МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ........................................................................................................................3
1 Аударма ғылымының тарихы мен зерттелуі.......................................................
1.2 Лингвистикалық аударма теориясы......................................................................
2 Аударманың түрлері.................................................................................................
2.1 Ілеспе аударма технологиясы......................................................................
2.2 Синхронды аударма технологиясы.................................................................
3 Аудармадағы аударылмайтын сөздер.................................................................
3.1 Реалия сөздер және оны аудару.........................................................................
ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.........................................................................
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аударма деп біз жалпы алғанда, бір
Лингвистикада және аударматануда аударма бір тілдегі ойды басқа тілге
Аударма – әрі өнер, әрі мамандық. Аударма –ол ең
В. Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы – тіларалық қарым-қатынастың ерекше
1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;
2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;
3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі
П.И. Копаневтің анықтамасы бойынша аударманың мақсаты заттық-логикалық мәліметтерді хабарлау,
Аударма теориясы жайлы зерттеулер өте мол. Көріп отырғанымыздай, ол
Зерттеу жұмысының мақсаты. Аударматанудың теориялық мәселелерін қарастыру. Зерттеулер негізінде
Зерттеудің міндеттері. Алға қойған мақсатқа жету барысында бірнеше міндеттерді
аударматану ғылымының қалыптасуы мен тарихына шолу жасау;
аударма жайлы жазылған зерттеу еңбектерін қарастыру;
аударманың түрлеріне ғылыми негізде анықтама беру;
ілеспе және синхронды аударманың сипаты мен технологиясын жүйелеп көрсету;
аудармадағы аударылмайтын сөздерді, нақтырақ айтсақ, аударматанудағы эквиваленттілік пен реалия
Зерттеу нысаны. Аударма ғылымының теориялық мәселелері болып табылады.
Зерттеудің ғылымитәжірибелік мәні. Аталмыш жұмысты аударманың жалпы және жеке
Зерттеудің әдіс-тәсілдері.
Диплом жұмысын жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстыру, баяндау
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы
аударматану ғылымының қалыптасуы мен тарихына шолу жасалды;
аударма жайлы жазылған зерттеу еңбектерінің библиографиялық тізімі жасалды;
аударманың түрлеріне ғылыми негізде анықтама берілді;
ілеспе және синхронды аударманың сипаты мен технологиясы көрсетілді;
аудармадағы аударылмайтын сөздерге анықтама беріліп, ғылыми зерттеулер негізінде аудару
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытынды
1 Аударма ғылымының тарихы мен зерттелуі
Аударматану ғылымының теориялық мәселелерін қарастырмастан бұрын аударма деген
Р. Якобсон “Аударма туралы” деген эссесінде [4, 22 б.]
1) бір тілдің өзінің ішіндегі тілішілік аударма, яғни бір
2) сөздің төл мағынасындағы аударма, немесе, тіларалық аударма, яғни
3) семиотикааралық аударма, немесе трансмутация, яғни тілдің лингвистикалық
Осыдан, былайша айтқанда, аударма болып есептелмейтін “аударманың” екі
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар. Тар мағынасында
Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат
Бәріміздің білетініміздей, адамзаттың бір тілде ғана емес, бірнеше мыңдаған
Аударма дегеніміз не? Аударманың түп сырына, терең философиялық мәніне
Француз аудармашысы және аударма теоретигі Э.Кари аудармаға берілген анықтамалардағы
Ғылыми терминнің ұтымдылығы оның бірмағыналығы, бірізділігінде болса, онда, ең
Аударматану ғылымындағы беделді авторлардың анықтамаларын келтірейік. А.В. Федоров: “Аудару
Біздің зерттеп отырған мәдениеттанулық ғылым аясындағы аударма мәселесі туралы
Осы жоғарыда айтылған аударма түсінігінде “аудару дегеніміз түсіну”
Аудармаға коммуникациялық теория тұрғысынан берілген анықтама Р.К. Миньяр-Белоручевке
Біз тілдердің шындықты түрліше бөлшектеп, бірдей құбылыстар мен
Аударма – құндылықты қайта таныту. Егер кез келген сөз
Аударманың анықтамаларынан аудармашы тұлғасын да жалпы түрде
Осы ізденіс жұмысында аударманы мәдениеттанулық мәселе етіп жаңа бір
Аударма теориясы аударма тәжірибесі, практикасымен тығыз байланыста дамыған дүние.
Римнің ұлы шешен ділмары – Марк Тулий Цицерон (б.д.ғ.106-43)
Әулие Иероним деген атпен аударма тарихында Көне Өсиет мәтінін
Бұл сәлемдемені жазуға не себеп болды десек, кезінде Иеронимге
Француз Қайта Өрлеуінің өкілі, жазушы, аудармашы, типограф Этьен Доле
Э. Доленің “Бір тілден екіншісіне жақсы аудару тәсілі туралы”
Аудармашылық қызметтің аударатын тілге әсер ету сипаты жазулы тарихтағы
Ондай процестер қай тілде болсын кезігіп отырады. Мысалы түрік
Осы мағыналас көзқарастарды тағы да мысалдап келтірер болсақ, онда
Аударма тарихында Дю Белленің есімі «аудармашылық скептицизм», яғни аударма
Дю Белленің трактаты бүгінгі таңда, Ж. Мунэннің айтуы бойынша,
Дю Белленің пікірін саралай отырып, біз мына бір тарихи
Дю Белленің пікірінше, аудармашы қызметінің ең маңызды сипаты –
Шындығында, түпнұсқаға адалдық – аударманың басты қасиеті. Аудармада дәлдікті
Дю Белле үшін сөз таңдау – ең ауыр да
Дю Белле үшін тілдік шығарма формасын сол қалпында аудармада
XII ғасырдағы жас ақынның мұндай пікірлері көкейкестілігімен таң қалдырады.
