Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі
Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
Валеология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Жыныстық тәрбиенің ғылыми негіздері
Орындаған: АиСУ -02-1 тобының
студенті
Қабылдаған: профессор, м.ғ.д
Тезекбаева Ж.Ғ.
Алматы, 2006
Мазмұны
Кіріспе 3
1.1 Өрбіту саулығы 4
1.2. Нәпсілік қатынас және денсаулық 7
1.3. Махаббаттың қазіргі жіктелінуі 10
1.4. Өнегелі жыныс тәрбиесі дегеніміз не? 10
1.5. Өнегелі жыныс тәрбиесінің мақсаттары 11
1.6. Өнегелі жыныс тәрбиесінің үш үлгісі (А.Козакевич) 12
1.7 Өнегелі жыныс тәрбиесінің қағидалары 12
1.8. Жыныстық тәрбиенің негізгі бөлімдері 13
1.9. Жыныстық қатынастан жұғатын аурулар 13
1.10. Репродуктивтік денсаулықты қорғау 17
Қорытынды 18
Қолданған әдебиеттер 19
Кіріспе
Осыдан 15-20 жыл бұрын дәрігерлер мен ұстаздар психологтар
Жастардың жыныстық іс әрекеті мен репродуктивтік денсаулығына байланысты
Көптеген алдын алу бағдарламалары білім беру жүйесі арқылы
Бұндай қиындықтырдың себептері көп, олар жыныстық тәрбие мәселесін
Дүниежүзілік тәжірибелер көрсетіп отырғандай, мұндай бағдарламаларды жүзеге асыру
- қоғам мен ата-аналар осындай бағдарламаларды кеңінен
- балалар, жасөспірімдер мен жастарды өз денсаулығын күтуге,
- жастарға репродуктивті денсаулықты сақтауға байланысты қызмет
1.1 Өрбіту саулығы
Дені сау адамдардың денсаулығы туралы ғылым – ВАЛЕОЛОГИЯ
БДҰ (ВОЗ) анықтамасымен өрбіту саулығы – бұл кәдімгі
Қазақстан Республикасының Конституциясында:”Отбасы, аналық және балалық шақ қоғам
Өрбіту саулығы, біріншіден - өмір салтына, ішіп-жер тамағына,
Өрбіту саулығын сақтау қызметі мыналарды ескертеді:
Отбасын жоспарлау бойынша түсініктемелер беретін ақпарат, ағарту жұмысы,
Ағарту ісі және жүкті әйелдерге медициналық қызмет көрсету
Бала туу мезгілінде қалыпты жағдаймен қамтамасыз ету, босанғаннан
Бедеуліктің алдын алу, оны емдеу.
Жыныс жолдары ауруларының жыныстық қатынастардан туындайтын жұқпалы аурулардың,
Ақпаратты білім беру, адамның нәпсілік қатынастардағы өрбіту денсаулығы
Өрбіту саулығын сақтау орындарының жоғарыда аталып өтілген қызмет
Өрбіту саулығының өзекті тұсы – отбасын жоспарлау, ол:
- өз нәпсілік өмірін бақылауға алуға, жыныстық қатынастармен
- нәспілік білімді дамыту үрдісіне белсене қатысуға, әлеуметтік
- екі қабат болған кезде қатердің төрт түрінен
а) жасөспірім жүктілігінен;
б) 35 жастан кейінгі жүктіліктен;
в) кішкене ғана үзілістен (екі жылдан кем) аяқ
г) ықылассыз жүктіліктен ана өмірін қысқартып, мүгедектіктен сақтап,
Әдістемелік ұсынылымдар бойынша ұрықтандырмаудың тәсілдері:
Физиологиялық тәсіл. Әйелдердің айлық менструалдық циклінің ұрықтануға “қауіпті”
Ұрықтандырмас гармондық таблеткалар. Әйел гармондарынан турады. Әсер ету
- веналардың варикоздық созылуында, тромбофлебит ауруларында, бұрын тромбоэмболия
- бауырдың созылмалы ауруларында;
- бас ми тамырларының және көздің тор
- темекі тартушылар мен жасы 35 –тен
- емізетін баласы болса;
- отосклероз болса.
Ұрықтандырмас гормондарды инъекциялау (шприцпен енгізу). (“Депо - проверс”)
Жатыр ішіне енгізілетін контрацвтер:
Бұлар жұмсақ, майысқақ пластмассадан дайындалған спирал. Кейде мыстан
Мына жағдайларда қолданылмайды:
- ұзаққа созылатын жатыр айналасындағы құрылымдар мен жатыр
- менструалдық цикл бұзылса;
- қанның ұю қасиеті бұзылса;
- жыныс мүшелерінің аномалиясы (қалыптан
- әйел жүкті болса.
