Айналым капиталы – ол бір өндірістік циклдан толығымен пайдаланылатын
Өндірістік айналым қорлары:
А) өндірістік қорлар. Ол өндіріс процесінде пайдалануға дайындалған еңбек
Б) материалдар. Ол өндірісте бірінші өңдеуден өткен еңбек құралдары.
Материалдың өзі 2 топқа бөлінеді:
негізгі;
көмекші.
Негізгі материалдар – бұл өнімнің маңызды элементі болып табылады.
Мысалы, машина жасау кәсіпорындағы негізгі материалға әртүрлі металдарды жатқызуға
Көмекші материалдар – бұл өнімнің сыртқы түсін немесе әртүрлі
Жанар-жағармай және отын. Мысалы, бензин, мұнай.
Жартылай фабрикат. Мысалы, әртүрлі өндіріс процесінде пайдала -
Ыдыс материалдары. Мысалы, жәшіктер, мешок, т.б.-Тез тозатын және құны
1.2. Өндірістік айналым қорлары және олардың құрамы, құрылымы, мөлшері
Айналым құралдарының негізгі бөлігін өндірістік айналым қорлары құрайды. Осы
Өндірістік айналым қорлары заттай қор түрінде сақтау, құру, нормалау
Өндірістік айналым қорларының 45 пайызы кәсіпорындардағы жабдықтаушы логистикалық қосалқы
Өндірістік қор ағындық қордан, кепіл қорынан және дайындық қордан
Дайындық қордың көлемі материалды ресурстардың орташа тәуліктік тұтыну мөлшері
Өндірістік логистикалық қосалқы жүйе кезінде аяқталмаған өндірістің көлемі мынадай
Сату жұмыстарының логистикалық қосалқы жүйесі кезінде қоймадағы дайын өнім
Өндірістік айналым қорларын мөлшерлеу процесі барлық мөлшерленген және мөлшерленбеген
Ең алдымен, өнім шығару көлемін нарықтық сұранысқа сай арттыру
Іс жүзінде, өндірістік айналым қорларын мөлшерлеу процесі түрлі әдістер
1.3. Өнеркәсіптегі айналым қорларын айналымдылығы
Айналым қорлары өзінің қозғалысында 3 кезеңнен өтеді.
ақшалай;
өндірістік немесе өнімді кезеңі;
тауарлық кезеңі.
1.Ақшалай кезең – мұнда кәсіпорын өзінің ақша ресурстарын, өндірістік
2.Өндірістік немесе өнімді кезең. Бұл кезде кәсіпорын НӨҚ-дың активті
3.Тауарлық кезең. Бұл кезеңде кәсіпорынмен өндірілетін дайын өнімдер нарыққа
А - Ө - Т (ақшалай өндіріс тауар)
Айналым қорларының айналым қоры көрсеткіштер арқылы сипаттауға болады:
А – Т ... Ө ... Т` - А`
А – кәсіпорынмен жинақталған ақша қаражаттары;
Т - өндіріс құралдарының активті бөлігі;
Ө - өндірістік процестер;
... – айналым құралдарының айналуы тоқталғандығын көрсетеді;
Т` - дайын өнімдер, тауарлар;
А` - өнімді сатқаннан кейінгі түскен ақша қаражаттары;
Айналымдағы айналыс құралдары басқа өндіріс сферасында жалғасады, сонда да
Кәсіпорынның айналым қорларының мөлшерін, оның көлемі, тиімді әрі өндіріс
шикізаттың немесе материалдың саны мен сапасы;
отын және жанаржағармайларының мөлшері;
дайын өнім ассортименті.