Аудармашы өз қызметі барысында түпнұсқа мәтінінен алған әсерін ғана
Дю Белле тілді байытудың көзі – басқа ұлт сөздерін
Тілдегі еліктеу мәселесі еркін және сөзбе-сөз аударма мен интерпретация
Шындығында, біраз уақыт өткеннен кейін француз тілі де бүкіл
XVI ғасырдың екінші жартысында француз әдеби тілі латын тілін
Амионы XVI ғасырда «аудармашылардың ханзадасы» деп атаған екен.
Неміс гуманисті Мартин Лютер (1483-1546) қазіргі неміс тілінің негізін
1522 ж. Виттенберг қаласында Жаңа өсиеттің неміс тіліне Лютер
М. Лютердің өз ұлтының мәдениетіне сіңірген еңбегі Інжілді неміс
М. Лютердің аударма стратегиясы да осы концепция негізінде құрылады.
М. Лютердің басшылығымен жасалған Інжіл аудармасы тек Германияда ғана
М. Лютер жасаған Інжіл аудармасы жалпынемістік ұлттық тілдің негізін
Аударманың түрлі оқиғаларға бай тарихы бар екендігін жоққа шығару
Дж. Стейнер аударма тарихын төрт негізгі кезеңге бөлген еді:
1) 1791 жылға дейін – аудармашылардың өздерінің эмпирикалық ойтұжырымдарын
2) 1946 жыл – аударма теориясының пайда болып, аударматанудың
3) ХХ ғ. 40-шы жылдары – құрылымдық лингвистика, коммуникация
4) Қазіргі пәнаралық зерттеулер кезеңі.
Стейнер ұсынған кезеңдеме аударма туралы ізденіс жүргізушілерге аса қызық.
Бірінші кезең Цицеронның Эсхил мен Демосфен сияқты грек шешен-риторларының
Екінші кезеңді Стейнер аудармашылық теория мен герменевтикалық ізденістер сатысы
Үшінші кезең ХХ ғ. 40-шы жж. машиналық аударма теориясы
Төртінші кезеңнің басталуын Стейнер Вальтер Беньяминнің 1923 ж. шыққан
Әлемдік ғылымдағы аударматану саласында қажырлы еңбек етіп, даулы тақырыптар
Ж. Мунэн – танымал француз тілтанушысы. Оның “Аударманың теориялық
Ж. Мунэн жоғары ғылыми-теориялық деңгейде тіл туралы заманауи тұжырымдамаларға
1. Тілдік белгілердің семантикасының өзіндік ерекшелігінің бар екендігіне
2. Тілден тысқары шындықты көрсетудегі тіл құрайтын “әлем картиналарының”
3. Түрлі тіл иегерлерінің мәдениеті мен өркениетінде кездесетін нақты
Аударманың қиындықтары экология ерекшеліктеріне, материалдық мәдениеттің айырмашылықтарына, діни және
Ж. Мунэн өз еңбектерінде “аударылатын/аударылмайтын” деген ұғымдардың салыстырмалылық сипатына
Юджин Альберти Найда – әйгілі американ лингвисті. Ол
Ю. Найда аударма барысында түпнұсқаның коммуникативті әсерін жеткізу мәселесіне
Өзінің аудармашылық мектебі бар Ю. Найда солармен біріге отырып,
Егер Христос өзін «Мен – өмір нанымын» (”Я –
С. Басснетт-Макгайр “Аудармашылық ізденістер” деген кітабында өзінің аудармашылық ізденістерінің
С. Басснетт-Макгайр болса өзінің берген кезеңдемесінде мынадай тарихи үрдістерге
Жаңа еуропалық тілдердің пайда болуымен байланысты үрдістер. Ол кезеңнің
Келесі бір үрдістерді С. Басснетт-Макгайр “романтизм” және “постромантизм”
С. Басснетт-Макгайр тарихи шолулармен бірге аудармашы тұлғасының да өзіндік
А. Нойберт – неміс лингвисті – аударма теориясындағы прагматиканы
Прагматика ұғымын Альберт Нойберт кең ауқымда талқылайды. Бәріміз білетініміздей,
А. Нойберттің “Мәтін және аударма” (1985) деген монографиясы мәтін
Аударматанушылық ғылым саласында өзінің әдеттегідей үйреншікті емес пікірлерімен есте
Г. Тури өзінің концепциясының басын аударма теорияларын сынаудан бастайды.
Г. Тури аударма концепциясын “сипаттамалық” концепция деп біледі. Ал
Қазақ тіл білімінде де аударма теориясы біршама қарастырылған. Аударма
Аудармашы - өз халқының, өз ортасының, өзі өмір кешкен
Аударма қай уақытта болмасын мәдениетте зор маңызға ие болған,
Қазіргі уақыттағы аудармашылық белсенділіктің артуына мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасына байланысты ісшаралар бұрындары өз кәсіби
Біз аударма жайлы біршама зерттеулерге шолу жасадық. Аударматануда аты
1.2 Лингвистикалық аударма теориясы
Қазіргі кезде лингвистикалық аударма теориясы өз алдына жеке ғылыми
- аударманың жалпы лингвистикалық негізін ашып, бейнелеу, яғни аудару
- аударуды лингвистикалық зерттеудің объектісі ретінде анықтау;
- аударма ісің классификациялау негізін талдау;
- аударманың мағынасын ашу;
- әр түрлі тілдердің аударма теориясының жалпы мәселесі мен
- ғылыми суреттеудің жалпы принциптерін талдау;
- әлеуметтік лингвистикалық және пргматикалық факторлардың аударма үрдісіне әсер
- аударма нормасы түсінігін анықтау.