Презервативтер. Бұл ерлер қолданатын ұрықтандырмайтын механикалық әдіс. Бұл
Спермицидтер. Бұл әйелдер қолданатын химиялық әдіс. Кремдер, көпіршіктер
Стерилизация. Жатыр түктерін байлау деп аталатын жұмыртқа жасушасы
Ұрықтандырмас инплантаттар. Силиконды резеңкеден істелген 5-6 капсулалар әйел
Бірақ қажет емес жүктілік жастар үшін жыныстық құмарлықтың
Осындайлық қорқынышты жағдай жастардың өрбіту саулығы мен болашақ
Аборт деген не? Аборт – жүктілік үрдісін
Біздің елімізде балалар мен жасөспірімдерге жасалған аборттар саны
Мұның өзі республикада онсыз да демографиялық қолайсыз жағдай
Қазіргі кезде отбасын жоспарлайтын мекемелер жүйесі қалыптасқан, бұлардың
1.2. Нәпсілік қатынас және денсаулық
Дені сау адамда белгілі бір деңгейде нәпсілік кернеу
Бүкілдүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ – всемирная организация
Жыныс даму кезеңдерінде:
Балалық: қыздар – 8 жасқа дейін.
ер балалар – 10 жасқа дейін.
Жасөспірім: қыздар – 9-дан – 12-ге дейінгі
ер балалар – 10-нан – 14-ке дейінгі жас.
Бозбалалық: қыздар – 13-тен – 16-ға дейінгі жас,
ер балалар – 14-тен – 18-ге дейінгі жас.
Жыныстық жетілу: қыздар – 16 жастан бастап,
жігіттер – 18-ден бастап.
Жыныстық қабілеттің кетуі: әйелдер – 40 – 50-ден
ерлер – 60-тан кейін.
Нәпсіқұмарлық әр жаста әр түрді белгілерімен сипатталынады:
І кезең. Сырттай жыныстық ынтықтық – нәпсіқұмарлық
ІІ кезең. Жыныстық бұла сезімді ынтызарлық – рухани
ІІІ кезең. Дененің жыныстық қатынасқа ынтықтығы
Жыныстық қылық өрбіту ісін жүзеге асыруға бағытталған. Жыныстық
Нәпсіқұмарлықтың компоненттері:
- мінез-құлықтық;
- эмоциялық;
- когнитивті (бағалы).
Мінез-құлықтың жыныстық жетілудің қарқынына, тұлға түріне байланысты (экстраверттер)
Когнитивті (бағалы) – тұлғаның адамгершілік құндылықтарын есебіне алады,
Эмоциялық (эротикалық) – қиялдарға, сезім қақтығыс-толқыныстарына және т.б.
Адам қай-қайсысына болмасын, жас па, кәрі ме, нәпсілік
Қаншалықты дене бітімінің және мінез-құлық қадарың ақыл-билігімен, құндылықтар
Сүйіктісінің арман түстеген келбеті (бітімі) – жастарда және
Ынтықтық объектісі әсіресе көріп-білмеген бағасын алып жатады, болмаған
Тапқан махаббат объектісінің қасиеттері көңіліңіздегі идеал мәнімен шарттас.
Жынысы қарама-қарсы кездестірілген адамның сырт келбеті және ішкі
1.3. Махаббаттың қазіргі жіктелінуі
Эрос – құмарлық демдеген алып-ұшпа махаббат, арнасы тән
Любус – сезім тереңдігімен ерекшеленбейтін, опасыздыққа оңай барар
Сторге – алаңсыз және сенімді достық өзектеген махаббат.
Пратгма – есебінен жаңылмайтын қылықты махаббат.
Мания – ақылға алдырмас, дегеніне жетпей тынбайтын махаббат.
Агапе - өз-өзімен санаспайтын, шынайы мөлдір махаббат.
Неке – деп бір-біріне деген және балаларға деген
Осы мәселелерді шешуді жеңілдетуге салауат өмір сүруді кеңінен
1995 жылы Оқу министрлігі “Мектепке дейінгі және мектеп
1.4. Өнегелі жыныс тәрбиесі дегеніміз не?
Жастарға өнегелі жыныс тәрбие беру жалпы тәрбие берудің
Өнегелі жыныс тәрбиесі жергілікті аймақтың құқықтық, мәдени-этикалық ерекшекліктерін
Өнегелі жыныс тәрбиесі сәбидің туған сәтінен басталып үздіксіз
ата-ана;
мұғалімдер;
дәрігерлер;
бала үшін қадірі бар ересектер;
құрбылары;
бұқаралық ақпарат құралдары.