Айналым қорларының мөлшерін анықтау кезінде кәсіпорын жалпы фактордың уақытын
Н – дегеніміз ол анықталынатын уақытқа (1 жыл, квартал
А – дегеніміз - айналым қорларының элементінің шығындары
(берілген мерзім аралығындағы);
Т – мерзімнің ұзақтығы;
Нз - айналым қорларының элементінің запасының нормасы;
Нс – дегеніміз шығындар (мерзім бойынша);
Айналым қорларының қалыптасу көздері:
Кәсіпорынның табысы;
Несиелер;
Акционерлік және жарғылық капитал;
Жарнамалар;
Бюджет қаражаттары;
Дебиторлық бережақтар;
Айналым қорларын нормалауға байланысты кәсіпорын запасының бірнеше түрлері бар:
Қазіргі немесе күнделікті қор;
Сақтандыру қоры. Мұндай қор мынадай жағдайда қалыптасады:Шикізаттар мен материалдардың
Маусымдық және мерзімдік қорлар;
Айналым қорларының нормалануы. Айналым қорларының қажеттігін анықтау үшін әрбір
Айналым қорларының нормалануы мынадай нормативтермен қалыптасады:
өндірістік қорлар;
шикізат нормативі;
жалпы және қосымша материалдар нормативі;
сатылып алынатын жартылай фабрикаттар нормативі;
отын және жанармай нормативі;
аз құнды және тез тозатын бұйымдар нормативі;
НӨҚ-ды жөндеу үшін қажетті бөлшектердің нормативі:
Аяқталмаған өндірісте нормалау:
а) кәсіпорынның өзінің жартылай фабрикатының нормативі;
б) аяқталмаған өндіріске қажет еңбек затының нормативі;
Алдағы кезеңдер шығыныңы нормативі;
Қоймадағы дайын өнімнің нормативі;
Айналым қорларының ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін ақша
қаражатының нормативі;
Айналым қорларының нормалаудың басты мақсаты – ол айналым қорларының
Көрсеткіштер бойынша айналым қорларының тиімділігін анықтау үшін мынадай жалпы
айналым қорларының айналымдылығы;
бір айналым қорының ұзақтығы;
айналымдылық коэффициенті;
салу коэффициенті.
Айналым қорларындағы – ол айналым қорларының тиімділігін көрсететін
Q – сатылған немесе өндірілген өнімнің мөлшері;
Ақ.о.ж.м. - айналым қорларының орташа жылдық мөлшері (айналым қорларының
Айналым қорларының о.ж.м. мынадай формуламен табылады:
Айналым қорларының 1 айындағының ұзақтығы = П – анықталынатын
Мысалы, 1 жыл (360), 1 ай (30 күн) квартал
Айналым қорларының айналымдылығының коэфициенті:
- қанша теңге жұмсалғанда қандай көлемде өнім алатындығын көрсетеді.
2 – тарау. Өнеркәсіптегі айналым қорларын есепке алудың тәртіптері
2.1. Өнеркәсіптегі айналым қорларын бағалау әдістері
Өнеркәсіптегі айналым қорлары мына әдістер негізінде бағаланады:
- арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі;
- орташа өзіндік құнын есептеу әдісі;
- ФИФО әдісі;
- ЛИФО әдісі;
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте бірімен – бірін алмастыруға
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша өнеркәсіпке кіріске алынған
ФИФО әдісі есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
ЛИФО әдісі өнеркәсіпке ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар
Мысал ретінде өндіріске босатылған айналым қорларының қоймадағы қалдықтарын ФИФО
саны (дана) бағасы (теңге) сомасы (теңге)
а) қаңтар айының бірінші жұлдызына кәсіпорынның қоймасындағы қор қалдығы
Қаңтар айында кіріске алынған материалдық қорлар
1 – топтамада
2 – топтамада
3 – топтамада
4 – топтамада
5 - топтамада 100
80
90
100
70 110
120
130
140
150 11000
9600
11700
14000
10500
Кіріске алынған айналым қорларының жиыны
440 ----- 56800
Бастапқы қалдық пен қоса есептегендегі қалдығы
490 ----- 61800
Ай бойы айналым қорларының шығыс етілгені
ФИФО әдісі б/ша 250
28200
ЛИФО әдісі б/ша 250
34900
Ай соңындағы айналым қорларының қалдығы
ФИФО әдісі б/ша 240
33600
ЛИФО әдісі б/ша 240
26900
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай шығыс етілген 250 дана
ФИФО әдісі бойынша: 250 дана (50+100+80+20); 28200 теңге (5000+11000+9600+2600);
ЛИФО әдісі бойынша: 250 дана (70+100+80); 34900 теңге (10500+14000+10400)
Материалдық қорларды ФИФО және ЛИФО әдістерімен бағалау барысында материалдардың
2.2.Айналым қорларының есебі
Айналым қорларының талдамалық есебі сандық және ақшалай өлшемде жүргізіледі.