Лингвистикалық аударма теориясы жалпы аударма теориясы, арнайы аударма теориясы,
1) Жалпы аударма теориясы. Лингвистикалық бөлімнің аударма теориясының жалпы
2) Арнайы аударма теориясы. Лингвстикалық бөлімі, сөйлемдерді әр түрлі
3) Жеке аударма теориясы. Лингвистикалық бөлімінің бір тілінен 2-ші
Аударма іс - әрекет ретінде, мәтіннің түрленуі арқылы бірнеше
Ауызша аударма – бұл аударманың бір түрі. Әдетте аудармашы
Қағазға қарап аудару. Аударманың бұл түрі оңай болып көрінеді.
Коммуналды аударма. Коммуналды аударманың мақсаты шетелден келген адамға мемлекет
Жазбаша аударма. Жазбаша аударма, бұл жазбаша мәтінді жазбаша басқа
Аударма үрдісі. Аударма үрдісінде тілдің табиғи заңдылықтарын ерекше сақтау
Аударма үрдісінің кезеңдері:
1. Мәтінмен танысу
2. Анализ
3. Мәтінді аудару
Аударма аспектісі. Шетел тілінен мәтінді ана тіліне дәлме дәл
1) лексикалық бірліктегі семантикалық мазмұн тілдің негізінде және аударма
2) Тіл негізіндегі лексикалық бірліктің семантикалық мазмұны салыстырмалы түрде
3) тілдің негізіндегі лексикалық бірлігі семантикалық мазмұны болып табылады.
Аударма моделі. Қазіргі лингвистикалық аударма теориясының өзекті мәселелерінің бірі
Аударманың прагматикалық аспектісі. «Прагматика» термині ХХ ғ. 30-шы жылдары
І. Түпнұсқа мәтіні түпнұсқа тілінің аудиториясына сәйкес келуі тиісті
ІІ. Түпнұсқа мәтіні белгілі бір ақпаратты әкеледі. Мысалы; саяси,
ІІІ. Көркем мәдениет
ІV. Мәтін түпнұсқа тілінде дайындалған және аударма тіліне аударуға
Аударманың ситуативті – денотивті моделі. Ситуативті – денотивті модель
Аударма теориясының терминологиялық өрістері ретінде мыналарды атап көрсетуге
1) Көркем аударма микроөрісі төмендегідей терминдерден құралады: авторланған аударма,
2) Машиналық аударма микроөрісі: автоматтандырылған ақпараттық жүйе, аудармашы,
3) Мәтін аудармасының микроөрісі: газет мәтіндерінің аудармасы, фельетонды мақалалар
4) Аударма процесінің микроөрісі: аудармашының түпнұсқа мәтініндегі бағдарлау үрдісі,
5) Аударма әдістемесінің микроөрісі: аударма техникасы, аударма практикасы, таңбалық
Бұл аударма теориясына қатысты терминдердің лексика-семантикалық құрылымы. Зерттеулерге сүйенсек,
1) «Жалпы және жеке теориялық негіздері» уәждеуіш тобы: аударманың
2) «Аударма түрлері» уәждеуіш тобы: абзацты-фразалық аударма, абзацты-фразалық ретті
3) «Амал, тәсіл, әдіс және үлгі» уәждеуіш тобы: талдау,
4) «Аударма бірліктері» уәждеуіш тобы: штамптар, клише, жағдаяттық клише,
Сонымен, әрбір термин атауының астарында ұғым тұрады, ал ұғым
2 Аударманың түрлері
Аударма – ең алдымен адамдардың қарым-қатынасының басты қажеттілігі.
Ауызша аударманың дамуы негізінен Шығыс елдеріндегі дипломатияның дамуына қатысты.
Ауызша аудармашымен қатарлас жазбаша аудармашы ұғымы да қалыптасқан. Екеуінің
Ауызша аударма мен жазбаша аударманың өзіндік айырмашылығы бар. Ауызша
Ауызша аударма мен жазбаша аудармашы жұмысында негізінде әртүрлі ерекшеліктермен
Аудармашы елмен елді жақындастыратын, байланыстырушы, өзара мәдени, саяси, экономикалық,
Тәжірибе жүзінде жазбаша аударма мен ауызша аударманы қатар жүргізетіндер
Жазбаша аударма мен ауызша аударманың өзіндік ерекшеліктерін жүйелеп көрсеттік.
Жазбаша аударма:
Жазбаша аударманың негізгі құрылымы болып табылатын мәтін өткен уақытта
Мәтін тиянақталған, яғни аяқталған туынды болып табылады.
Мәтінді оқып біткеннен кейін түпнұсқамен салыстырып, қайта қарап шығуға,
Мәтін тұтастылығы сөз материалынан құралады. Аудармашы қалай құралатынын көре
Автор аудармашыдан уақыт пен кеңістік аралығында бөліне алады, бұл
Аударманы болжаммен жасап, қайта өңдеп, редакциялауға да болады.
Сөздіктерді, анықтамалықтарды, қажетті әдебиеттерді т.б. пайдалану мүмкіндігі шектелмейді.