“Бала адамдар әлеміне жәй ғана тасталынбайды, ол адам,
1.5. Өнегелі жыныс тәрбиесінің мақсаттары
Өнегелі жыныс тәрбиесінің бағдарламасы жастардың жыныс денсаулығына деген
Өнегелі жыныс тәрбие үрдісіне қатысушыларына бағдарламаға сай:
а) өнегелі жыныс бейіл өмір бойына, әрі дені
б) ересек балалар тіршілік өміріне олар дайындала бастайды;
в) отбасы құндылықтары “отбасына деген табынушылық ” және
Өнегелі жыныс тәрбиесі үрдісінде оқушылар қажетті білімін оқытушылардан,
- өзін сыйлайтын мінез-құлық қалыптасады;
- денсаулығын бағалай білетін болады;
- көпшіл, икемді болуға бейімделе бастайды;
- жыныстық бейіл әр тұлғаның маңызды қадірі және
- өзінің жыныстық бейіл әрекетіне жауапкершілік үрдістері арта
- өзін және басқаларды жыныстық бейіл әрекетінен туындайтын
- зорлық жасауға және зорлауға, біреудің зорлығына көнуге
Өнегелі жыныс тәрбиесін іске асыру жолдары:
Балалар мен жеткіншектер арасындағы жоспарланбаған жүктіліктің алдын алу
Жыныс қатынасынан жұғатын аурулармен, жұқпалы инфекциясын жұқтыру қаупінің
Жыныстық зорлыққа шек қоюға және басқа жыныстық қылмысты
Сонымен, өнегелі жыныс тәрбиесі дегеніміз – алынған ақпарат,
1.6. Өнегелі жыныс тәрбиесінің үш үлгісі (А.Козакевич)
1-кесте
Жазалау
(Рестриктивті) Қайырмау
(Пермисивті) Демократиялық
(ең ортасы)
Ақпарат аумағы Неғұрлым сирек болса, соғұрлым жақсы Барлық
Ақпарат мазмұны Мынаны істеуге болады және мынаны істеуге
Бұл жалғыз дұрыс бағыт Басқа бағыттар болмауы мүмкін
Барлық бағыттар дұрыс Осындай істе басқаша емес, өйткені...
Көп бағыттар бар ғой, бірін таңдап алу дұрыс
1.7 Өнегелі жыныс тәрбиесінің қағидалары
1. Адамның даму үрдісін үдету;
2. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай жүргізілетін істер;
3. Нақтылы ақпарат құралдары;
4. (“Жәйден” күрделігі қарай иерархия принципін) жүзеге
5. Өткізілген құжаттарға жүйелі түрде қайтадан
6. Түрлі ұғым мен пікірлер талқыланып,
7. Жекелей және ұжымдық ой-қызметіне дайындалып қағидаларды ашып
8. Өзін- өзі талдау, бағалау дағдысын
Ақылға сыйатын мінез- құлықты үйлестіру;
Алғашқы мағлұматтарды хабарлау, түсіндіру.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытумен қатар сезім аясын кеңейтіп
Жыныстық білім – деп жазады Х.Қ.Сәтпаева және т.б.
1.8. Жыныстық тәрбиенің негізгі бөлімдері
Жеткіншектердің өзін-өзі бағалау критерийлері. Ол үшін мына төмендегілерді
Білім және ақпарат (информация);
Өзін- өзі бағалау;
Дағды және іскерлік;
Ағзаның құрылысы және қызметі;
Өрбіту жүйесі;
Контрацепция;
Жыныс қатынастарынан жұғатын аурулар түрі (сифилис, гоноррея, СПИД,
Еркекті (баланы), әйелді (қызды), қалыптастыратын адамгершілік өнегелі жыныс
(2-кесте)
Өнегелі жыныс тәрбиесін айқындайтын критерийлер
Ақпарат Оларда деген құндылықтар мен қатынастарды қалыптастыру
Ағзаны өрбіту функциялары. Жүктіліктің алдын алу тәсілдері... Денсаулық,
Ақпаратты қабылдау Қатынасты анықтау Дағдылармен ыңғайды жаттықтыру өкінуді
Түсіну қолданыс және дамыту, шеім қабылдау
“өз-өзіңді біле білу”
1.9. Жыныстық қатынастан жұғатын аурулар
Сифилис. Бұл дертті негізінен арнаулы микробтар таратады.