Жалпы өнеркәсіптерде айналым қорлары әр номенклатуралық нөміріне бөлек карточка
Айырмашылығы қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, есеп бөліміндегі
Есептің бұл әдісін қолданған кезден бастап өнеркәсіптердің есеп бөлімдерінде
Материалдардың бұл екі есебі көбіне бір – бірімен еш
Сонымен, өнеркәсіптерде айналым қорларының кіріске алынғандары мен шығыс етілгендерінің
Бірінші бөлімде кіріске алынған айналым қорларының жиынтық өзіндік құны
Екінші бөлімде әрбір қойма мен айналым қорларына жауапты тұлғалар
3 – тарау. Айналым қорларын пайдалану тиімділігінің экономикалық
3.1. Айналым қорларын пайдалану тиімділігін арттырудың экономикалық мәні
Айналым қорлары - өндіріске қатысты үш элементтің (өнім, жқмыс
Айналым қорларын пайдалану тиімділігі төмендегідей көрсеткіштер арқылы бағаланады:
1) айналым қорларының айналымдылық коэффициенті;
Ка= СӨ/ АҚоқ
мұндағы: СӨ - сатылған өнім; АҚоқ –
(АҚоқ =0,5*АҚоқ1 + АҚоқ2..... 0,5 * АҚоқn)/12,
мұндағы: АҚоқ1 , АҚоқ2, АҚоқn – бірінші, екінші
2) Айналым қорларының айналымға түсу коэффициенті:
Кат = Аақ/СӨ
3) айналым қорларының айналым ұзақтығы (күн бойынша):
Тақ=АҚоқ * Ткк/СӨ
мұндағы: Ткк - күнтізбедегі күндер саны.
Осы үш көрсеткішті салыстыру нәтижесінде бір айналымның ұзақтығы қаншалықты
4) Ағымдық өтімділік көрсеткіші:
Каө=АҚнақ/ Мқм
мұндағы: АҚнақ – қолдағы бар нақты айналым қорлары; Мқм
5) Меншікті айналым қорларының қамтылу коэффициенті:
Кқ = АҚоқ /АҚ
Айналым қорларын пайдалану деңгейін жақсартудың экономикалық мәні, бастапқыда айналым
АҚ=СӨот (Тақе – Тақн)
мұндағы: СӨот - өнімнің орташа тәуліктік сатылу мөлшері; Тақе
Іс жүзінде босатылған айналым қорларын қолданудың экономикалық тұрғыдан тиімді
1) Егер босатылған айналым қорлары өндірістік қызметтің басқа да
Эфк=Рөқ *АҚ
мұндағы: Рөқ – кәсіпорындағы өндірістік қорлардың нақты рентабельділігі.
2) Егер босатылған айналым қорлары өнім шығару және сату
Эфө=ӨҚп*АҚ*Ка
мұндағы: Ка – айналым қорларының айналымдылылық коэффициенті.
3) Егер босатылған айналым қорлары қарыз алуға қажеттілік туындатпайтындай
Эфқ=АҚ * Бнпм
мұндағы: Бнпм – банк несиесінің пайыздық мөлшері.