Аудармашы оқырманнан қаншалықты шеттегендей, автордан да соншалықты шеттейді. Көбінесе
Ауызша аударма:
Айтылған сөздің ауызша аудармасы, қағаз бетіндегі жазбаша мәтіннің аудармасын
Сөздің айтылуы механикалық даму жағдайында, динамикада болады, оның жалғасуын
Ауызекі сөздің бәрі аудармашы есінде әркез тұра бермейді, тек
Айтылғанның бәрі сөзден, ым, емеуріннен және басқа да вербальды
Аудармашы тікелей шешенмен ықпалдаса әрекет жасайды, қандай да бір
Ауызша аудармашы сөз басталғаннан-ақ сәйкес (ең болмағанда соған жақын)
Сөйлеуші, тыңдаушы және аудармашы қандай да бір оқиғаның ортасында
2.1 Ілеспе аударма технологиясы
Ілеспе аударма дегеніміз – бір тілде ауызша сөйленген сөздің
Жазбаша жасалатын ілеспе аударма – бұл жауапты маңызды халықаралық
Ілеспе аударма кезінде аудармашы мына мәселелерге ерекше көңіл бөледі:
Ойды тұжырымдап, сөзді анық, қисынды және айқын жеткізуге ұмтылу;
Сөйленген сөзді, сөйлемдерді толығымен аяқтау, жарым-жартылай қалдырып кетпеу. Әйтпесе
Сөйлеу үдерісіне не іске тікелей қатыссыз кісі есімдерін, атауларды
Шетел адамдарының болмысына, табиғатына жат, тақырыпқа қатыссыз, әрі түсініксіз
Аударма үдерісінде жұртты еріксіз еліктіретін, назарын еріксіз аудара беретін
Ілеспе аудармашының міндеті мәтіннің елеулі бөлігінің мағынасын есте сақтап,
Ауызша ілеспе аударма біржақты, екіжақты жүйеде жасалуы мүмкін.
2.2 Синхронды аударма
1926 жылдан бастап ілеспе аудармадан синхронды аудармаға көшу басталыпты.
Синхронды аудармашы шешен сөзінен кейін шұғыл аудару әрекетіне көшеді.
Шетелдік аударма зерттеушісі Ж.Илья синхронды аударма қызметін төрт кезеңге
аударма әрекетінің қалыптасуы;
сөйлемді тыңдап алу;
оны іштей ойда аударып шығу;
келесі сөйленген сөзді қабылдау[16].
Синхронды аудармаға ақпаратты ықшамдау, мәтіндегі сөздерді жинақтап мазмұндау тән.
Синхронды аударма ілеспе аудармадан өзінің құрылымымен, аударма әрекетінің орындалу
Синхрондық аударма – техникалық прогрестің құбылысы әрі үлкен жетістігі.
Синхронды аударма – күрделі де жауапты және барынша қазіргі
Синхронды аударма жүйке жүйесіне ерекше күш түсіреді. Сондықтан ол
Сөзге шебер шешен мүдірмей сөйлеумен бірге, ұлттық тілінің байлығын,
Синхронды аудармада қатысып отырған тыңдаушылар оны тыңдап, түсініп, қабылдаумен
Қазіргі уақытта фильмдерді немесе телехабарларды синхронды аудару қалыптасқан үрдіс.
Синхронды аударма кезіндегі қауіп – дауыстың шектен тыс қатты
Аудамрашының сөйлеуші сөзінен қалып қоюы өте қауіпті. Өйткені аудармадағы
Синхронды аударманың аталған түрлерінен басқа екі алуан қыры бар.
Екіншісі – бақылау синхроны. Бұл көбінесе ірі шараларды өткізгенде
Аудармашы – адамзат білімі мен қызметінің әр саласынан мәліметтер,
Аудармаға қойылатын талаптар:
Аудармадағы сөз сөйлеу мөлшері;
Аударма тұтастылығы(ақпарат санының қаншалықты кеміп қалғаны);
Айтылған сөздердің бұрмаланып кетпеуінен сақтану. Мұнда мәтіннің толығымен жеткізілуіне
Сөйлеу реттілігі(түсініктілігі), сөйлемді анық, ұғымды тиянақтап аяқтау, сөз қайталауларға
Сөйлеу дұрыстығы (әдеби тіл нормасын сақтау, ауызекі қарапайым сөздердің
Аудармашылық мінез-құлық (емеурін ишара, ұстамдылық, дауыс көтеріңкілігі(қаттылығы), сөз сөйлеу
3 Аудармадағы аударылмайтын сөздер
Аудару дәлдігі мәселесін филологтар бұрыннан бері қарастырып келе жатыр.
Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару теориясында өте күрделі және көп
«Эквиваленттілік» термині қазіргі аударма теориясында біраз уақыттан бері қолданылып
Егер де қазіргі аударматану теориясы ХХ-шы ғасырдың ортасында пайда
Аударма теориясы үшін осы термин қандай мағынада қолданылады және
Жалпы ғылыми білімдер жағынан «эквиваленттілік» ұғымын қарастырайық. Орыс тілінде
Эквивалентті сөзінің анықтамасында болған қарама-қайшылыққа назар аудару қажет. Салыстырылып
Сөз анықтамасыңдағы қарама-қайшылық және келтірілген мысал эквиваленттілік ұғымының салыстырмалығын
Аударма түпнұсқаға абсолютті түрде дәл бола алмайды. Бірақ бұл
В. С. Виноградов пікірінше, кең ұғымында эквиваленттілік бірдемеге тең,
Ал Л. К. Латышев «Айырмашылық болған кезде эквиваленттілік –
Бұдан басқа, «эквиваленттілік» терминімен бірге аударматануда «сәйкестілік» термині кең
В. Н. Комиссаров бойынша, «аударманың эквиваленттілігі түпнұсқа мәтін мазмұнының
Аудару барабарлығы ұғымы нені білдіреді? Және эквиваленттілік категориясының барабарлық
Барлық мүмкіндігінше, барабарлық ұғымы аудару теориясына таным теориясынан көшкен.
Аударма толықтылығы (барабарлық) ұғымын дәлдеуге тырыса отырып, А. В.
Аударма толықтығы түпнұсқаға сәйкес мазмұны және форма ара қатынас
А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік
Сонымен, түпнұсқа және аударма мәтіннің бірліктерін қарастырғанда және салыстырғанда,
Неміс аударматану мектебінің өкілі В. Коллердің пікірінше, мәтіндер арасындағы
Аударманы қабылдаушының реакциясы берілген мәтіннің мазмұнын жеткізу мәселесімен байланысты.