Сал ауруы (паралич), көзі көрмей соқыр болып қалуы,
Гонеррея. Бұл дертті де микробтар таратады. Оны геноккок
Гениталдық герпес. Жыныс мүшелеріне шығатын ұшық сияқты вирустан
Герпестен туындайтын күйзеліс, психологиялық азап, бас ауруы, адам
Хламидия. Ең бір жедел түрде дамитын жыныс ауруларының
Әйелдердегі бұл аурудың белгілері – несеп шығару сәтінде
Жыныс мүшелерінің гениталды сүйелдері (полип). Бұл өзі ауырмайтын,
Вагинит (қынап қабынуы). Кейбір әйелдер байқамаса да, көбі
СПИД (синдром приобретенного иммунитетного дефицита – адамның жүре
СПИД – ағзаның қорғаныс қабілетінің әбден әлсіреуінен туындайтын
1) Кальций саркомасы, тері қатерлі ісігінің бір түрі;
2) пневмококкті пневмония.
СПИД-тің бірінші басталған кезеңі Америкада болған. Бұл 1981
СПИД қоздырғышын немесе адамда иммунитет жетіспеушілікті туғызатын вирусты
СПИД-пен ауырған кезде адам денесінде Т-лимфоцит деп аталатын
СПИД вирусы адам организміне енгенде қанның лимфоцит клеткаларының
Дәрігерлердің айтуына қарағанда бұл дерт кейінгі жылдары тіпті
СПИД-ті болдырмайтын оған қарсы тұратын, алдын алатын вакцина
СПИД иммундық жүйесінің белгілі бір жасушалар (клеткалар) түріне
СПИД-тің жұғатын жолдары: СПИД – бірнеше жолдармен жұғатыны
Жыныстық қатынас. Бірден нәпсіні тию керек.
Тері асты инъекциясын жасау үшін бір шприцті бірнеше
СПИД вирусымен жұқтырылған екі қабат әйел аурулармен ішіндегі
Қан құю кезінде СПИД вирусының берілуі.
Қолдағы, тістегі, аяқтағы кішкентай жарылып кеткен жерлер арқылы
СПИД ауруларының белгілері.
Ештеңе істемей адам өте қажып жалқау үрдісі басып
Безгек ауруымен ауырған адамдар сияқты адамдар қалшылдап, дірілдеп
Бездердің мөлшерден тыс өсіп кетуі (лимфа түйіндерінің өсуі,
Ауыз қуысында ерекше көзге түсетін теңбілдер пайда болады.
Құрғақ жөтелмен үнемі адамның жөтелуі, тыныс алуы бұзыла
СПИД-тің жалпы анықтамасы.
СПИД –пен ауырған адамның қанындағы ВИЧ-ке деген антиденешікті
Осы кезде СПИД-пен ауыратын адамдардың саны жер жүзі
ДДҰ 1999 жылы жер бетінде ВИЧ жұқтырғандар мен
1.10. Репродуктивтік денсаулықты қорғау
Біздің мемлекетіміздің басты көңіл бөлетін мәселелердің бірі еліміздегі
ҚР Статистика Агенттігінің 2002 жылғы 1 қаңтардағы есебі
2000 жылы – 1000 адам/халыққа – 14,7, 2001
Сонымен, фертильдік жастағы әйелдердің денсаулығын сақтап, нығайту арқылы
- ҚР фертильдік жастағы әйелдер денсаулығын сақтау
- жастарға салауатты адамгершілік жыныстық тәрбие
- қажет емес жүктілік пен түрлі
- отбасын жоспарлау мәселелері;
- сүт безі ісігінің алдын алу;
- қауіпсіз ана болу мәселелерін қарастыру;
- бағдарламаны іске асыруға мемлекеттік, мемлекеттік емес,
- бағдарламана жетілдіру мақсатында мониторингтер мен талдаулар
Қорытынды
Қазіргі кезде жастардың жыныстық тіршілігіне байланысты жемісті жұмыстар
Жастарға жыныстық тәрбиеге байланысты берілетін көптеген тиімді бағдарламалар
1995 жылы көрнекті америка ғалымы Кирби 49 мектеп
Жыныстық әрекетті өзгерту мен денсаулыққа қауіптің азаюына көп
Бағдарламаның негізінде әлеуметтік зерттеу және саналы іс-әрекет жасау
Оқыту тиімді өтуі үшін бағдарламалар сабақтың 14 сағаттан
Бағдарламалар білім беру барысында әртүрлі әдістемелерді қолдануды қарастырған.
Бағдарламалар міндетті түрде оқушыларға жыныстық қатынасқа түсудің қауіпті
Жыныстық тәрбие бойынша жастар мен жасөспірімдерге арналып жасалған
Қолданған әдебиеттер
1. Жатқанбаев Ж.Ж. “Валеология”
2. Сатпаева Қ.Қ. “Валеология” Алматы, 1999
3. “Валеология, дене тәрбие және спорт” журналы, 2004
4. Сагимбаев А.Н. “Валеология”
19