СОДЕРЖАНИЕ
КІРІСПЕ 3
1. ТІЛ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Тіл мәдениеті туралы ғалымдар көзқарасы 5
1.2 Тіл мәдениетінің өлшемдері мен оған қойылатын талаптар
2. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ТІЛ МӘДЕНИЕТІНЕ ТӘРБИЕЛЕУДІ
2.1 Оқушыларды тіл мәдениетіне тәрбиелеудегі дидактикалық, әдістемелік ұстанымдар
2.2 Қазақ тілі пәнінен орта буын оқушыларын тіл
Қазақ тілі сабақтарында жоғары сынып оқушыларын тіл мәдениетіне
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 31
КІРІСПЕ
Ел тәуелсіздігін тіл тәуелсіздігімен астастыра қарап, туған
Тіл қарым-қатынас құралы. Адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын,
Қазақстан Республикасы Президентінің «Тілдерді қолдану мен дамыту бағдарламасында»:
Ал қазақ халқының тіл келешегі мектеп оқушыларында. Көптеген
Қазіргі заманымызда қойылған басты талаптардың бірі - өмірден
Жұмыстың негізгі мақсаты – оқушыларды қазақ тілі сабағында
тіл мәдениеті ұғымына ғылыми түсінік беру;
оқушы жастардың тіл мәдениетінің төмен болуының
себептерін саралау;
тіл мәдениетінің жоғары болуына қойылатын талаптарды
айқындау;
тіл мәдениетінің даму сатысы қандай өлшемдер арқылы
анықталатындығын көрсету;
тіл мәдениетін қалыптастыру жұмысының негізгі бағыттарын
анықтау;
оқушыларды тіл мәдениетіне тәрбиелеудегі дидактикалық,
әдістемелік ұстанымдарды негіздеу;
мектептің орта буынында тіл мәдениетін оқытуды саралу;
жоғары буын оқушыларын тіл мәдениетіне оқытуды
тұжырымдау. Курс жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан
1. ТІЛ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тіл мәдениеті туралы ғалымдар көзқарасы
Дүние жүзі тарихына үңілсек, көптеген халықтар Академияларындағы ғылым
Тілдің тіл саясатының биік ұғымы, барлық мәні оның
Тіл - қоғам өмірінің объективті құбылысы, ол бүкіл
«Тіл - қоғамдық құбылыс» деген тезисті ұсынбағанмен, тілдің
Жалпы тілді халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов,
Ал, «Мәдениет» деген түсінікке тоқталатын болсақ, мәдениет -
Мәдениет, оқу-ағарту, ғылым, өнер т.б. рухани өмір табыстарының
Мәдениет туралы түсінікке де әр ғалым әр түрлі
Тіл мәдениеті оқушылардың тілін ұстарту міндетін жүзеге асырудың
Осы мәселені зерттеу тақырыбы ретінде ала отырып, алдымен
«Тіл мәдениеті дегеніміз - сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық, ізеттілік
Ал тілші-ғалым Р. Сыздықова: «Тіл мәдениеті дегеніміз -
«Тіл мәдениеті» негізінен «Сөз мәдениеті», «Сөзді орынды қолдану»
Сондықтан сөйлеу мәдениетіне байланысты өтілетін практикалық сабақтарда ауызша
Тіл байлығы - сөз байлығы. Ал сөз байлығы
Сөз қолдану мәдениетін арттыратын негізгі шаралардың бірі -
Қандай адам болмасын, ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани
Тіл мәдениті жөніндегі теориялық және практикалық пікірлерді дамытушылардың
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау барысында бұл мәселені көптеген ғалымдар
Тіл мәдениеті ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында мынадай анықтама
Ал педагогикалық энциклопедияда «Культура речи 1. В теоретическом
Оқушылардың тіл мәдениетіне педагогикалық сөздікте төмендегідей анықтама ұсынылады:
Жалпы анықтамаларды қарастыра келе, тіл мәдениеті дегеніміз сыпайы,
Сонымен, зерттеуші-ғалымдардың берген түрлі анықтамаларын саралай отырып, біз
1.2 Тіл мәдениетінің өлшемдері мен оған қойылатын талаптар
«Ана тілін жақсы білу - әркімнің азаматтық борышы.
Зерделеудің келесі кезеңінде қазіргі оқушы жастардың тіл мәдениеті
1. Ортаның әсері; а) оқушының сөйлеуіне жергілікті тіл
2. Сөйлеу
3. Жекелеген оқушы тіліндегі кемшілік (сақаулық, быдықтық, мыңғылдық,
Сондай-ақ М. Балақаев, Т. Қоңыратбаев, С. Қирабаев, Ш.