1) заттық жағдайларды белгілеуімен байланысты денотативті мағына (яғни, заттық-логикалық);
2) пікір элементтерінің арасындағы синтаксистік (яғни, оның синтаксистік құрылымымен)
3) функционалды-стилистикалық және экспрессивті бояумен белгіленген коннотативті мағына;
4) тілдік пікірдің және коммуникацияға түскен адамдардың қарым-қатынасымен анықталатын
Лексико-семантикалық эквиваленттілік мағынасын анықтаған кезде, зерттеуде қолданылған «денотат», «коннотация»,
Денотат (латын тілінің denotatum «белгіленген» сөзінен шыққан) – осы
Коннотация (латын connotation, connoto «қосымша мағынам бар» сөзінен шыққан)
Кең мағынада – бұл тіл бірлігінің заттық-мағыналық (денотативті) және
Сигнификат (латын significatum «белгіленген» сөзінен шыққан) – тіл белгісінің
Әрбір келтірілген, қарастырылған «денотат», «коннотат» анықтамаларында «тіл белгісі» ұғымы
Л. К. Латышевтің пікірінше, мәтінді, сөйлемді, сөз тіркесін, сөзді
Қазіргі лингвистика белгінің мағынасын (мән, мазмұны) белгі ширегінде жатпайтын
Неміс ғалымы Г. Клаус тіл белгісі ақиқатты болмыстың келесі
- ол белгілейтін заттармен немесе құбылыстармен (денотаттар);
- адамдардың, осы тіл қоғамының мүшелерінің (сигнификаттардың) санасындағы осы
- тіл белгілерін «жеткізетін» және «қабылдайтын» адамдармен, сонда осы
- тіл кодымен, олар белгілі бір кодының элементімен (белгілі
Жоғары аталып шыққан факторларға, белгілер құрылымының компоненттермен ара қатысын
Көптеген жағдайларда мәтін мазмұнының құрылуына қатысатын семантикалық құрылымның компоненттері
Денотативті деңгейді біз: тіл белгілерінің денотаттармен ара қатысы белгіленген
Ал коннотативті деңгейде тек қана денотаттардың объективті қасиеттері емес,
Коммуникативті-функционалды деңгей (яғни, интерпретатор деңгейіндегі мазмұны) – мәлімет жіберушінің
Ішкі тілдік мазмұн – бұл тіл белгілерінің арасындағы және
Аудару кезінде түпнұсқаның жалпы мағынасы сақталуы керек.
3. 1 Реалия сөздер және оларды аудару
«Реалия» - латын сөзі. Зат, нәрсе деген ұғымды білдіреді.
Аударма теориясы және практикасы саласында жұмыс істеген
С. И. Влахов және С. П. Флориндердің пікірінше, реалия
И. Левый реалия сөздерді «аудармашының азабы» деп атаған. Осыған
Аудару кезінде реалия сөздерді жеткізуде негізгі екі қиыншылық кездесетіні
Көп уақыт бойы реалия сөздерді аудару кезінде ұлттық және
Кейбір лингвист ғалымдар өз ғылыми зерттеулерінде «реалия» терминін емес,
1) реалия – бұл ұғым, практикалық түрде басқа тілде
2) сыртқы лингвистикамен және аударматанумен зерттелінетін әр түрлі факторлар
3) сөздің номинативті мәні үшін негіз болып табылатын материалдық
4) өмірдің және тұрмыстың ұлттық ерекшеліктерін белгілейтін сөздер [18,
Аудармашылармен, аударма теоретиктерімен және лингвисттермен қолданылып жатқан терминологияда айқындық
«Реалия» сөзі – латын (realis, -e, көпше түрі realia-
А. В. Федоров реалияны түпнұсқаның сөзі ретінде анықтайды. «Ол
Реалия – зат, елтану ғылымының шекараларында да кең мағынаны
Реалия сөздерге эквивалентсіз лексиканы да жатқызуға болады. Эквивалентсіз лексика:
1) Басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында толық немесе жартылай
2) Аймақтық құбылыстарды және ұғымдарды білдіретін берілген мәтіннің реалия
«Реалия» ретінде, қателікпен қолданылатын тағы бір ұғым - «лакуна».
Жоғарыда айтылған барлық анықтамалар аудару практикасына жатады да, аударма
Ал басқа жағынан, реалия белгілі бір тарихи кезеңмен шектеулі
Ал тілдік формасы жағынан, негізінен, реалия сөздер зат есімдер
Реалия сөздер сипаттайтын факторларына сәйкес келесі топтарға бөлінеді:
1) заттық (географиялық, тұрмыс, киім, ақша, өлшеу бірлігі, сәулеттік,
2) жергілікті (ұлтқа және тілге байланысты);
3) уақыттық (осы заманғы және көне реалия сөздер);
4) аудармашылық.
Енді әрбір топқа жеке-жеке тоқталайық:
Заттық топтау
Бұл топқа белгілі бір халықтың өмірінің тұрмыстық жақтары кіреді.
а) географиялық және табиғатқа байланысты реалия сөздер (топонимдер): дала,
ә) тұрмыстық реалия сөздер: тамақ: квас, щи, галушки,
б) киім: кимоно, пима, сәукеле, мәсі;
в) ақша, өлшем бірліктері: ақша: рубль, доллар, марка, теңге,
г) сәулет реалиялары;
ғ) лауазымдар, дәрежелер: царь, король, шах, хан, би;
д) партиялар, саяси-қоғамдық қозғалыстар: коммунистік партия, тори, виги, демократиялық
е) әскери реалиялар: орда, жүздік, Қызыл Армия;
ж) әкімшілік-аумақтық бірліктер: губерния, облыс, штат;
з) фольклор реалиялары, ойыншықтар, ойындар, билер, жанрлар, мәдени және
Бұл сөздер тілде барлық жанрда кездесе береді. Алайда осы
Реалия сөздердің бір тілден екінші тілге дәлме-дәл аударылмайтыны баршаға
Жергілікті топтау
«Жергілікті» топтау шартты болып табылады, өйткені реалия сөздер қандай
1) реалия белгілейтін объектінің – оның референтінің ұлттық қатыстылығы;
2) аудармаға қатысқан тілдер.