Сонымен, жалпылай айтқанда, өндірістік айналым қорлары мен айналым қорларын
- айналым қорларын босату;
- нарықта сұраныс туындаған жағдайда өнім сату көлемін арттыру;
- өнім сату көлемін арттыра отырып, пайданы көбейту;
- өнім сатудан келіп түсетін пайданы арттыра отырып, дивиденттер
- босатылған айналым қорларының қосымша экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында
Логистикалық жүйеде айналым қорларын пайдалану тиімділігін арттыру үшін ұзақ
3.2. Өнеркәсіптегі айналым қорларының тиімділігін арттырудың маңыздылығы
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметі тиімділігінің экономикалық
Бірінші себеп - экономикалық заңдардың әрекеті (бірінші кезекте
Екінші себеп – шаруашылық жүргізудің негізгі нарықтық принципінің әрекеті
Үшінші себеп – экономикалық тиімділіктің нарықтық критерийлерінің әрекеті –
Жалпы түрде кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігі ресурстардың өте аз
Еркін нарықтық экономика жағдайында ұйымның (бұдан әрі кәсіпорын) жұмыс
Мұндай мақсатқа өнім өткізу нарығын жаулап алу, кәсіпорынның техникалық
Мұндай міндеттерді шешу және белгілі бір соңғы нәтижелерге
Кәсіпорын өндірістік қызметі тиімділігінің жалпы көрсеткіші ең жоғары пайданың
Жалпы критерийде көрсеткіш - өндірістік тиімділігі материал сыймдылығының,
Оларды дұрыс таңдау өндіріс тиімділігін таңдаумен жоспарлаудың шынайлылығын қамтамасыз
3.3. Айналым қорларын тиімділік нәтижесін қалыптастыру мәселелері
Айналым қорларын тиімділік нәтижесін қалыптастырудың ең оңтайлы мәселелері қазірде
Біріншіден, өндіріс тиімділігін таңдау мақсаттарымен міндеттеріне байланысты таңдалған көрсеткіштер
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық нәтижелер ретінде жалғыз көрсеткіш шығады.
- өнім бірлігіне (тауарлық өнімнің бір сомға) және жекелеген
- айналым құралдарының айналымдылығы (айналым саны);
Негізгі өндірістік қорларды және капитал салымдарын пайдалану тиімділігі қор
- еңбек өнімділігінің өсу деңгейі қарқындары және еңбекті орташа
- еңбек өнімділігін арттыру есебінен өнімнің арту үлесі, мұндағы
- нақты еңбекті үнемдеу: яғни, негізгі кезеңдегі жұмысшылар (немесе
Нарықтық экономика жағдайында бұл көрсеткіштер кез – келген біреуінің
Қорытынды
Қорыта айтқанда ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық қызметтерінің межеленген мақсатын
Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық кәсіпорындардың алдында кәмілдік
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын арада
Біз, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын
Әрбір іскер қазақстандық осы ортаға кіріп, инновациялық экономикадағы өз
Кәсіпорын өз қызметін шарықтату үшін айналым қорлары мен қаражаттарын
Өндірістік айналым қорлары – оларға жататын өндірістік құралдар өздерінің
Кәсіпорынның айналым қорларын нормалау, ол кәсіпорын ырғақты жұмыс атқару
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әубәкіров Я «Экономикалық теория негіздері», А; 1998
2. Дәуренбекова Ә.Н. «Өндірісті ұйымдастыру», А; 2007 ж;
3. Дүйсенбаев К.Ш «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», А; 2001
4. Кеулімжаев Қ.К «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» А;
5. Мәуленова С.С. «Экономикалық теория», А; 2003 ж;
6. Оразалы С «Бәсекелестік экономика» А; 2007 ж;
7. Оразалин К.Ж «Кәсіпорын экономикасы» А, 2007 ж;
8. Мейірбеков А.Қ «Кәсіпорын экономикасы», А, 2003 ж;
Қосымша - 1
Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы
Айналым қорларының айналым кезеңдері
ЕЗ
А ЕҚ Ө ДӨ (А + ДА)
ЖК
3
өндіріс
тік босалқы қор
өндірістің айналым қорлары
Айналым қаражаты
Айналыс қорлары
өндіріс процесі
алдағы кезеңдер шығын
дар
тауар
жөнелту
және
жолдау
ақшалай қаражат
тар
дебитор
лық берешек