1. Көркем әдебиет оқуға
2. Мәдени орталықтарға бару,
3. Ата-аналардың
4. Тілдік ортаның әсері;
5. Тіл мәдениетін қалыптастыруды тек қазақ тілі
6. Бастауыш сыныпта
7. Кей мүғалімдердің өздерінің тіл мәдениетінің төмендігі.
8. Отбасы тәрбиесінде ұлттық педагогиканың, халық ауыз
9. Мұғалімдердің көпшілігінің бұл мәселеге арнайы көңіл бөлмеуі
Жалпы тіл мәдениетіне қойылатын талаптар қандай, әрбір мәдсниетті
А. Жапбаров тіл мәдениетінің жоғары болуына мынадай талаптар
- сөздің жүйелі, анық, түсінікті болуы;
- сөздің тілдегі орфоэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларға сай
- сөздердің қажет еткенде бейнелі, көркем, эмоциялы болуы;
- сөздердің тыңдаушы немесе оқушының жағдайына, ортаның қажеттілігіне
Осы сияқты көптеген зсрттеушілер, ғалымдар, педагогтардың ой-тұжырымдары мен
- сөйлегенде тілдегі дыбыстарды дұрыс, анық айту;
- сөйлеу әуені, қарқыны, дауыс күші мен кідірісті
- екпіннің түсуін, үндестік заңын сақтау;
- сауатты, қатесіз жазу;
- жазба мәтіндерде тыныс белгілерін сақтау;
- әріп таңбаларын дұрыс, түсінікті жазу;
- дұрыс айтып, сөздердің тізбегін табиғи заңдылықтарымен дыбыстау;
- сөйлегенде сөз тұлғаларын, түрленуін сақтау, қосымша, көмекші
- сөздерді өз мағынасына қарай қолдану, мағыналарын анық
- сөйлемдерді, әсіресе, күрделі ойды білдіретін кұрмалас сөйлемдерді
- керекті сөзді сөздік құүрамның ішінен іріктеп, әдеби
- тілдегі ауызекі, ресми іс-қағаздарды, публицистикалық, көркем
- сөйлеу әдебінің сақталуы;
- тілдегі көркемдік құралдар, тіл байлығын, оның мүмкіндіктерін
- сөйлеуде тілдің өз заңдылықтарына қатысты халықтың ұлттық
- сөйлегенде ойдың көлемі, мазмұндық құрылымы, хабардың жеткізу
Өз алдыма тіл мәдениетінің даму сатысы қандай өлшемдер
Егер осы айтылған көрсеткіштер адам бойында дамып, жетілсе,
Жұмыстың келесі кезеңінде тіл мәдениетін қалыптастыру жұмысының
Тіл мәдениетін қалыптастыру тілді оқыту негізінде жүреді. Тілді
Жалпы тәрбие үрдісінің дұрыс бағытта жүруінің кепілі -
2. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ТІЛ МӘДЕНИЕТІНЕ ТӘРБИЕЛЕУДІ
2.1 Оқушыларды тіл мәдениетіне тәрбиелеудегі дидактикалық, әдістемелік ұстанымдар
Тіл мәдениетіне тәрбиеленудің жолға қойылуы — бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік
Қазақ тілінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартында белгіленген
Қазіргі таңда тіл мәдениетін оқытуда оқушының өзіндік ізденістеріне
Оқушыларды тіл мәдениетіне тәрбиелеу төмендегідей дидактикалық, әдістемелік ұстанымдарға
1. Теория мен практиканың бірлігін нығайту, яғни
2. Білім мазмұны мен білікті қалыптастыру жүйесіндегі
3. Білім мазмұнының қоғамдык-әлеуметтік сұраным талаптарына сәйкестігі,
4. Оқушының жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру,
5. Тіл мәдениетін лингвомәдени, психолингвистика, әлеуметтік лингвистика
2.2 Қазақ тілі пәнінен орта буын оқушыларын тіл
Тіл мәдениетіне тәрбиелеу – қазақ тілін оқытудың, білім
Бүгін алдымызда тұрған келелі мәселе - өзіндік пікірі
Оқушының шығармашылық қабілетінің жоғары дәрежеде дамитын кезеңі орта
5 сыныпта осы тарауда ауызекі сөйлеу тілі мен
ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктерін мұғалімнің және
оқушылардың өзара сөйлесуіне көңіл бөлгізіп талдату;
ауызша сөйлеу тілі әдеби тілде сөйлеу және ауызекі
тілі болып бөлінетіндігіне мысал келтіру;
оқушылардың айналасындағы адамдардың, үй-ішінің ауызекі
сөйлеуіндегі қателерді тапқызып, әдеби тілде сөйлеудің үлгісін келтіру;
ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфоэпия
қағидаларын сақтап, мәнерлеп сөйлеумен де байланысты екендігін білгізу
дыбыстарды сындырып айтуға төселдіру;
күйтабақ немесе үнтаспадан әртістер оқыған үзінділерді
тыңдатқызып, салыстыра талдау жасату;
сөз қолдану мәдениеті, ең алдымен, сөздің емле ережесіне
жазылуымен байланысты екендігіне бағытталған жазба жұмыстарын жүргізу;
- жазба жұмыстарында сөздердің бірге және бөлек жазылатын
түрлеріне, терминдердің жазылуына, аң-құс, жан-жануар, өсімдік атаулары, шаруашылық,
- жыл бойы өтілген тілдік тақырыптар мен пайдаланылған
материалдары бойынша әр түрлі топқа жататын сөздердің мағыналық
Балалардың жас ерекшелігі, қызығушылығы мен қабілетіне сәйкес мынадай
Тіл мәдениеті бойынша 5 сынып оқушыларының дайындық деңгейіне
Міндетті деңгей:
- сөздерді лексикалық, фонетикалық нормаға сай орынды қолдана
- орфография, орфоэпия нормаларын сақтай білу;
- ауызша, жазбаша тілде сөздерді талғап қолдана білу;
- мәтіндерге өтілген тақырыптар бойынша талдау жасай алу;
- оқыған ертегі-әңгімелерге ұқсатып ертегі, әңгіме жаза
Мүмкіндік деңгейі:
- ауызекі сөйлеу тілі мен жазба тілдің ерекшеліктерін
- ауызекі сөйлеудегі қателерді тауып, әдеби тілде сөйлеудің
- ауызша сөйлеу мәдениетіне жататын қағидаларды іс жүзінде
- сөз қолдану мәдениетіне бағытталған жазба жұмыстарын жүргізу,
- әңгімелеу, баяндау, сипаттау, мінездеу, талқылау бағытындағы мәтіндерді
Ал, 6 сыныпта тіл мәдениеті тарауында оқушыларды жұрт
Жұрт алдында айтылатын ауызша сөздің жазба сөзге қарағанда
Бұл тарауда сонымен қатар, жазудың маңызы, сөзді дұрыс
Оқушылар жазудың адам ойын жүйелі, тиянақты, толық жеткізуге
Бұл сыныпта тіл мәдениетін оқытуда сөз таптарының әрқайсысының
Ұсынылатын тақырыптар: Қазақтың тұрмыс-салт, әдет-ғұрпы, өнері; ауыл-қала тұрмысындағы
Тіл мәдениеті бойынша 6 сынып оқушыларының дайындық деңгейіне
Міндетті деңгей:
- жұрт алдында сөйлеудің түрлерін аңғару;
- сөздерді түрлендіріп қолдана алу;
- дұрыс жазу мен дұрыс сөйлеуге төселу;
- ауызекі сөзде оқшау сөздерді орнымен жұмсай алу.
7-сыныпта «Тіл мәдениеті» тарауында сөз мағынасы, сөйлеудің,
Бұл сыныпта тіл мәдениетін оқытуда мынандай міндеттер қойылады:
оқушылардың бойында қосымшаларды дұрыс жалғау
дағдысын жетілдіру;
іс-қағаздары үлгілері мен публицистикалық сипаттағы
мәтіндерді талдату, өздеріне құрату;
-баспасөз бетінде қосымшаларды қолданудағы нормадан
ауытқыған жағдайларды тапқызып, қайта жазғызу;
- қазақ тіліндегі кейбір жұрнақтардың қызметі мен қолданылу
өpiciн танытатын мысалдарды талдату;
- кeйбip қосымшалардың термин жасаудағы рөлін анықтату;
- жаңа сөздердің қолданысын меңгерту;
- түрлі сипаттағы мәтіндерді талдату арқылы сөз таптарының
түрлену жүйесі жөніндегі түсініктерін кеңейту;
- мәтіндерге лингвистикалық талдау жүргізу;
- автордың ойды беруде сөздерді байланыстыру тәсілдерінің
қолдануын бағалату;
- көнерген сөздер мен жаңа сөздердің жасалымындағы
ерекшеліктерді, олардың сөз таптарымен, сөз тіркесімен байланысын анықтату;
оқушылардың өздік, шығармашылық жұмыстарын
ұйымдастыру арқылы өтілген тақырыптардан алған білімдерін өз сөз
Тіл мәдениеті бойынша 7 сынып оқушыларының дайындық деңгейіне
Міндетті деңгей:
- қосымшаларды таңдап, талғап жалғай білу;
- іс қағаздары үлгілерін дайындай алу;
- термин сөздердегі қосымшалардың рөлін анықтай алу;
сөйлем мүшелерін орнымен жұмсай алу[12,15-52б].
8-9 сынып оқушыларына тіл мәдениеті басқа тараулармен
байланыстырыла оқытылады.