Аударма ерекшелігін негізге ала отырып – «екі тілдің жазықтықтағы
Бір тіл жазықтығында өзіндік және жат реалия сөздерді қарастыруға
Екі тіл жазықтығында реалия сөздер ішкі және сыртқы реалия
Бірнеше тілдерді қарастыра отырып, аймақтық (мысалы: «евро» - осы
Сонымен, жалпы реалия сөздерді ұлтқа тиісті бірлік ретінде қарастыруға
Уақыттық топтау
Уақыттық белгісіне қарай жалпы реалия сөздерді шартты түрде қазіргі
1) реалия сөздердің затқа және уақытқа байланысы
2) реалия сөздердің орынға және уақытқа байланысы
3) жат реалиялардың тілге енуі
4) реалия сөздердің көркем әдебиет арқылы тілге енуі
5) реалия сөздердің таныс/бейтаныс болуы.
Реалия сөздердің затқа және уақытқа байланысы
Реалия сөздер уақыт өтуіне байланысты терминдерге және керісінше, терминдер
Реалия сөздердің орынға және уақытқа байланысы
Тарихи реалиялар өзінің тарихи көзінен өте сирек қол үзеді.
Реалияның орынға және уақытқа байланысты мағынасының өзгеруі өте маңызды
Жат реалия сөздердің тілге енуі
Белгілі бір тіл лексикасының жат реалиялармен толығуы жүйелі және
Аудармада үлкен қиыншылықты реалия сөздер туғызады. Өйткені аудармашыларда олардың
Реалия сөздерді жеткізу негізінен аудармашының фондық біліміне байланысты. Бұл
С. И. Влахов және С. П. Флоринге сәйкес,
Көптеген аудару теориясы және практикасы көздерінің мәліметтерін жүйелеген зерттеулерден
Транслитерация, транскрипция
Транслитерацияда аударылатын тіл құралдарымен бастапқы тіл сөзінің графикалық формасы,
Толық транслитерация: (орыс тілінен қазақ тіліне) король – король,
Аудару тілінің сөз жасау және морфология ережелеріне сәйкес, шет
Реалияларды аудару кезінде транслитерация өте шектеулі қолданылады. Ол туралы
Транскрипция – бұл аударма мәтінге аудару тілінің графикалық амалдары
Транскрипция көбінесе кең таралған публицистикада және көркем шығармаларда мәтіннің
Көбінесе транскрипция таныс реалия сөздер үшін: интернационалдық, аймақтық, өз
Транскрипцияның аудару тәсілі ретінде негізгі құндылықтардың бірі максималды түрдегі
Транскрипцияланған сөздердің көп болуы мәтіннің реалиямен асып толуына әкеледі.
«Кейбір кездерде транскрипцияны басқа талдау амалдармен бірге қарыстыру қажет.
Транскрипция туралы айтқанда, тіл аралық омонимияны да ұмытпау қажет.
Транскрипция және транслитерация формальді, аудармалық қателерді болғызбайтын реалия сөздерді
Жаңа сөздің /сөз тіркесінің пайда болуы
Неологизмнің енгізілуі – реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау
Калька – бұл бір сөздің немесе сөз тіркесінің бөліктерінің
Жартылай калька – бұл ауысып алынған сөздер және сөйлемшелер.
Семантикалық неологизмдер деп біз жеткізіліп жатқан реалияның мазмұнын, мағынасын
Ұқсас аударма
Осы аударма тәсілі өте жиі қолданылады. Мысалы, көп таралған
Контекстуалды аударма
Бұл тәсіл өз қағидасы бойынша ұқсас аударма тәсіліне ұқсайды,
Реалияны алмастыру
Кейбір ғалымдар (мысалы, Влахов және Флорин) бастапқы мәтінде берілген
Басқа реалия сөздерді қолданған кезде ұлттық нақыш өзгеріліп, оқырмандар
Сипаттамалы аударма
Сипаттамалы аударма қолданылған кезде реалияның мазмұны ашылады. Егер аудармашыда
Реалиая сөздерді аударудың барлық тәсілдерін келесі схемамен белгілеуге болады:
1) транслитерация, транскрипция;
2) калькалау, жартылай калькалау, семантикалық неологизм;
3) ұқсас аударма;
4) контекстуалды аударма.
Сонымен, реалияны аударғанда белгілі бір тәсілді таңдау үшін, аудармашы
С.Г. Тер-Минасова пікірінше, реалиялары бар түпнұсқа мәтіннің аудармада барабарлы
Қоғамдық-мәдени түсініктеме
Көркем мәтіндерді және оларды түсіну, түсініктемесіз түсіну оңай емес.
Ертектер тілі мәдени, ұлттық, тарихи жағынан белгіленген лексикалық бірліктермен
Яғни, мәдениетаралық қатынас немесе олардың арасындағы дау өз және
Басқа мәдениеттің өкілдері үшін арнаулы қоғамдық-мәдени түсініктемелер өз мәдениетіндегі
Қоғамдық-мәдени түсініктеме біздің мәдениетімізді оқып жүрген шетел оқырмандары үшін
Қоғамдық-мәдени түсініктеменің ішіне мыналар кіреді:
1) историзмдер – қарым-қатынас кезінде адамдармен қолданылмайтын заттарды немесе
2) архаизмдер – қолданыстан шыққан көне сөздер;
3) қазіргі қазақ тілінде өз мағынасын өзгерткен сөздер;
4) шет және қазіргі қазақ оқырманымен реалия сөздерге, аллюзияларға
Сонымен, осындай түсініктемелер автор және басты кейіпкерлер сияқты бір
Яғни, қорыта келгенде аударма – бұл тіларалық қатынас үшін
Гете айтқандай, «Аудармада аударылмайтынға жету қажет. Сонда ғана басқа
Аударма мәселелері бірнеше кезеңдерден тұрады. Көптеген аудармашылар «реалия» сөзінің
Дұрыс аударма жасау үшін аудармашы фондық білім мен мәліметтермен
Реалия сөздерді жеткізу үшін, мәтіннің жанрына қарап, талдап, ойлану
Жоғарыда айтылғандай, реалия сөздерді аударған кезде екі қиыншылық туады:
1) аударма тілінде эквиваленттің (сәйкестіктің) болмауы – аударма тілінде
2) реалияның заттық мағынасын жеткізген кезде, оның ұлттық және
Бүкіл мәдениеттің элементі ретінде фондық білім жалпы заңдылықтарға сай
Фондық мәлімет – бұл белгілі бір халық немесе ұлт
Фондық мәліметтің мазмұны, біріншіден, ерекше тарихи факторларды, ұлттық қауымның
Егер де шығарма автордың ойлап шығуына сәйкес болатын болса,
1) бүкіл мәтін бойында реалия сөздердің графикалық белгіленуі. Осы
2) реалия мазмұнының өрістеуі;
3) қосымша ретінде реалиямен бірге оның синонимінің немесе тектік
4) анықтама мәтінде жақшаның ішінде немесе сызықшамен әлде үтірмен
5) егер де реалия сөздің жанында анықтама беру мүмкін
6) реалия сөздердің мағынасын түсініктемеде немесе кітаптың соңындағы тізімде
Реалия-сөздерді олардың көркем туындылардағы орнына байланысты зерттеу зор қызығушылық
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды жүйелей келе төмендегідей қорытынды жасауға болады:
1) Ең негізгі критерийлердің бірі – шығарманың коммуникативті құндылығы.
2) Реалия сөздер эквивалентсіз лексика тобына жатады. Бұл басқа
Эквивалентсіз лексика – бұл басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында
Ұлттық-мәдени ерекшеліктер тек қана эквивалентсіз лексикада көрініс таппайды. Сонымен
3) Тіл аралық эквиваленттілік деңгейінде реалия сөздердің семантикасын денотат,
4) Реалия сөздердің түпкі мағынасы осы тілде сөйлейтін адамдардың
5) Аударма әдеби-тілдік интерпретация ретінде анықталады. Ал аудару үдерісі,
Реалия сөздерді аудару әдістері – аударма зерттеулерінде түпкі мәселелердің
Аудару теориясы және практикасы бойынша көптеген дереккөздердің мәліметтерін жүйелей
Реалия сөздер белгілі бір халықтың ұлттық ерекшеліктерін анықтайтыны мәлім.
ҚОРЫТЫНДЫ
Аударма – өркениеттерді байланыстырушы құбылыстардың ішіндегі ең нәтижелісі екендігі
Аудармашы - өз халқының, өз ортасының, өзі өмір кешкен
Аударма қай уақытта болмасын мәдениетте зор маңызға ие болған,
Аударма – әдебиеттің, жалпы филология ғылымының үнемі өсіп, толығып
Диплом жұмысының кіріспе бөлімінде:
тақырыптың өзектілігі;
мақсат-міндеттері;
зерттеу нысаны;
зерттеудің методологиялық негіздері;
зерттеу әдіс-тәсілдері;
ғылыми жаңалығы;
зерттеу жұмысының нәтижелері
жүйеленіп көрсетілді.
Диплом жұмысының негізгі бөлімі үш тараудан тұрады. Алғашқы тарау
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар.
Тар мағынасында аударма деп бір тілдің ауызекі немесе жазулы
Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат
Адамзаттың бір тілде ғана емес, бірнеше мыңдаған тілдерде сөйлейтіндігінен
Аударма теориясы аударма тәжірибесі, практикасымен тығыз байланыста дамыған дүние.
Аударма тарихы сонау Цицероннан бастап осы замандағы аударма
Сонымен бұл тарауда аударма туралы түсініктің қалыптасуын, аударма теориясының
Қазақ тіл білімінде де аударма теориясы біршама қарастырылған. Аударма
Бірінші тараудың «Лингвистикалық аударма теориясы» деп аталатын тараушасында лингвистикалық
- аударманың жалпы лингвистикалық негізін ашып, бейнелеу, яғни аудару
- аударуды лингвистикалық зерттеудің объектісі ретінде анықтау;
- аударма ісің классификациялау негізін талдау;
- аударманың мағынасын ашу;
- әр түрлі тілдердің аударма теориясының жалпы мәселесі мен
- ғылыми суреттеудің жалпы принциптерін талдау;
- әлеуметтік лингвистикалық және пргматикалық факторлардың аударма үрдісіне әсер
- аударма нормасы түсінігін анықтау.
Лингвистикалық аударма теориясы жалпы аударма теориясы, арнайы аударма теориясы,
Ауызша аударма – бұл аударманың бір түрі. Әдетте аудармашы
Қағазға қарап аудару. Аударманың бұл түрі оңай болып көрінеді.