Тіл мәдениетінің ерекшелігін айқындайтын негізгі белгілер мен
сапалар болады. Олардың бастылары мыналара: дұрыстық, дәлдік, логикалық,
Қазақ тілі сабақтарында жоғары сынып оқушыларын тіл мәдениетіне
Жалпы білім беретін мектептер бағдарлы оқытуға бет алды
10, 11-сыныптағы қазақ тілі пәнін оқыту тілдік қатынастың
Біріншіден, бүгінгі заман талабы іскер, белсенді, қандай жағдайда
Мектеп бітіруші жас ұрпақ болашақтағы өз бағытын дұрыс
Екіншіден, тіл адам санасында шындықты бейнелеу мен жинақтау
Сондықтан 10, 11-сынып бағдарламасы мынадай жүйемен беріледі: Сөз
Үшіншіден, бүгінгі білім мазмұнындағы түбегейлі бетбұрыстар оқушыға теориялық
Төртіншіден, жаңа білім мазмұнында ұлттық дәстүр мен жалпы
Бесіншіден, ана тілін оқытудың мәні мен әлеуметтік қызметі
Міне, осы қағидаларды топтастыра отырып, 10, 11-сыныптардағы қазақ
Интрактивті әдістерге: миға шабуыл, дебат, пікірталас, диалог т.б.
Диалогтік сөйлеудің тағы бір артықшылығы - оған бүкіл
Тіл мәдениетін дамытудың тағы бір әдісі - дебат.
Қорыта айтқанда, тілді талғампаздықпен жұмсау, дұрыс қолдану мәселелер
10, 11-сыныптардағы білім мазмұнын анықтауда, негізінен, тілдің танымдық,
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмысты қорытындылай келе, қазақ тілі сабақтарында оқушыларды тіл
Осы мақсатқа сай туындайтын негізгі міндеттер:
- сөйлеу мәдениеті негіздерін меңгерту;
- сөз қолданудың ұлттық дәстүрлерін жаңғырта отырып, сөз
- іс-қағаздары үлгілерін сауатты жазуға дағдыландыру, жазба тіл
- қарым-қатынас түрлерінің сөз мәдениетімен, стильмен арақатынасын таныту;
- шешендік өнердің мәні мен тарихы туралы мағлұмат
- шешен сөйлеуге төсемді әлеуметтік-тілдік дағдыларын қалыптастыру;
- пікірталас түрлері, олардың маңызы туралы білім беру;
- оқушыны пікірталас мәдениетіне баулу;
- ұлттық көркем сез нормаларын меңгерту ауқымында белгіленді.
Өмірге қажетті тілдің функиионалды жүйелеріне сай сөз саптауға
Тіл мәдениетіне тәрбиелеу сөз мәдениеті негіздері туралы және
Білім мазмұнын анықтауда, оқу материалдары жүйелілік, коммуникативтік, белсенділік,
Оқытудың, білім берудің тініне, өзегіне сөйлеу мәдениеті деңгейін
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Абалкова Б., Игібаева А.К. Интерактивті әдіс арқылы тіл
мәдениетін дамыту / Б. Абалкова, А.К. Игібаева //
Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениетінің мәселелері / М.Балақаев.-
Алматы:Қазақстан,1965.-186 б.
Сыздық Р. Тіл мәдениеті және оның проблемалары /
// Тілдік норма және оның қалыптануы.-Астана: Елорда,2001.- 230
Педагогический словарь.-М.: Наука,1960.-774 с.
Ожегов Л.И. Лексикология.
/ Л.И. Ожегов. - М.: Высшая школа,
Қазақстан Совет энциклопедиясы.- Алматы: ҚазССР Ғылым
Академиясы,1977.-631 б. Т.11.
Педагогическая энциклопедия.- М.: Советская энциклопедия, 1965.-
311 с. Т.2.
Мейірманқұлова Т. Отбасы және тәрбие / Т. Мейірманқұлова
тағлымы.-2001.-№7.-Б.3-6
Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту негіздері.- Алматы:
Қазақ университеті, 1991.-156 б.
Кунапьянова А. Д., Аубакирова Л. Р. Тіл мәдениетінің
және оған қойылатын талаптар / А. Д. Кунапьянова,
Қосымова Г., Дәулетбекова Ж. Қазақ тілі: Оқыту әдістемесі.
білім беретін мектептің 5-сынып мұғалімдеріне арналған / Г.
Дәуітбекова Ж., Арын Е., Махамбетова Г. Қазақ тілін
оқыту бағдарламасы / Ж. Дәуітбекова, Е.Арын, Г. Махамбетова.-
Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті:
/ М.Балақаев, М. Серғалиев.-Алматы:Зият Пресс,2004.-140 б.
14. Аубакирова Л. Р. Кунапьянова А.
15. Қазақстан Республикасы Президентінің «Тілдерді қолдану
16. Тілдерді қолдану
17. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті / Н.
3