Коммуналды аударма. Коммуналды аударманың мақсаты шетелден келген адамға мемлекет
Жазбаша аударма. Жазбаша аударма, бұл жазбаша мәтінді жазбаша басқа
Аударма үрдісінің кезеңдері:
1. Мәтінмен танысу
2. Анализ
3. Мәтінді аудару
Аударма теориясының терминологиялық өрістері көрсетілді. Олар:
1) Көркем аударма микроөрісі
2)Машиналық аударма микроөрісі
3)Мәтін аудармасының микроөрісі
4)Аударма процесінің микроөрісі
5)Аударма әдістемесінің микроөрісі
Бұл аударма теориясына қатысты терминдердің лексика-семантикалық құрылымы. Сонымен қатар
Екінші тарау «Аударманың түрлері» деп аталады. Бұнда ауызша
Жазбаша аударма:
Жазбаша аударманың негізгі құрылымы болып табылатын мәтін өткен уақытта
Мәтін тиянақталған, яғни аяқталған туынды болып табылады.
Мәтінді оқып біткеннен кейін түпнұсқамен салыстырып, қайта қарап шығуға,
Мәтін тұтастылығы сөз материалынан құралады. Аудармашы қалай құралатынын көре
Автор аудармашыдан уақыт пен кеңістік аралығында бөліне алады, бұл
Аударманы болжаммен жасап, қайта өңдеп, редакциялауға да болады.
Сөздіктерді, анықтамалықтарды, қажетті әдебиеттерді т.б. пайдалану мүмкіндігі шектелмейді.
Аудармашы оқырманнан қаншалықты шеттегендей, автордан да соншалықты шеттейді. Көбінесе
Ауызша аударма:
Айтылған сөздің ауызша аудармасы, қағаз бетіндегі жазбаша мәтіннің аудармасын
Сөздің айтылуы механикалық даму жағдайында, динамикада болады, оның жалғасуын
Ауызекі сөздің бәрі аудармашы есінде әркез тұра бермейді, тек
Айтылғанның бәрі сөзден, ым, емеуріннен және басқа да вербальды
Аудармашы тікелей шешенмен ықпалдаса әрекет жасайды, қандай да бір
Ауызша аудармашы сөз басталғаннан-ақ сәйкес (ең болмағанда соған жақын)
Сөйлеуші, тыңдаушы және аудармашы қандай да бір оқиғаның ортасында
Екінші тараудың бірінші тараушасы «Ілеспе аударма технологиясы» деп
Ілеспе аударма дегеніміз – бір тілде ауызша сөйленген сөздің
Жазбаша жасалатын ілеспе аударма – бұл жауапты маңызды халықаралық
Екінші тараудың екінші тараушасы «Синхронды аударма» деп аталады. Онда
Синхронды аударма – аударманың ең күрделі түрі. Оның басты
Синхронды аудармаға берілген уақыт ілеспе аудармадан екі есе аз,
Синхронды аудармаға ақпаратты ықшамдау, мәтіндегі сөздерді жинақтап мазмұндау тән.
Синхронды аударма ілеспе аудармадан өзінің құрылымымен, аударма әрекетінің орындалу
Үшінші тарауда «Аудармадағы аударылмайтын сөздер» қарастырылды.
Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару теориясында өте күрделі және көп
«Реалия» - латын сөзі. Зат, нәрсе деген ұғымды білдіреді.
Реалия сөздерге эквивалентсіз лексиканы да жатқызуға болады. Эквивалентсіз лексика:
1) Басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында толық немесе жартылай
2) Аймақтық құбылыстарды және ұғымдарды білдіретін берілген мәтіннің реалия
«Реалия» ретінде, қателікпен қолданылатын тағы бір ұғым - «лакуна».
Реалия сөздер бірнеше топқа жіктеліп көрсетілді.Олар:
1) заттық (географиялық, тұрмыс, киім, ақша, өлшеу бірлігі, сәулеттік,
2) жергілікті (ұлтқа және тілге байланысты);
3) уақыттық (осы заманғы және көне реалия сөздер);
4) аудармашылық.
Реалия сөздер белгілі бір халықтың ұлттық ерекшеліктерін анықтайтын сөздер.
Диплом жұмысының соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. – Москва, 1980. –
2 Копанев П.И. Теория и практика письменного перевода. –
3 Латышев Л.К. Перевод: проблемы теории, практики и методики
4 Якобсон Р.О. О лингвистических аспектах перевода// Комментарии. –
5 Кереева-Канафиева К. Русско-казахские литературные отношения. Алма –Ата, 1980,
6 Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистические
7 Рецкер Я. И. Теория перевода и переводоведческая практика.
8 Комиссаров В.Теория перевода. М., 1990, 332 с.
9 Миняр –Белоручев Р.К. Пособие по устному переводу(записи в
10 Эткинд Е. Поэзия и перевод. М., 1963
11
12 Қожаева М.Т. Аударматану терминдерінің когнитивтік-семантикалық құрылымы. Алмаыт,
13
14 Аударма шеберлігі. Жинақ Алматы, 1981жыл
15 Молдабеков Ж.Ж. Аудармадағы ала-құлалық алаңдатады // Ақиқат. -
Тарақов Ә. Ауызша аударма. Алматы, 2009. –
Балақаев М., Сайранбаев Т. Парцелляция және оны аудару жолдары.
18 Омарова Р.А., Кенжетаева Г.К. Аудармадағы аударылмайтын сөздер. Павлодар,
19 Клаус Г. Сила слова. – М. : Прогресс,
20 Абдрахманова С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы /
21 Влахов С. И., Флорин С. П. Непереводимое в
22 Аударманың лексико-стилистикалық мәселелері. Алматы; Ғылым,
1987. 151б.
23 Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына: Көркем аударма мәселелері. -
24 Тұрарбекова З. Қазақ аудармасының теориясы мен практикасы.
Алматы; КАЗГУ, 1973. 69б.
25 Айтбай Ө. Аударма ғылымы және оның зерттелуі. //
лексико-стилистикалық мәселелері. Алматы; Ғылым, 1987. 12-31б.
26 Маслова В. А. Лингвокультурология. – М.: Издательский центр